A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S FOLIA ARCHAEOLOGICA 2, Lucyna Domańska

Transkrypt

1 A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S FOLIA ARCHAEOLOGICA 2, 982 Lucyna Domańska Z BADAŃ NAD KRZEMIENIARSTWEM KULTURY LENDZIELSKIEJ NA KUJAWACH (Ze studiów nad rozwojem k u ltu r wstęgowych na Kujawach) Przedmiotem prezentowanego opracowania są m a t e r ia ły k r z e- mienne k ultury l e n d z i e ls k i e j z obszaru Kujaw. Do a n a liz y włączono m ateriały z n astępujących stanow isk: Kruszą Zamkowa, gm. Inowrocław, s t a n. 2A; Konary, gm. Dąbrowa B isk u p ia, s t a n. 20; K o śc ie le c, gm. Pakość, sta n. 6 badane przez Ekspedycję Kujawską Katedry A rcheologii UAM w Poznaniu pod kierownictwem d o c. dr hab. A. C ofta-b roniew skiej oraz m ateriały ze stanowisk zgrupowanych w rynnie J e z io r a Pakoskiego (Broniewice, gm. Mogilno, s t a n. } D obieszew ice, gm. Mogilno, s t a n. 2; Jankowo, gm. Pakość, sta n. 4 ) 2. -j Praca n i n i e j s z a j e s t c z ę ś c ią programu s z e r z e j sformułowanego w pracy: J. B e d n a r c z y k, A. K o s k o, E. K r a u - s e, Z problematyki rozwoju k ultury l e n d z i e l s k i e j w rynnie J e z i o r a P akoskiego. (Ze studiów nad rozwojem k u ltu r wstęgowych na Kujawach), "Pomerania Antiqua" 978, t. 8, s M a te ria ły te odkryto w wyniku badań ratow niczych prowadzonych p rz e z Pracownię A rcheologiczn o- K on serw atorską PKZ w Poznaniu. Autorka dzięk u je za u dostępnienie tych materiałów do p u b l i k a c j i.

2 C h arak tery sty k a m ateriałów krzemiennych Wp r e z e n ta c ji i a n a liz i e materiałów krzemiennych zastosowano znaną z najnowszej l i t e r a t u r y metodę dynamicznej k l a s y f i k a c j i te c h n o lo g ic z n e j. K la s y fik a c ja taka pozwala na w p rzy b liże n iu pełne scharakteryzowanie reguł technologiczno-użytkowych znanych powszechnie w analizowanych sp o łe cznościach. Wydzielone zespoły re g u ł techno lo g!с zno-użytkowych^ o d zw ie rcie d la ją kolejne etapy w p r o c e sie obróbki surowca. Przy ich w ydzielaniu stosowano kryterium sto p n ia zaawansowania w p r o c e sie technologicznym'. Wyd z ie lo n o 7 zespołów re g u ł technologiczno-użytkow ych. Z espół I. Przygotowanie rdzeni i wczesne fa zy rdzeniowania W analizowanym m a te ria le n ie zarejestrow ano żadnego z etapów procesu przygotowania r d z e n i. Zespół ten obejmuje jedynie odłupki korowe, w tym wypadku głównie o d łu p k i, których str o n ę wierzchnią stanowi płaszczyzn a d z ik a. N iektóre z nich zapewne związane są z procesem przygotowania r d ze n ia (formowanie p i ę t ), poz o s t a łe z a ś pochodzą z wczesnych fa z e k s p lo a t a c ji rdzeni odłupko- 7 wych. Dominują wśród nich okazy małe i grube. Zespół I I. E k sp lo a ta c ja rdzeni odłupkowych Rdzenie w y stąpiły w dwu zbiorach (zbiory cech jednorodnych c h ron o lo g ic z n ie ): Jankowo 4/5 i Konary 20 ( r y s. :-). Rdzeń z Por. R. S c h i l d, M. M a r c z a k, H. K r ó l i k, Późny m e z o lit. Próba w ieloaspektow ej a n a liz y otwartych stanowisk piaskowych, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 975, s. 2 i n. ^ J. K m i t a, Wykłady z lo g i k i i m etodologii nauk, Poznań 975, s ^ В. В a c e r, Krzemień świeciechowski w k u lt u r z e pucharów lejkow atych. E k s p lo a ta c ja, obróbka i r o z p rz e strzen ie n ie, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 975, s. 36 i n. ^ S c h i l d, M a r c z a k, K r ó l i k, op. c i t., s Przy o k reślan iu w ielk ości rdzeni, półsurowca, p roporcji n arzędzi p r z y ję to terminy stosowane przez H. W i ę c k o w - s k ą, w pracy: M ateriały krzemienne i kamienne z osad k ultu - ry ceramiki wstęgowej i t r z c i n i e c k i e j w Opatowie, [w :] Z p o lsk ich badań nad epoką kamienia, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 97, s

3 Rys. : -3 Jankowo gm. Pakość, sta n. A. Rdzeń, n arzędzia pierw szego zbioru to rdzeń jednopiętowy odłupkowy, klockowaty z P ię t ą surową. Oba rdzenie z Konar to również rdzenie jednopiętowe odłupkowe. Pierwszy to rdzeń szczątkowy, klockowaty, p ię ta zaprawiona, k ąt rdzeniowy p ro sty, t y ł d z i k i ; drugi zaś wykonany z o s t a ł na okruchu płytkow atej k onkrecji i p o siada również p ię tę zapraw ioną. Odłupki negatywowe od rdzeni dominują zdecydowanie w mater i a l e z Konar, choć w ystąpiły także w innych zbiorach (p o r. ta b. \ Я ). Przew ażają wśród n ich odłupki od rdzeni Jednopiętowych, głównie małe, zn aczn ie c ie ń s z e w stosunku do odłupków korowych. 0 K ry teria w ydzielania odłupków z rdzeni Jednopiętowych wg: S c h i l d, M a r c z a k, K r ó l i k, op. c i t., s. 6. K ry te r ia te mają także zastosow anie do odłupków od łu szczn i je d - nobiegunowych.

4 Zespół I I I. E k s p lo a ta c ja rdzeni wiórowych Rdzenie wiórowe zarejestrow ano jedynie w Konarach ( r y s. U: ). Wystąpiły dwa okazy: duży podstożkowy, p ię t a zaprawiona, p ię c is k o nierówne, słabo prawcowane, k ąt rdzeniowy o s tr y, odłupnia zakolona, t y ł d z ik i oraz fragment rdzenia jednopiętowego wiórowego. * Rys : Konary gm. Dąbrowa B isk u p ia, s t a n. 20. odłupki Rdzeń, wióry, W stru k tu rz e półsurowca' wiórowego analizowanych zbiorów dom inują zdecydowanie wióry od rdzeni jednopiętow ych, k tó re najwyższy wskaźnik o s i ą g a j ą w zbiorze z Konar ( r y s. 2: 2-5 ). Są one zróżnicowane pod względem morfologicznym, tzn. występują zarówno wióry o bokach równoległych na c a ł e j d łu g o śc i, ja k te ż wióry n ie -

5 zbyt regu la rn e. Te o s t a t n ie zawsze z krzemienia b a łty ck ie g o narzutowego. A naliza wiórów i ich fragmentów wskazuje na c z ę ste stosow an ie zab ie gu odłamywania od wiórów c z ę ś c i przysęczkowych, q wierzchołkowych względnie obu razem7. Wśród okazów cały ch p r z e - ważają wióry śre d n ie. Zespół IV. E k sp lo a ta c ja łu szczn l "0 Ten sposób pozyskiw ania półsurow ca ' p o s ia d a najwyższy wskaźnik w zbiorze Broniewice /8 ( r y s. 3: -4 ). Dominują łu szczn ie 4 R ys. 3: -4: B roniew ice, gm. Mogilno, stan.. Ł u sz c z n ie, odłupki 9 Por. M. K a c z a n o w s k a, Krzemienne m ateriały kultu r neolitycznych pochodzenia południowego z terenu Nowej Huty, [w:] Z badań nad krzemieniarstwem neolitycznym i eneolitycznym, Kraków 97, s. 8; J. L e с h, Z badań nad kopalnią krzemienia na stanow isku I w Sąspowie pow. O lkusz, [w:] Z badań nad krzemieniarstw em neolitycznym i eneolitycznym, Kraków 97, s.,9 i n. 0 Por. В. В a c e r, Badania krzem ieniarstwa k ultury pu-

6 dwustronne, dwubiegunowe o biegunach krawędziowych, r z a d z ie j płaszczyznow ych. Także odłupki od ł u s z c z n i dwubiegunowych s ą l i - c z n ie js z e w stosunku do odłupków od łu s z c z n i jednobiegunowych i krzyżowych. Zarówno wśród łu s z c z n i, ja k i odłupków łuszczniowych przew ażają okazy małe. Zespół V. Naprawa rdzeni Wanalizowanym m a te ria le zarejestrow ano trzy wypadki naprawy p i ę t (p ro ces św ieżenia) rdze n i, a mianowicie w zbiorach: Broniew ice /8 i Konary 20 (por. ta b. ). Zespół V I. Formy n ie o k reślo n e, odpadki fragmenty Do tego zespołu zaklasyfikowano w szystkie n ieokreślon e f r a g - menty odłupków, odpadki oraz ł u s k i, tzn. odłupki, których śre d n i- ca j e s t m niejsza od cm. Zespół V II. Narzędzia Stru ktu rę m orfologiczną n arzędzi w poszczególnych zbiorach cech p rezentu je ta b.. W tym m iejscu poświęcimy w ięcej uwagi zbiorowi z Konar 20. W zbiorze tym zarejestrow ano 47 n arz ę d z i, w tym 7 drapaczy, 5 skrobaczy, obłęcznik i 23 okazy łuskane ( r y s. 4: -7: r y s. 5: -6 ). W grupie drapaczy wyróżniono dwa okazy k ró tk ie : jeden o d rap isk u słabo zakolonym, drugi podwójny. Wśród 0 drapaczy krępych wydzielono: o drapisku prostym, o drapisku słab o zakolonym, o drapisku s i l n i e zakolonym, o drapisku skośnym, 2 drapacze charów lejkowatych (KPL) w M ałopolsce, [w:] Z badań nad krzemieniarstwem neolitycznym i eneolitycznym, Kraków 97, s 42, gdzie a u to r su geru je, i ż łu szczn ie " [... ] były n arzędziam i: przecin ak a- mi, naciskaczam i lub pośrednikam i". K la s y f ik a c ja łu szczn i wg: L. D o m a ń s к a, M ateriały krzemienne z osady kultury pucharów lejkow atych w Poganicach pow. Słu psk, stanowisko 4 (uwagi w stępne), " K o s z a liń sk ie Zeszyty Muzealn e" 974, t. 4, s. 4 i n.

7 podwójne, 3 d rap ac z e o łuskanych bokach oraz szczątkowy, b l i - ż e j n ieokreślony oraz 3 fragm enty. Z dwu wydzielonych drapaczy smukłych, jeden to drapacz o drapisku lekko zakolonym i jeden d rap ac z z łuskanym bokiem. Wśród skrobaczy wyróżniono2: - jednoboczny o boku łuskanym kątowym, - jednoboczny o boku łuskanym prostym, - poprzeczny p rosty, - fragment sk robacza. Wśród okazów łuskanych dominują odłupki n a j c z ę ś c i e j mikrołusk an e, z łuskaniem n ieregu larn ym, przerywanym. 3 6 Rys. 4: -7: Konary gm. Dąbrowa B isk u p ia, s t a n. 20. Narzędzia 2 Zasady k l a s y f i k a c j i skrobaczy wg: S c h i l d, M a r - c z a k, K r ó l i k, op. c i t., s

8 R ys. 5; -6: Konary gm. Dąbrowa B isk u p ia, s t a n. 20. N arzędzia. 7-9 : K o ściele c Kujawski gm. Pakość, sta n. 6. Wiór, odłupek,narzęd zie A naliza zróżnicowania technologicznego i taksonomicznego kujaw skich m ateriałów krzemiennych KL Analizowane m a te riały reprezentu ją dwa horyzonty rozwojowe kultury l e n d z i e l s k i e j na Kujawach: horyzont w czssn o le n d zielsk i i p ó ź n o le n d z ie l s k i ^ ( p o r. ta b. ). To zróżnicowanie chron ologicz- B e d n a r c z y k, K o ś k o, K r a u s e, op. c i t.,

9 ne znajduje także swoje od zw ierciedlenie w odmienności reguł t e - ch n olog! czno-użytkowych pomiędzy obydwoma horyzontam i. Zróżnicowanie technologiczne dotyczy głównie reguł pozyskiwania p ółsu - rowca. Wm ateriałach horyzontu w czesnolendzielskiego (Jankowo 4/5, Konary 20) w ystąpiły rdzenie jednopiętowe odłupkowe i wiórowe, a wśród półsurow ca krzemiennego dominują odłupki i wióry od rdzeni jednopiętowych i dwupiętowych. W stosunku do zesnołu I I reguł technologiczno-użytkowych (e k s p lo a t a c ja rdzeni odłupkowych) i zespołu I I I (e k s p lo a t a c ja rdzeni wiórowych) wyraźnie n iż s z y u d zia ł w omawianych m ateriałach p rezentu je zespół IV (ek s p lo a t a c ja ł u s z c z n i ), szczególn ie n iew ielk i j e s t u d ział odłupków łuszczniow ych. Na uwagę z a słu g u je także opisany w cześniej zabieg łamania wiórów, zarejestrow any w m ateriałach horyzontu w czesnolendzielskiego (Konary 2 0 ). Odmienną sy tu a c ję zarejestrow ano w zbiorach horyzontu późnole n d z ie ls k ie g o (Bronlewice /8 ), w których poszczególne k ateg o r ie zespołu I I i I I I o s i ą g a ją n iew ielk i wskaźnik, przy stosun - kowo większym u d z ia le zespołu IV (sz c z e g ó ln ie ł u s z c z n i). Różnice taksonomiczne zespołu narzędzi dotyczą głównie grupy drapaczy i skrobaczy, które w ystąpiły dość l i c z n i e w zbiorach horyzontu w czesnolendzielskiego (Konary 20 - por. ta b. ) przy prawie zupełnym ic h braku w zbiorach p ó źn o le n d zielsk ich. W tych o s ta tn ic h wysoki wskaźnik o s i ą g a ją okazy łuskane i m ikrołus- 4 kane Zaprezentowane r ó ż n ic e pomiędzy m ateriałam i horyzontu wczesn o len d zie lsk ie g o (Konary 20) i późn olendzielskiego (Broniewice / 8) zn ajdują potw ierdzenie w rozwoju grupy "n iżow ej" k ultury s. 9-4; L. C z e r n i a k, Osada k ultury l e n d z i e l s k i e j w Koś c ie l c u Kujawskim, gm. Pakość, s t a n. 6 tze studiów nad rozwojem k u lt u r wstęgowych na Kujawach), "Pomerania Antiqua" 978, t. 8, s l Zł J. K. K o z ł o w s k i, Próba k l a s y f i k a c j i materiałów zaliczan ych do k ultury l e n d z i e l s k i e j i n a d c isa ń sk ie j w Polsce Południowej, "A rcheologia P o lsk i" 966, t. 9, s su g e ru je, iż zmienność np. wskaźnika form półtylcowych wynika b a r d z ie j z d y fe r e n c ja c ji k u ltu ro w o -te ry to ria ln e j n iż chronololo g i c z n e j.

10 w czesnolendzielski Horyzont późn olendzlelsk i Konary 20 Broniewice / <D O rh (UT- С - o b PQ Kruszą Zamkowa 2A K o śc ie le c 6 г Broniewice /8 Broniewice /3 Broniew ice /8 <u o C\j Ф C\J гч4. C T- о и PQ Broniew ice /29 D obieszewice 2 b с i P b b b b b b b с b J b b ' j - krzemień J u r a j s k i, p - krzemień pomorski (odmiana krzem ienia otoczków koloru żółto-brunatnego lub p opielato-bru n atnego ). 2

11 C h a rak tery sty k a surowcowo-technologiczna kujawskich Horyzont K a te g o rie wyrobów krzemiennych o 3 o m У. r- ffl-i "S o? O-ł -Ür- CO-Í b С b i Zespół I Zespół I I Zespół I I I Zespół IV Zespół V Zespół VI Zespół VII odłupki korowe rdzenie odłupkowe jednopiętowe odłupki od rdzeni jednopiętowych odłupki od rdzeni dwupiętowych rdzenie wiórowe jednopiętowe wióry od rdzeni jednopiętowych wióry od rdzeni dwupiętowych łu s z c z n ie jednostronne dwubiegunowe łu s z c z n ie jednostronne krzyżowe łu s z c z n ie dwustronne jednobiegunowe łu s z c z n ie dwustronne dwubiegunowe łu s z c z n ie dwustronne krzyżowe odłupki od łu szczn i jednobiegunowych odłupki od łu szczn i dwubiegunowych odłupki od łu szczn i krzyżowych odłupki techniczne fragmenty odłupków łu s k i odpadki drapacze k ró tk ie drapacze krępe drapacze smukłe fragmenty drapaczy skrobaćze obłęczn ik i trapezy okazy łuskan e i mikrołuskane b - krzemień b a łty c k i narzutowy, с - krzemień czekoladowy, b a łty c k ie g o narzutowego występująca w p o sta c i małych, p ła sk ic h

12 5 l e n d z i e l s k i e j. Kujawskie m ateriały krzemienne horyzontu wczesn o le n d z ie lsk ie g o wykazują dużo cech wspólnych ze zbiorami tzw. ЛA grupy m a li c k ie j oraz zbiorami zaliczan ym i p rzez J. K. Kozłow- 7 s k ie g o do pierw szego horyzontu chron ologicznego KL Cechą charak tery styczn ą krzem ieniarstwa wczesnych fa z rozwoj u kultury l e n d z i e l s k i e j i n a d c isa ń sk o - p o lg a rsk ie j w s t r e f i e S ta - rowysoczyzn j e s t : - obecność rdzeni wiórowych jednopiętowych podstożkowych z przygotowanymi piętam i względnie rdzeni z od łu pn ią na wąskim bo- ЛQ ku kon krecji ; - łamanie wiórów; - we w szystkich zbiorach wśród zespołu n arzędzi n a j l i c z n i e j - sze są drapacze, zwykle wykonane z wiórów - n a j c z ę ś c i e j stanowią one 50% n a rz ę d z i;' - n isk i lub zerowy wskaźnik o s i ą g a j ą w tych zbiorach r y lc e, - dość wysoki wskaźnik p rezentu ją wkładki sierpowe i okazy łuskan e; - ponadto występują wiórowce, skrobacze i tra p e z y ^. 5 Por. B e d n a r c z y k, K o s k o, K r a u s e, op. c i t., s. 9-4: "Terytorium Kujaw zachodnich, pierw otnie s i l n i e uzależnione od wpływów m ałopolskich, stopniowo zyskuje autonomię (endogeniczny n u r t rozw oju), przyjm ując pozycję wschodniej rub ieży s t r e f y k r y s t a l i z a c j i niżowego modelu k ultury późnowstęgowej, będąc je d n o c z e śn ie jednym z centrów rozwoju tego p rocesu". J. K a m i ń s к a, Osada k ultury n a d c isa ń sk ie j w Malicach, pow. Sandomierz, "M ateriały Archeologiczne" 959, t., s : i d e m, Grupa m alička tzw. k ultury n a d c isa ń s k ie j w M ałopolsce, [w:] Z badań nad neolitem i wczesną epoką brązu w Mał o p o lsc e, Kraków 973, s К o z ł o w s k i, Próba k l a s y f i k a c j i materiałów..., p o r. tak że S. B u r a t y ń s k i, N eolityczna osada kultury kręgu n ad cisań sk iego w Nowej Hucie Mogile - ( s t a n. 4 8 ), "M ateriały Archeologiczn e Nowej Huty" 97, t. 4, s. 65. i O J. K a m i ń s k a, Osada kultury wstęgowej w Samborcu pow. Sandomierz, [w :] Stu dia i m ateriały do badań nad neolitem M ałopolski, Kraków 964, ta b. 33; J. К. K o z ł o w s k i, Neo lity c z n e i wczesnoneolityczne m a te ria ły krzemienne ze stanowisk Nowa Huta-Pleszów, "M ateriały Archeologiczne Nowej Huty 959, t. 2, s. 3-48; M. K a c z a n o w s k a, J. К. К o z ł o w - s к i, M ateriały kamienne z osady n e o lity c z n e j i e n eolity c zn ej w Nowej Hucie Mogile (sta n. 48), "M ateriały Archeologiczne Nowej Huty" 97, t. 4, s * Por. J. K a m i ń s k a, Grupa m a l i č k a...; J. К. K o z- ł o w s к i, Próba k l a s y f i k a c j i m a t e r ia łó w...; i d e m, N e o lityczne i w czesnoneolityczne...

13 Ponieważ wymienione reguły technologiczno-użytkowe z a r e je - strowano także w zbiorach w czesnolendzielskich na Kujawach (Kon ary 2 0 ), pozwala to wiązać j e z analogicznym i jednorodnymi 20 chron ologicznie zbiorami z terenu Małopolski Wydaje s i ę, że nieco odmienny system reguł technologiczno- -użytkowych p rezentu ją kujawskie m ateriały p óźn olendzielsk ie (Broniewice / 8 - p o r. ta b. ), w których to zesp ół IV, a wśród zesp ołu VII - grupa okazów łuskanych - o s i ą g a ją wyższy w stosun - ku do materiałów w czesnolendzielskich wskaźnik. Prezentowane wnioski mają c h arak ter wstępnych u sta le ń, główn ie z powodu n ie d o sta te c z n e j i l o ś c i in fo rm acji źródłowych dotyczących krzem ieniarstwa grupy "niżow ej" k ultury l e n d z i e l s k i e j. Przewidziane są d a lsz e stu d ia nad tą problematyką w ramach p l a - nów badawczych Ekspedycji K ujaw skiej Katedry A rch eologii UAM w Poznaniu. Katedra A rcheologii UŁ Lucyna Domańska STUDIES ON FLINT MATERIALS OF LENGYEL CULTURE IN KUJAWY (Development o f Band P ottery C u ltu res in Kujawy) The paper c o n ta in s an a n a ly s is o f f l i n t m a t e r ia ls belonging to the Lengyel c u ltu re in the region o f Kujawy. The a n a ly s is in - cluded m a t e r ia ls coming from the follow ing e x c a v atio n s: Krusza Zamkowa (a d m in is trativ e d i s t r i c t o f Inowrocław), Konary (adm. d i s t r i c t o f Dąbrowa B isk u p ib ), K o śc ie lec (adm. d i s t r i c t o f Pakość) excavated by the Kujawy Expedition o f I n s t i t u t e o f Archeology U n iv ersity o f Adam Mickiewicz in Poznań, headed by doc. dr h a b i l. A. Cofta-Broniewska as w ell a s m a te r ia ls from archeol o g i c a l lo c a t i o n s groupe in the Pakoskie Lake g u lly (Broniewice, adm. d i s t r i c t o f Mogilno, Dobieszewice, adm. d i s t r i c t o f Mogilno, Jankowo, adm. d i s t r i c t o f Pakość) d isco vered in the course o f sa lv age re se a r c h e s conducted by A rch eological and Conservatio n Laboratory PKZ in Poznań. The analyzed m a t e r ia ls re p re se n t two developmental horizons in the Lengyel c u ltu r e in the Kujawy r e g io n : the Early-Lengyel and the Late-Lengyel h orizons. This c h ro n o lo g ic a l d i f f e r e n t i a t i o n i s a lso r e f l e c t e d in d i f f e r e n t i a - 20 Por. p rzy p is 8 i 9.

14 tio n o f t e c h n o lo g i c a l - u t i l i t y r u le s between both h o rizo n s. Techn o lo g ic a l d iffe r e n c e concerns mainly r u le s o f o b tain in g semi-raw M a t e r i a ls. In m a t e r ia ls belonging to the Early-Lengyel horizon (Jankowo 4, 5, Konary 20) there appeared f l a k e s and b lad e s cores with one s t r i k i n g su rfa c e while in fin d in g s o f the Late-Lengyel c u ltu r e dominate technique, which i s b ip o la r fla k in g on an anv i l. Toxonomic d iffe r e n c e s in the s e t o f t o o ls concern mainly the group o f s c r a p e r s, which appeared to be q u ite numerous in the c o lle c t io n coming from the E arly-lengyel horizon with almost complete d i f i c i t o f them in the Late-Lengyel c o l le c t i o n, in the l a t t e r - retouch and microretouch specimens obtain a high in - d ex. The presented d if fe r e n c e s between m a te r ia ls provided by the Early-Lengyel horizon (Konary 20) and Late-Lengyel horizon (Broniewice /8) fin d t h e i r confirm ation in development o f the "lowland" group o f the Lengyel c u ltu r e. F lin t m a t e r ia ls o f the Early-Lengyel horizon in Kujawy show many f e a tu r e s common with e x cavatio n s o f the s o - c a lle d Malicka group, and with ex cavatio n s included by J. K. Kozłowski to the f i r s t ch ro n o lo g ical horizon in the Lengyel c u ltu r e.