UNIWERSYTET MEDYCZNY W ŁODZI KATEDRA I ZAKŁAD FARMAKOGNOZJI

Transkrypt

1 UNIWERSYTET MEDYCZNY W ŁODZI KATEDRA I ZAKŁAD FARMAKOGNOZJI ROŚLINNE SUROWCE LECZNICZE BADANIA MAKROSKOPOWO-MIKROSKOPOWE Skrypt do ćwiczeń z farmakognozji pod redakcją prof. dr hab. n. farm. Jana Gudeja ŁÓDŹ 2012

2 Autorzy: prof. dr hab. n. farm. Jan Gudej mgr farm. Aleksandra Owczarek

3 SPIS TREŚCI PRZEDMOWA... 1 FOLIUM LIŚĆ... 2 Althaeae folium Liść prawoślazu (FP IX)... 3 Belladonnae folium Liść pokrzyku (FP IX)... 5 Betulae folium Liść brzozy (FP IX)... 7 Boldi folium Liść boldo (FP IX)... 8 Cynarae folium Liść karczocha (FP IX) Digitalis lanatae folium Liść naparstnicy wełnistej Digitalis purpureae folium Liść naparstnicy purpurowej (FP IX) Eucalypti folium Liść eukaliptusa (FP IX) Farfarae folium Liść podbiału Fraxini folium Liść jesionu (FP IX) Ginkgonis folium Liść miłorzębu japońskiego (FP IX) Hamamelidis folium Liść oczaru (FP IX) Hederae folium Liść bluszczu (FP IX) Malvae folium Liść ślazu (FP IX) Melissae folium Liść melisy (FP IX) Menthae piperitae folium Liść mięty pieprzowej (FP IX) Menyanthidis trifoliatae folium Liść bobrka (FP IX) Oleae folium Liść oliwki (FP IX) Orthosiphonis folium Liść ortosyfonu (FP IX) Plantaginis lanceolatae folium Liść babki lancetowatej (FP IX) Rosmarini folium Liść rozmarynu (FP IX) Rubii fruticosi folium Liść jeżyny fałdowanej (FP IX monografia narodowa) Salviae officinalis folium Liść szałwii (FP IX) Salviae trilobae folium Liść szałwii greckiej (FP IX) Sennae folium Liść senesu (FP IX) Stramonii folium Liść bielunia (FP IX) Urticae folium Liść pokrzywy (FP IX) Uvae ursi folium Liść mącznicy (FP IX) Verbenae citriodoratae folium Liść witułki cytrynowej (FP IX) Vitis idaeae folium Liść brusznicy FLOS KWIAT Arnicae flos Kwiat arniki (FP IX) Aurantii amari flos Kwiat pomarańczy gorzkiej (FP IX) Calendulae flos Kwiat nagietka (FP IX) Uniwersytet Medyczny w Łodzi I

4 SPIS TREŚCI Carthami flos Kwiat krokosza (FP IX) Caryophylli flos Kwiat goździkowca (FP IX) Chamomillae romanae flos Kwiat rumianu rzymskiego (FP IX) Crataegi folium cum flore Kwiatostan głogu (FP IX) Helichrysi flos Kwiatostan kocanek (FP IX monografia narodowa) Hibisci sabdariffae flos Kwiat hibiskusa (FP IX) Lavandulae flos Kwiat lawendy (FP IX) Lupuli flos Szyszka chmielu (FP IX) Malvae sylvestris flos Kwiat ślazu dzikiego (FP IX) Matricariae flos Kwiat rumianku (FP IX) Papaveris rhoeados flos Kwiat maku polnego (FP IX) Sambuci flos Kwiat bzu czarnego (FP IX) Sophorae japonicae flos immaturus Pąki kwiatowe perełkowca japońskiego (FP IX) Tiliae flos Kwiat lipy (FP IX) Verbasci flos Kwiat dziewanny (FP IX) HERBA ZIELE Absinthii herba Ziele piołunu (FP IX) Adonidis vernalis herba Ziele miłka wiosennego Agrimoniae herba Ziele rzepiku (FP IX) Alchemillae herba Ziele przywrotnika (FP IX) Ballotae nigrae herba Ziele mierznicy czarnej (FP IX) Centaurii herba Ziele centurii (FP IX) Centellae asiaticae herba Ziele wąkroty azjatyckiej (FP IX) Chelidonii herba Ziele glistnika (FP IX) Convallariae herba Ziele konwalii Echinaceae purpureae herba Ziele jeżówki purpurowej (FP IX) Ephedrae herba Ziele przęśli (FP IX) Equiseti herba Ziele skrzypu (FP IX) Fagopyri herba Ziele gryki (FP IX) Filipendulae ulmariae herba Ziele wiązówki (FP IX) Fumariae herba Ziele dymnicy (FP IX) Herniariae herba Ziele połonicznika Hyperici herba Ziele dziurawca (FP IX) Leonuri cardiacae herba Ziele serdecznika (FP IX) Lobeliae herba Ziele lobelii Lythri herba Ziele krwawnicy (FP IX) Majoranae herba Ziele majeranku (FP IX monografia narodowa) Uniwersytet Medyczny w Łodzi II

5 SPIS TREŚCI Marrubii herba Ziele szanty (FP IX) Meliloti herba Ziele nostrzyka (FP IX) Millefolii herba Ziele krwawnika (FP IX) Origani herba Ziele lebiodki (FP IX) Passiflorae herba Ziele męczennicy (FP IX) Polygoni avicularis herba Ziele rdestu ptasiego (FP IX) Polygoni hydropiperis herba Ziele rdestu ostrogorzkiego Serpylli herba Ziele macierzanki (FP IX) Solidaginis herba Ziele nawłoci (FP IX) Solidaginis virgaureae herba Ziele nawłoci pospolitej (FP IX) Tanaceti parthenii herba Ziele maruny (FPIX) Taraxaci officinalis herba cum radice Ziele mniszka z korzeniem (FP IX) Thymi herba Ziele tymianku pospolitego (FP IX) Verbenae herba Ziele witułki (FP IX) Violae herba cum flore Ziele fiołka (FP IX) FRUCTUS OWOC Agni casti fructus Owoc niepokalanka zwyczajnego (FP IX) Ammi visnagae fructus Owoc keli Anisi fructus Owoc anyżu (FP IX) Anisi stellati fructus Owoc anyżu gwiaździstego (FP IX) Aurantii amari epicarpium et mesocarpium Owocnia pomarańczy gorzkiej (FP IX) Capsici fructus Owoc pieprzowca (FP IX) Carvi fructus Owoc kminku (FP IX) Coriandri fructus Owoc kolendry (FP IX) Crataegi fructus Owoc głogu (FP IX) Foeniculi amari fructus Owoc kopru włoskiego (odmiany gorzkiej) (FP IX) Foeniculi dulcis fructus Owoc kopru włoskiego (odmiany słodkiej) (FP IX) Juniperi pseudo-fructus Szyszkojagoda jałowca (FP IX) Myrtilli fructus recens Owoc borówki czernicy, świeży (FP IX) Myrtilli fructus siccus Owoc borówki czernicy, suchy (FP IX) Phaseoli pericarpium Owocnia fasoli (FP IX monografia narodowa) Rosae pseudo-fructus Owoc róży (FP IX) Sabalis serrulatae fructus Owoc palmy sabal (FP IX) Sambuci fructus Owoc bzu czarnego Schisandrae chinensis fructus Owoc cytryńca chińskiego (FP IX) Sennae fructus acutifoliae owoc senesu ostrolistnego (FP IX) Sennae fructus angustifoliae Owoc senesu wąskolistnego (FP IX) Uniwersytet Medyczny w Łodzi III

6 SPIS TREŚCI Silybi mariani fructus Owoc ostropestu (FP IX) SEMEN NASIENIE Colae semen Zarodek kola (FP IX) Lini semen Nasienie lnu (FP IX) Plantaginis ovatae semen Nasienie babki jajowatej (FP IX) Plantaginis ovatae seminis tegumentum Łupina nasienna babki jajowatej (FP IX) Psyllii semen Nasienie płesznika (FP IX) Strychni semen Nasienie kulczyby Trigonellae foenugraeci semen Nasienie kozieradki (FPIX) CORTEX KORA Cinchonae cortex Kora chinowa (FP IX) Cinnamomi cortex Kora cynamonowca cejlońskiego (FP IX) Frangulae cortex Kora kruszyny (FP IX) Pruni africanae cortex Kora śliwy afrykańskiej (FP IX) Quercus cortex Kora dębu (FP IX) Rhamni purshianae cortex Kora szakłaku amerykańskiego (FP IX) Salicis cortex Kora wierzby (FP IX) RADIX KORZEŃ Althaeae radix Korzeń prawoślazu (FPIX) Angelicae radix Korzeń arcydzięgla (FP IX) Astragali mongholici radix Korzeń traganka mongolskiego (FP IX) Belladonnae radix Korzeń pokrzyku Cichorii radix Korzeń cykorii podróżnika (FP IX monografia narodowa) Echinaceae angustifoliae radix Korzeń jeżówki wąskolistnej (FP IX) Echinaceae pallidae radix Korzeń jeżówki bladej (FP IX) Echinaceae purpureae radix Korzeń jeżówki purpurowej (FP IX) Eleutherococci radix Korzeń eleuterokoka (FP IX) Gentianae radix Korzeń goryczki (FP IX) Ginseng radix Korzeń żeń-szenia (FP IX) Harpagophyti radix Korzeń hakorośli (FP IX) Inulae radix Korzeń omanu Ipecacuanhae radix Korzeń ipekakuany (FP IX) Levistici radix Korzeń lubczyka (FP IX) Liquiritiae radix Korzeń lukrecji (FP IX) Notoginseng radix Korzeń żeń-szenia chińskiego (FP IX) Ononidis radix Korzeń wilżyny (FP IX) Uniwersytet Medyczny w Łodzi IV

7 SPIS TREŚCI Pelargonii radix Korzeń pelargonii (FP IX) Polygalae radix Korzeń krzyżownicy (FP IX) Primulae radix Korzeń pierwiosnka (FP IX) Ratanhiae radix Korzeń ratanii (FP IX) Rhei radix Korzeń rzewienia (FP IX) Sanguisorbae radix Korzeń krwiściągu (FP IX) Saponariae radix Korzeń mydlnicy Scutellariae baicalensis radix Korzeń tarczycy bajkalskiej (FP IX) Stephaniae tetrandrae radix Korzeń stefanii (FP IX) Symphyti radix Korzeń żywokostu Taraxaci officinalis radix Korzeń mniszka lekarskiego (FP IX) Valerianae radix Korzeń kozłka (FP IX) RHIZOMA KŁĄCZE Bistortae rhizoma Kłącze wężownika (FP IX) Calami rhizoma Kłącze tataraku Curcumae xanthorrhizae rhizoma Kłącze kurkumy jawajskiej (FP IX) Graminis rhizoma Kłącze perzu (FP IX) Hydrastidis rhizoma Kłącze gorzknika kanadyjskiego (FP IX) Rusci rhizoma Kłącze ruszczyka (FP IX) Tormentillae rhizoma Kłącze pięciornika (FP IX) Zingiberis rhizoma Kłącze imbiru (FP IX) VARIA INNE Fucus vel Ascophyllum Morszczyn lub workoliść członowaty (FP IX) Lichen islandicus Porost islandzki (FP IX) Secale cornutum Sporysz PIŚMIENNICTWO Uniwersytet Medyczny w Łodzi V

8 PRZEDMOWA PRZEDMOWA Wydany w 1987 roku skrypt Materiały do ćwiczeń z farmakognozji. Elementy morfologii i anatomii roślinnych surowców leczniczych, autorów: Jan Gudej, Barbara Klimek, Maria Królikowska, Krystyna Szepczyńska, Mirosława Szymańska, Maria Wolbiś i Edward Wójcik, obejmował surowce zamieszczone w Farmakopei Polskiej IV i niektóre proponowane do Farmakopei Polskiej V (w sumie około 80 surowców). Od tego czasu ukazało sie pięć kolejnych wydań Farmakopei Polskiej. W obecnie obowiązującej Farmakopei Polskiej IX zostały zamieszczone monografie ponad 140 roślinnych surowców zarówno pochodzenia krajowego jak i importowanych. W niniejszym opracowaniu zostały uwzględnione surowce zamieszczone w FP IX, a także surowce, których monografie nie znalazły się ponownie w farmakopei, ze względu na wykrycie w nich w ostatnim czasie toksycznych substancji lub niedopracowane metody ich oceny pod kątem zawartości głównych zespołów ciał czynnych oraz surowce przemysłowe. Łącznie obecne opracowanie obejmuje około 160 surowców. Uaktualniono definicje surowców zgodnie z obowiązującą farmakopeą, uwzględniono również nazwy surowców w języku angielskim i francuskim oraz aktualną systematykę roślin, z których pochodzą. W składzie chemiczym zostały podane zgodnie z aktualną wiedzą najważniejsze zespoły ciał czynnych, a w nich szczegółowo najważniejsze związki odpowiedzialne za działanie lecznicze. We wstępnie do każdego rozdziału pozostawiono krótką ogólną charakterystykę morfologiczną i anatomiczną, każdego z organów roślinnych. Zagadnienia te zostały dokładnie opisane w skrypcie prof. dr hab. H. Wysokińskiej i prof. dr hab. L. Świątka Ćwiczenia z botaniki i podstawy biotechnologii roślin. Ponieważ w obrocie handlowym surowce zielarskie są na ogół rozdrobnione, co stwarza trudność w badaniach makroskopowych, przy każdym surowcu uwzgledniono również badania mikroskopowe (przekroje, surowce sproszkowane). Ryciny wykorzystane w opracowaniu pochodzą z Farmakopei Polskiej IX, Atlasu sproszkowanych roślinnych surowców leczniczych J. Derynga oraz z Zarysu Farmakognozji B. Borkowskiego. Mamy nadzieję, że opracowany skrypt będzie przydatny dla studentów odbywających ćwiczenia z farmakognozji i ułatwi przyswajanie dość obszernego i trudnego materiału. Panu magistrowi Krzysztofowi Wiktorowskiemu z Biblioteki Głównej UM dziękujemy za zeskanowanie materiału ilustracyjnego do zamieszczonych rycin, a magistrowi Piotrowi Michelowi z Katedry Farmakognozji UM za sprawne przeprowadzenie korekty. Autorzy Uniwersytet Medyczny w Łodzi 1

9 FOLIUM LIŚĆ FOLIUM LIŚĆ Do grupy liści jako surowców farmakognostycznych należą wyłącznie liście asymilacyjne. Liście u większości roślin są płaskie, grzbietobrzuszne, o dużej stosunkowo powierzchni (co ułatwia wykorzystanie światła i CO 2 ), o różnorodnych kształtach charakterystycznych dla danego gatunku rośliny. Wygląd zewnętrzny liścia pozwala często na identyfikację surowca bez badania elementów anatomicznych (np. skórzaste liście mącznicy lekarskiej Uvae ursi folium zachowują w surowcu swój kształt naturalny). Jednak w praktyce spotykamy liście wysuszone, pokruszone, pokrojone, których nie da się rozpoznać po wyglądzie zewnętrznym i należy oprzeć się na badaniu mikroskopowym. Najczęściej liść jest zróżnicowany na blaszkę liściową (lamina) i ogonek (petiolus) z wyjątkiem liści bezogonkowych czyli siedzących. Często u nasady liści mogą wykształcać się przylistki (stipulae) wolne lub zrośnięte z ogonkiem liściowym. Mogą one tworzyć gatkę czyli tutkę (ochrea) lub przekształcać się w łuski lub ciernie. Liście mogą być umieszczone na pędzie spiralnie (ulistnienie skrętoległe) lub okółkowo. W szczególnych przypadkach występuje ulistnienie różyczkowe lub parami nakrzyżległe. Ogonek liściowy bywa obły, kanciasty, rynienkowaty, oskrzydlony lub spłaszczony. Blaszka liściowa wyróżnia się następującymi cechami morfologicznymi: kształt np. jajowaty, lancetowaty, sercowaty, łopatkowaty, klapowany, sieczny szczyt tępy, zaokrąglony, zaostrzony, wycięty nasada symetryczna, klinowata, sercowata brzeg równy, pojedynczo lub podwójnie piłkowany, ząbkowany, karbowany wycięcia blaszki w zależności od wielkości wcięcia liść może być zatokowany, wrębny, klapowany, dzielny, sieczny (np. pierzastosieczny, dłoniastosieczny) unerwienie równoległe, pierzaste, łukowate, dłoniaste owłosienie obustronne, kutnerowate, gruczołowate itp. Obok liści pojedynczych spotykamy w surowcach roślinnych liście złożone: pojedynczo złożone (np. trójlistkowe) i wielolistkowe (np. dłoniasto złożone, pierzasto złożone). Przeprowadzając badania anatomiczne liścia należy uwzględnić obserwacje skórki górnej i dolnej oraz przekroju poprzecznego przez blaszkę wraz z nerwem głównym. Do ważniejszych elementów diagnostycznych znajdujących się na powierzchni liścia należą: wytwory skórki rożnego rodzaju włoski okrywające jedno- lub wielokomórkowe: krzaczkowate, teowate, maczugowate, stożkowate, biczowate, główkowe np. włoski wydzielnicze (gruczołowe) typu Labiatae (rozetkowe), Compositae (dwoinkowe), Solanaceae (o wielokomórkowej główce i jednokomórkowym trzonie); aparaty szparkowe: typ diacytyczny (caryophyllaceus) dwie komórki przyszparkowe ułożone prostopadle do osi szparki, typ paracytyczny (rubiaceus) 2 komórki przyszparkowe ułożone równolegle do osi szparki, typ anizocytyczny (cruciferus) 3-4 komórki przyszparkowe, z których jedna jest znacznie mniejsza od pozostałych, typ anomocytyczny (ranunculaceus) 4-5 komórek przyszparkowych, jednakowej mniej więcej wielkości; typ Liliaceae 4 komórki przyszparkowe, z których 2 stanowią przedłużenie komórek szparkowych a pozostałe 2 są do nich równoległe Przekrój poprzeczny liścia pozwala wyróżnić budowę bifacjalną lub izolateralną, charakterystyczny układ wiązek przewodzących w nerwie głównym oraz takie elementy diagnostyczne jak postacie kryształów szczawianu wapnia, komórki śluzowe, komórki olejkowe, zbiorniki olejkowe i inne. Uniwersytet Medyczny w Łodzi 2

10 FOLIUM LIŚĆ Althaeae folium Liść prawoślazu (FP IX) Marshmallow leaf; Guimauve (feuille de) Althaea officinalis L. Prawoślaz lekarski rodzina Malvaceae Ślazowate Cały lub rozdrobniony, wysuszony liść prawoślazu lekarskiego o wskaźniku pęcznienia nie mniejszym niż 12. Skład. Surowiec zawiera około 10% śluzu. W skład polisacharydów śluzowych wchodzą m.in. kwas galakturonowy, galaktoza, glukoza, pentozy. Ponadto w surowcu występują związki flawonoidowe, kumaryny, fenolokwasy i ślady olejku eterycznego. Działanie i zastosowanie. Liść prawoślazu jest lekiem śluzowym, osłaniającym, stosowanym w mieszankach ziołowych. Wyciągi służą do przyrządzania syropów przeciwkaszlowych. Prawoślaz lekarski jest byliną dorastającą do wys. 1,5 m. W pierwszym roku wykształca rozetę przyziemnych liści, w drugim pojedynczy, prosto wzniesiony pęd skrętolegle ulistniony. Łodyga wraz z liśćmi jest szaro owłosiona. Bladoróżowe kwiaty szypułkowe wyrastają w kątach liści pojedynczo lub w wiechach. Szypułki pachwinowatych kwiatostanów są krótsze od otaczających je liści. Kwiat zbudowany jest z 8-9-łatkowego kieliszka, pięciodziałkowego kielicha i pięciopłatkowej korony. Pręciki liczne, zrośnięte nitkami, słupek 1, wielokrotny. Owocem wielorozłupnia o kształcie spłaszczonego krążka. Roślina występuje w Europie środkowej i południowej. W Polsce w stanie naturalnym jest spotykana rzadko (w okolicach Poznania oraz na Kujawach). Surowiec pochodzi z upraw. Liście prawoślazu są pojedyncze, ogonkowe o zmiennym kształcie: dolne łodygowe pięcioklapowe, środkowe trójklapowe, górne sercowate. Szczyt blaszki zaostrzony, brzeg zmiennie piłkowany, bądź ząbkowany, nasada sercowata, klinowata lub prosto ucięta. Długość blaszki do 12 cm, szerokość do 10 cm. Unerwienie liścia jest dłoniaste, wydatniejsze po stronie dolnej. Liść jest szarozielony, obustronnie miękko, jedwabiście owłosiony. Zapachu surowiec nie posiada, smak ma śluzowaty. Ważniejsze cechy budowy anatomicznej Liść ma budowę bifacjalną. Miękisz palisadowy najczęściej dwurzędowy, miękisz gąbczasty składa się z 2-4 warstw cienkościennych, luźno ułożonych komórek. Komórki skórki dolnej i górnej są lekko faliste, niektóre z nich są przekształcone w komórki śluzowe. Aparaty szparkowe typu anomocytycznego lub paracytycznego występują po obu stronach blaszki. Charakterystyczną cechą są włoski krzaczkowate i włoski gruczołowe, występujące po obu stronach blaszki. Włoski krzaczkowate zbudowane są z 2-8 jednokomórkowych, wydłużonych, o zaostrzonych szczytach członów, zrastających się nasadami. Nasady są kolbowato rozszerzone, silnie zgrubiałe, zdrewniałe i jamkowane. Włoski te oglądane z góry mają kształt wieloramiennej gwiazdy. Włoski gruczołowe składają się z jednokomórkowego trzonu i wielokomórkowej główki, zbudowanej z 2-3 szeregów piętrowo ułożonych komórek. W śródliściu i w skórce występują komórki śluzowe. Gruzły szczawianu wapnia występują w miękiszu palisadowym i gąbczastym. Uniwersytet Medyczny w Łodzi 3

11 FOLIUM LIŚĆ Proszek szarawozielony, bez zapachu, o śluzowatym smaku. liczne długie, sztywne, jednokomórkowe włoski okrywowe, o błonach zgrubiałych, zaostrzone na szczycie, i o kanciastych i jamkowanych nasadach, gdzie są one niekiedy połączone w struktury gwiazdowate, złożone nawet z 8 ramion (części); nieliczne włoski gruczołowe o jednokomórkowym trzonie i okrągławej wielokomórkowej główce; fragmenty skórki liścia z występującymi anomocytycznymi lub paracytycznymi aparatami szparkowymi; gruzły szczawianu wapnia poza komórkami, lub w komórkach miękiszu śródliścia; fragmenty nerwów (wiązek) z małymi spiralnymi lub pierścieniowatymi naczyniami. A. Skórka dolna z anomocytycznymi aparatami szparkowymi (Aa), włoskiem gruczołowym (Ab) i nasadą włoska okrywowego (Ac) B. Włoski okrywowe tworzące strukturę gwiazdowatą C. Szczyt włoska okrywowego D. Skórka górna z paracytycznym aparatem szparkowym (Da) i towarzyszącym miękiszem palisadowym (Db) E. Włosek okrywowy w przekroju poprzecznym F. Włosek gruczołowy G. Naczynia pierścieniowate (Ga) i spiralne (Gb) oraz komórki zawierające gruzły szczawianu wapnia (Gc) H. Gruzły szczawianu wapnia J. Ziarno pyłku K. Fragment blaszki w przekroju poprzecznym wykazujący obecność nasad włosków okrywowych (Ka) i gruzłów szczawianu wapnia (Kb) Ryc. 1 Liść prawoślazu - elementy diagnostyczne Reakcja mikrochemiczna Po dodaniu czerwieni rutenowej komórki wypełnione śluzem barwią się na pomarańczowoczerwono. Uniwersytet Medyczny w Łodzi 4

12 FOLIUM LIŚĆ Belladonnae folium Liść pokrzyku (FP IX) syn. Liść wilczej jagody Belladonna leaf; Belladonne (feuille de) Atropa belladonna L. Pokrzyk wilcza jagoda rodzina Solanaceae Psiankowate Wysuszone liście lub wysuszone liście i kwitnące, a niekiedy owocujące szczyty pędów pokrzyku wilczej jagody o zawartości alkaloidów nie mniejszej niż 0,3% w przeliczeniu na hioscyjaminę. Do celów leczniczych używany jest standaryzowany proszek z liścia pokrzyku Belladonnae pulvis normatus (FP IX) zawierający 0,28%-0,32% sumy alkaloidów w przeliczeniu na hioscyjaminę. Skład. Surowiec zawiera alkaloidy pochodne tropanu (do około 1%), głównie L( )-hioscyjaminę i jej racemat DL(±)-hioscyjaminę, czyli atropinę (powstającą w czasie suszenia i przechowywania surowca). W mniejszych ilościach występuje L( )-skopolamina oraz śladowe ilości apoatropiny i beladoniny. Oprócz alkaloidów występują pochodne kumaryn (skopoletyna, umbeliferon) oraz związki flawonoidowe. Działanie i zastosowanie. Liście pokrzyku głównie pod postacią wyciągów znajdują zastosowanie jako środek rozkurczający (spazmolityczny), zmniejszający napięcie mięśni gładkich (przy kamicach, astmie oskrzelowej), hamujący wydzielanie potu, śliny, soku żołądkowego. Należy do wykazu B (lek silnie działający). Pokrzyk wilcza jagoda jest byliną wytwarzającą wielogłowe kłącze i długi do 1 m korzeń palowy. Łodyga do 2 m wys., gałęzista. Liście rozmieszczone są parami jeden większy, jeden mniejszy. Kwiaty wyrastające w kątach liści są pięciokrotne, o koronie zrosłopłatkowej, barwy brunatno fioletowej z krótkimi ząbkami i trwałym kielichem, głęboko powcinanym. Owocem jest czarna, lśniąca jagoda. Pokrzyk wilcza jagoda występuje w południowej i środkowej Europie. W Polsce tylko w niektórych rejonach (Podkarpacie, Dolny Śląsk, Góry Świętokrzyskie). Roślina pod ścisłą ochroną. Surowiec otrzymuje się wyłącznie z roślin uprawianych. Liść pokrzyku jest kształtu jajowatego lub eliptycznego. Liść całobrzegi, o szczycie zaostrzonym, nasadzie klinowatej. Dług. blaszki do 27 cm, szer. do 13 cm. Ogonek liściowy krótki, nieco oskrzydlony. Liść zielony, matowy, kruchy, cienki. Pod lupą widać nieznaczne owłosienie nerwów na dolnej stronie liścia oraz szarawobiałe punkty, odpowiadające komórkom z piaskiem szczawianu wapnia. Zapach surowca (po roztarciu) słabo narkotyczny, smak słonawo-gorzkawy. Ważniejsze cechy budowy anatomicznej Budowa liścia jest bifacjalna z jednorzędowym miękiszem palisadowym i 3-4-rzędowym miękiszem gąbczastym. W nerwie wiązka dwuobokległa, wzmocniona od góry i od dołu zwarcicą. W miękiszu gąbczastym tuż pod palisadą oraz w nerwie występują komórki o średnicy µm wypełnione krystalicznym piaskiem szczawianu wapnia. W nerwie można spotkać także inne postacie szczawianu wapnia (gruzły, jedyńce). Po obu stronach blaszki liściowej wyrastają z komórek epidermy włoski główkowe i bezgłówkowe. Włoski bezgłówkowe składają się z 3-5 komórek, z których szczytowa jest zaostrzona. Włoski główkowe są dwojakiego rodzaju: typowe dla Solanaceae włoski gruczołowe o trzonie jednokomórkowym i wielokomórkowej lekko przygiętej główce, włoski dłuższe, o kilkukomórkowym trzonie i jednokomórkowej główce. Niektóre komórki włosków bezgłówkowych i dłuższych główkowych mają zapadnięte ściany. Uniwersytet Medyczny w Łodzi 5

13 FOLIUM LIŚĆ Proszek ciemnozielony, o słabym narkotycznym zapachu i słonawogorzkawym smaku. fragmenty blaszki liściowej o falistościennych komórkach skórki i prążkowanym naskórku, aparaty szparkowe liczniejsze na dolnej powierzchni (anizocytyczne a niektóre także anomocytyczne); wielokomórkowe, jednorzędowe włoski okrywowe o gładkim naskórku; włoski główkowe o jednokomórkowych główkach i wielokomórkowych, jednorzędowych trzonach; włoski gruczołowe typu Solanaceae; komórki miękiszu oraz okrągłe komórki zawierające drobnokrystaliczny piasek szczawianu wapnia; naczynia o pierścieniowatych bądź spiralnych zgrubieniach; włókna i siatkowato zgrubiałe naczynia z łodyg. A. Fragment nerwu z komórkami zawierającymi krystaliczny piasek szczawianu wapnia B. Fragment skórki górnej z aparatem szparkowym i towarzyszącym miękiszem palisadowym (Ba) C. Fragment naczynia D. Fragment włoska bezgłówkowego E. Fragment blaszki w przekroju poprzecznym z widoczną skórką górną (Ea), miękiszem palisadowym (Eb), miękiszem gąbczastym (Ed) i komórkami zawierającymi piasek szczawianu wapnia (Ec) F. Włosek główkowy o jednokomórkowej główce G. Fragment skórki dolnej z aparatem szparkowym oraz z towarzyszącym miękiszem gąbczastym (Ga), naczyniem (Gb) i komórką zawierającą piasek szczawianu wapnia H. Jedyńce szczawianu wapnia J. Włosek gruczołowy typu Solanaceae K. Włosek bezgłówkowy Ryc. 2 Liść pokrzyku - elementy diagnostyczne Uniwersytet Medyczny w Łodzi 6

14 FOLIUM LIŚĆ Betulae folium Liść brzozy (FP IX) Birch leaf; Bouleau (feuille de) Betula pendula Roth (B. verrucosa Ehrh.) Brzoza brodawkowata Betula pubescens Ehrh. Brzoza omszona rodzina Betulaceae Brzozowate Całe lub połamane, wysuszone liście brzozy brodawkowatej lub brzozy omszonej, lub ich mieszańców o zawartości flawonoidów nie mniejszej niż 1,5% w przeliczeniu na hiperozyd. Skład. W surowcu występują związki flawonoidowe (około 2,0%), głównie hiperozyd (3-galaktozyd kwercetyny) i 3-digalaktozyd mirycetyny. Ponadto występują garbniki, triterpeny, a w młodych liściach także olejek eteryczny. Działanie i zastosowanie. Liście brzozy stosowane są jako środek moczopędny, również napotny, przeciwreumatyczny. Brzoza brodawkowata jest drzewem wys. powyżej 20 m, o korze białej, łuszczącej się okrężnie. Młode ulistnione gałązki są zwisające, ciemne i nagie, pokryte kropelkami żywicy. Liście wyrastają po dwa na krótkopędzie. Brzoza brodawkowata rośnie na glebach suchych, w lasach, w gajach i na porębach. Brzoza omszona jest niższa, dorasta do 15 m wys., miewa także postać krzaczastą, młode gałązki nie zwisają i są zwykle omszone. Zazwyczaj rośnie na wilgotnym podłożu na moczarach, torfowiskach, na brzegach rzek i zrębów leśnych. Obydwa gatunki występują w Azji, Europie i w Ameryce Północnej. W Polsce rozpowszechnione są na całym niżu, w zespołach oraz pojedynczo. Surowiec zbiera się ze stanu naturalnego. Liść brzozy brodawkowatej jest ogonkowy, w zarysie trójkątny, o szczycie zaostrzonym, nasadzie szerokoklinowatej lub zaokrąglonej. Dług. blaszki liściowej do 5 cm, szer. do 4 cm. Liść jest zielony, brunatno punktowany, spodem jaśniejszy. Brzeg blaszki liściowej jest podwójnie ząbkowany. Liść brzozy omszonej jest mniejszy, w zarysie niemal jajowaty lub romboidalny, o nasadzie najczęściej zaokrąglonej. Liść jest zielony, grubszy od liścia brzozy brodawkowatej, spodem jaśniejszy, bardziej owłosiony. Brzeg blaszki liściowej jest pojedynczo ząbkowany. Zapach surowca jest słaby, swoisty, smak gorzkawy. Ważniejsze cechy budowy anatomicznej Liście brzozy brodawkowatej i omszonej mają budowę bifacjalną. Miękisz palisadowy jest 1-2 rzędowy, przerwany w nerwie. W śródliściu oraz w komórkach miękiszowych nerwu głównego występują gruzły i nieliczne jedyńce szczawianu wapnia. Szparki otoczone 4-7 komórkami znajdują się tylko na stronie dolnej liścia. Na górnej i dolnej skórce występują duże tarczowate włoski gruczołowe oraz włoski bezgłówkowe. Włoski gruczołowe mają jednokomórkowy krótki trzon i wielokomórkową tarczowatą główkę. Komórki wydzielnicze główki ułożone są wachlarzowato w kilku, najczęściej w dwóch warstwach. Włoski gruczołowe występują w większej ilości u brzozy brodawkowatej. Włoski bezgłówkowe są jednokomórkowe; na liściach brzozy brodawkowatej jest ich niewiele, na liściach brzozy omszonej znacznie więcej. Uniwersytet Medyczny w Łodzi 7

15 FOLIUM LIŚĆ Proszek zielonkawoszary, o słabym swoistym zapachu i gorzkawym smaku. liczne fragmenty blaszki o komórkach górnej skórki prostościennych i komórkach dolnej skórki otaczających anomocytyczne aparaty szparkowe; duże włoski gruczołowe tarczowate zwykle o wymiarach μm występują na górnej i dolnej skórce; fragmenty śródliścia zawierające kryształy szczawianu wapnia; fragmenty wiązek naczyniowych i włókien sklerenchymatycznych okrysztalonych; jeżeli obecne są liście Betula pubescens proszek zawiera także jednokomórkowe włoski okrywowe o bardzo grubych ścianach, długości około μm, zwykle μm. A. Skórka górna blaszki liściowej z towarzyszącym miękiszem palisadowym B. Skórka górna blaszki liściowej z aparatami szparkowymi anomocytycznymi C. Włoski gruczołowe widok z powierzchni D. Naczynia z towarzyszącymi włóknami sklerenchymatycznymi E. Fragment śródliścia z widocznym miękiszem gąbczastym (Ea) oraz komórkami zawierającymi szczawian wapnia w postaci gruzłów (Eb) i jedyńców (Ec) F. Przekrój poprzeczny przez blaszkę liściową ukazujący włosek tarczowaty widziany z boku G. Włoski okrywowe na brzegu blaszki (B. pubescens) H. Włoski okrywowe na skórce górnej blaszki (B. pubescens) Ryc. 3 Liść brzozy - elementy diagnostyczne Uniwersytet Medyczny w Łodzi 8

16 FOLIUM LIŚĆ Boldi folium Liść boldo (FP IX) Boldo leaf; Boldo (feuille de) Peumus boldus Molina Orcza boldo rodzina Monimiaceae Poleńcowate Całe lub połamane, wysuszone liście orczy boldo o zawartości alkaloidów nie mniejszej niż 0,1% w przeliczeniu na boldynę. Skład. Surowiec zawiera alkaloidy izochinolinowe typu aporfiny (0,2-0,5%): boldynę, izoboldynę, izokordynę, laurotetaninę, laurolityzynę; oraz olejek eteryczny (2-3%) zawierający w składzie monoterpeny: limonen, β-pinen, p-cymen, linalol, 1,8-cyneol, askarydol. Występują także flawonoidy pochodne ramnetyny, izoramnetyny i kemferolu. Działanie i zastosowanie. Liść boldo wykazuje działanie żółciopędne, żółciotwórcze, przeciwskurczowe, wzmaga wydzielanie soku żołądkowego. Działa także przeciwrobaczo. Służy do otrzymywania boldyny. Orcza boldo jest wiecznie zielonym dwupiennym krzewem lub małym drzewem wys. do 6 m. Liście skórzaste, jasnozielone, jajowate, całobrzegie. Kwiaty barwy białej lub żółtej zebrane w groniaste kwiatostany. Owocem małe, żółtozielone pestkowce. Rośnie w Ameryce Południowej (Chile), uprawiana jest także w krajach sąsiednich oraz w Kalifornii. Surowiec pochodzi z importu. Liść jest owalny lub eliptyczny, dług. do 5 cm, krótkoogonkowy, o szczycie tępym lub lekko zaostrzonym i równo zaokrąglonej nasadzie. Brzeg jest cały, lekko falisty, a zgrubiałe krawędzie są więcej lub mniej podwinięte. Blaszka jest szarawozielona, gruba, twarda i krucha. Powierzchnia górna jest szorstka z licznymi, wystającymi małymi wypukłościami i wgłębionym unerwieniem. Dolna powierzchnia jest delikatnie omszona z guzkami słabiej zaznaczonymi i wystającym, pierzastym unerwieniem. Ważniejsze cechy budowy anatomicznej Liść ma budowę bifacjalną. Miękisz palisadowy dwurzędowy przerywający się w nerwie. Miękisz gąbczasty równej grubości, luźno ułożony z dużymi przestworami. W mezofilu występują liczne komórki wydzielnicze o błonie skorkowaciałej, w których znajduje się olejek lotny lub żywicowate grudki. W niektórych komórkach śródliścia spotyka się igiełkowate kryształy szczawianu wapnia. Aparaty szparkowe występują po stronie spodniej. Po obu stronach blaszki znajdują się włoski krzaczkowate złożone, składające się z licznych grubych jednokomórkowych, gładkich włosków o nasadzie zgrubiałej, odgiętych ku powierzchni, wyrastających na guzkowatych wzniesieniach. Uniwersytet Medyczny w Łodzi 9

17 FOLIUM LIŚĆ Proszek szarawozielony, o charakterystycznym zapachu i korzennym smaku. fragmenty górnej skórki i występującej pod nią podskórni o prostych lub lekko faliście zgrubiałych i perełkowatych ścianach oraz dolnej skórki z licznymi aparatami szparkowymi otoczonymi 4-7 komórkami przyszparkowymi; pojedyncze, rozwidlone lub gwiazdkowato ułożone, jednokomórkowe włoski okrywowe z więcej lub mniej zgrubiałymi i zdrewniałymi ścianami; fragmenty blaszki liściowej z dwuwarstwowym miękiszem palisadowym; grupy komórek miękiszu gąbczastego śródliścia, wśród których znajdują się liczne, duże, zaokrąglone komórki olejkowe; komórki miękiszowe zawierające drobne, igiełkowate kryształy; grubościenne włókna i zdrewniałe jamkowane komórki miękiszowe towarzyszące tkance przewodzącej nerwów. A. Fragment blaszki, widoczny z powierzchni, ukazujący górną skórkę (Aa), podskórnię o zgrubiałych i perełkowatych ścianach (Ab) i miękisz palisadowy (Ac) B. Fragment dolnej skórki z aparatem szparkowym C. Aparat szparkowy w skórce dolnej D. Jednokomórkowe, pojedyncze włoski okrywowe E. Jednokomórkowe włoski okrywowe ułożone gwiazdkowato F. Włoski okrywowe ułożone gwiazdkowato G. Fragment blaszki liściowej w przekroju poprzecznym z widoczną skórką górną (Ga), podskórnią (Gb), miękiszem palisadowym (Gc) i miękiszem gąbczastym (Gd) z komórkami olejkowymi (Ge) H. Miękisz gąbczasty zawierający drobne igiełkowe kryształy oraz komórki olejkowe (Ha) J. Tkanka przewodząca z włóknami Ryc. 4 Liść boldo - elementy diagnostyczne Uniwersytet Medyczny w Łodzi 10

18 FOLIUM LIŚĆ Cynarae folium Liść karczocha (FP IX) Artichoke leaf; Artichaut (feuille d ) Cynara scolymus L. Karczoch zwyczajny rodzina Asteraceae (Compositae) Astrowate (Złożone) Całe lub rozdrobnione, wysuszone liście karczocha zwyczajnego o zawartości kwasu chlorogenowego nie mniejszej niż 0,8%. Skład. W surowcu występują kwasy fenolowe i ich estry (0,02%-2%): kwas chlorogenowy oraz 1,3-dikawoilochinowy, z którego w czasie ekstrakcji tworzy się cynaryna (kwas 1,5-dikawoilochinowy); inne kwasy organiczne (jabłkowy, bursztynowy, cytrynowy, fumarowy). Ponadto znajdują się flawonoidy pochodne luteoliny, laktony seskwiterpenowe typu gwajanu (cynaropikryna, grosheimina), triterpeny (taraksasterol, pseudotaraksasterol) oraz związki mineralne. Działanie i zastosowanie. Liść karczocha działa żółciopędnie i żółciotwórczo, obniża poziom cholesterolu i triglicerydów w surowicy krwi. Karczoch zwyczajny jest byliną, wys. do 2 m. Łodyga owłosiona. Liście odziomkowe zebrane w rozetę, podwójnie pierzastosieczne, dług. do 1 m. Liście łodygowe mniejsze. Kwiatostanem koszyczek średnicy do 12 cm o zmięśniałym dnie kwiatowym i okrywolistkach. Kwiaty niebieskopurpurowe. Roślina jest uprawiana w krajach śródziemnomorskich. Surowiec pochodzi z upraw krajowych. Liść w górnej części głęboko wcinany, w dolnej pierzasty. Dług. blaszki liściowej do 70 cm, szer. do 30 cm. Wszystkie odcinki liścia mają wyraźnie ząbkowane brzegi i zaostrzony szczyt. Górna powierzchnia blaszki jest zielona, z drobnymi białawymi włoskami okrywowymi, dolna jest jasnozielona lub biała i gęsto owłosiona długimi, splątanymi włoskami. Ogonek i główne nerwy są płaskie na górnej powierzchni, wyraźnie wypukłe i podłużnie prążkowane na powierzchni dolnej, z okazałymi włoskami na obu powierzchniach. Proszek zielonkawoszary. fragmenty skórki blaszki liściowej; górna skórka składa się z komórek o prostych lub lekko falistych ścianach, dolna posiada bardziej faliste ściany; liczne aparaty szparkowe anomocytyczne na obu powierzchniach; wielokomórkowe jednorzędowe włoski okrywowe, spilśnione, w większości z krótkim trzonem złożonym z kilku komórek i bardzo długą, wąską często zakręconą komórką szczytową, inne składają się z 4-6 walcowatych komórek; rzadko włoski gruczołowe o krótkim trzonie i dwu lub jednorzędowej główce; liczne fragmenty naczyń z ogonka i nerwów. Uniwersytet Medyczny w Łodzi 11

19 FOLIUM LIŚĆ A. Naczynia z ogonka i nerwów B. Fragment blaszki liściowej w przekroju poprzecznym z włoskiem gruczołowym (Ba) C. Skórka dolna z włoskami okrywowymi (Ca) D. Skórka górna z anomocytycznym aparatem szparkowym E. Fragment skórki z włoskiem gruczołowym widzianym z powierzchni F. Skórka górna złożona z komórek o prostych ścianach (Fa) z towarzyszącym miękiszem palisadowym (Fb) G. Fragmenty włosków okrywowych Ryc. 5 Liść karczocha elementy diagnostyczne Uniwersytet Medyczny w Łodzi 12

20 FOLIUM LIŚĆ Digitalis lanatae folium Liść naparstnicy wełnistej Grecian Foxglove leaf, Digitale laineuse (feuille de) Digitalis lanata Ehrh. Naparstnica wełnista rodzina Plantaginaceae Babkowate Wysuszone liście naparstnicy wełnistej. Skład. W surowcu występuje zespół glikozydów kardenolidowych w ilości około 0,6%. Glikozydy pierwotne (lanatozydy A, B, C, D, E) są tetrozydami o identycznym składzie części cukrowej (glikonie), a różnych aglikonach, pochodnych digitoksygeniny. W zespole związków czynnych występują również glikozydy wtórne triozydy, produkty enzymatycznej hydrolizy lanatozydów. Dalszymi składnikami są saponiny i flawonoidy. Działanie i zastosowanie. Surowiec służy głównie do izolacji glikozydów nasercowych (lanatozyd C, deslanozyd, acetylodigitoksyna, acetylodigoksyna, digoksyna). Wyizolowane glikozydy nasercowe wykazują działanie kardiotoniczne, zwiększają diurezę. Naparstnica wełnista jest rośliną dwuletnią. W pierwszym roku wytwarza rozetę liści przyziemnych, a w drugim pęd kwiatonośny wys. do 1,5 m, zakończony groniastym kwiatostanem. Kwiaty rurkowatodzwonkowate, są drobniejsze niż u naparstnicy purpurowej. Korona barwy żółtawo brunatnej, wyraźnie ciemniej żyłkowana, o wardze dolnej wygiętej ku dołowi. Zarówno pięciodziałkowy kielich jak i korona pokryte są gęsto wełnistymi włoskami. Pręciki 4 dwusilne, słupek 1 górny o dwukomorowej zalążni. Owocem jest owłosiona torebka. Naparstnica wełnista rośnie na Bałkanach i w Azji Mniejszej. W Polsce surowiec pochodzi wyłącznie z roślin uprawianych. Liść naparstnicy wełnistej jest lancetowaty, bądź szeroko lancetowaty, ogonkowy lub bezogonkowy, dług. do 25 cm, szer. do 4,5 cm. Szczyt blaszki jest zaostrzony, nasada blaszki jest spływająca. Blaszka liściowa całobrzega lub odlegle nierównomiernie piłkowana. Nerwy boczne przebiegają równolegle do brzegu blaszki, przez co szczególnie górne odcinki liścia sprawiają wrażenie łukowato unerwionych. Liście są bardzo słabo owłosione. Zapachu surowiec nie wykazuje, smak ma gorzki. Ważniejsze cechy budowy anatomicznej Budowa liścia jest bifacjalna, 2-4 rzędowy miękisz palisadowy, przerywa się w nerwie głównym. Komórki skórki górnej i dolnej wykazują charakterystycznie perełkowato zgrubiałe ściany. Aparaty szparkowe występują obustronnie. Nieliczne włoski główkowe (o 1-2-komórkowym trzonie i dwukomórkowej główce) i bezgłówkowe (jednorzędowe, wielokomórkowe) występują na nerwach i brzegach blaszki. Szczawian wapnia nie występuje. Proszek zielony, bez zapachu, o gorzko-piekącym smaku. falistościenne komórki skórki o perełkowato zgrubiałych ścianach; aparaty szparkowe typu anomocytycznego; fragmenty śródliścia; naczynia spiralne, pierścieniowate i siatkowate do 30 μm średnicy; nieliczne włoski główkowe o jedno-dwukomórkowym trzonie i jedno-dwukomórkowej główce; nieliczne włoski bezgłówkowe na nerwach i brzegach blaszki złożone z komórek niekiedy zapadniętych. Uniwersytet Medyczny w Łodzi 13

21 FOLIUM LIŚĆ A. Fragment skórki dolnej z aparatem szparkowym, nasadą włoska (Aa) i towarzyszącym miękiszem gąbczastym (Ab) B. Włosek główkowy o dwukomórkowej główce C. Fragment skórki górnej z komórkami o perełkowato zgrubiałych ścianach i aparatem szparkowym oraz z towarzyszącym miękiszem palisadowym (Ca) D. Włosek główkowy o jednokomórkowej główce E. Włosek bezgłówkowy F. Fragment blaszki w przekroju poprzecznym z widoczną skórką górną (Fa) i miękiszem palisadowym (Fb) G. Fragment naczynia Ryc. 6 Liść naparstnicy wełnistej - elementy diagnostyczne Uniwersytet Medyczny w Łodzi 14

22 FOLIUM LIŚĆ Digitalis purpureae folium Liść naparstnicy purpurowej (FP IX) Digitalis leaf, Digitale pourprée (feuille de) Digitalis purpurea L. Naparstnica purpurowa rodzina Plantaginaceae Babkowate Wysuszone liście naparstnicy purpurowej o zawartości glikozydów kardenolidowych nie mniejszej niż 0,3% w przeliczeniu na digitoksynę. Skład. Zespół związków czynnych zawiera glikozydy pierwotne i wtórne w ilości około 0,3%. Glikozydy pierwotne tetrozydy (purpureaglikozydy A i B oraz glukogitaloksyna) ulegają hydrolizie enzymatycznej, dając glikozydy wtórne triozydy. W zespole kardenolidów dominuje glikozyd wtórny digitoksyna. Ponadto występują w surowcu związki saponinowe i flawonoidy. Działanie i zastosowanie. Surowiec służy do izolacji glikozydów kardenolidowych, głównie digitoksyny, która wykazuje działanie kardiotoniczne. Naparstnica purpurowa jest rośliną zielną, dwu lub wieloletnią, wykształcającą w pierwszym roku rozetę liści przyziemnych, a w drugim pęd kwiatonośny wys. do 1,5 m. Kwiatostan jednostronne grono, kwiaty dzwonkowate, barwy jasno purpurowej, rzadziej białej, dług. do 5 cm, korona wewnątrz jaśniejsza, owłosiona z wyraźnymi ciemniejszymi plamkami, biało obwiedzionymi. Kielich 5-działkowy, pręciki 4 dwusilne, słupek 1. Owocem jest torebka wypełniona licznymi nasionami. Naparstnica purpurowa występuje na stanowiskach leśnych w górzystych rejonach Europy środkowozachodniej. W Polsce rośnie w Beskidzie Zachodnim i w Sudetach. Objęta jest ochroną. Surowiec otrzymuje się wyłącznie z roślin uprawianych. Liść naparstnicy purpurowej jest podłużnie jajowaty, bezogonkowy lub zwężający się w oskrzydlony, rynienkowaty ogonek. Dług. liścia cm, szer cm. Liście przyziemne bywają dłuższe (do 60 cm) i szersze (do 17 cm). Szczyt blaszki jest wydłużony, nasada zaokrąglona, brzeg nierównomiernie okrągło ząbkowany. Unerwienie pierzaste wyraźnie uwypuklone po dolnej stronie blaszki. Górna powierzchnia blaszki ciemnozielona, nieco owłosiona, dolna jaśniejsza, szarozielona, owłosiona. Surowiec nie wykazuje zapachu, smak ma gorzki. Ważniejsze cechy budowy anatomicznej Liść ma budowę bifacjalną. Miękisz palisadowy 1-3 rzędowy, miękisz gąbczasty składa się z 3-4 rzędów luźno ułożonych komórek. W silnie uwypuklonym nerwie znajdują się kolateralne wiązki sitowo-naczyniowe oraz, przy skórce, dobrze widoczna zwarcica. Aparaty szparkowe typu anomocytycznego znajdują się po obu stronach blaszki, częściej po stronie dolnej. Charakterystyczną cechą liścia naparstnicy purpurowej są cienkościenne włoski proste o brodaweczkowanej kutykuli, złożone z 2-6 komórek, z których często 1-2 komórki są zmarniałe, o zapadniętych ścianach, przewężone, kształtu piszczelowatego. Poza tym występują charakterystyczne włoski główkowe. Kryształów szczawianu wapnia surowiec nie zawiera. Uniwersytet Medyczny w Łodzi 15

23 FOLIUM LIŚĆ Proszek zielony, bez zapachu, o gorzko-piekącym smaku. komórki skórki o ścianach zatokowatych (antyklinalnych), które są proste lub faliste na górnej powierzchni i znacznie bardziej faliste na powierzchni dolnej, naskórek jest gładki; włoski okrywowe jednorzędowe, tępo zakończone, zwykle 3-5 komórkowe, często z jedną lub więcej komórką o zapadniętych ścianach, mają przeważnie drobno brodaweczkowane lub lekko prążkowane ściany; włoski główkowe zwykle z jednokomórkowym, czasem wielokomórkowym jednorzędowym trzonem i jednokomórkową lub dwukomórkową, wyjątkowo czterokomórkową główką; anomocytyczne aparaty szparkowe bardzo rzadko występują lub są nieobecne na górnej powierzchni, natomiast liczne na powierzchni dolnej; kryształy szczawianu wapnia i tkanka sklerenchymatyczna nie występują. A. Włosek główkowy o wielokomórkowym trzonie i jednokomórkowej główce B. Fragment włoska główkowego C. Włosek główkowy o jednokomórkowym trzonie i jednokomórkowej główce D. Włosek główkowy o jednokomórkowym trzonie i dwukomórkowej główce E. Włosek główkowy F. Włosek główkowy o dwukomórkowej główce, widziany z powierzchni G. Skórka dolna widziana z powierzchni z anomocytycznymi aparatami szparkowymi (Ga) H. Włosek okrywowy J. Włosek okrywowy z zapadniętą komórką (Ja) K. Skórka górna widziana z powierzchni z blizną po włosku okrywowym (Ka) L. Skórka górna widziana z powierzchni z komórkami o nieznacznie perełkowatych ścianach (La) i z towarzyszącym miękiszem palisadowym (Lb) Ryc. 7 Liść naparstnicy purpurowej - elementy diagnostyczne Uniwersytet Medyczny w Łodzi 16

24 FOLIUM LIŚĆ Eucalypti folium Liść eukaliptusa (FP IX) Eucalyptus leaf; Eucalyptus (feuille d ) Eucalyptus globulus Labill. Eukaliptus gałkowy (Rozdręb gałkowy) rodzina Myrtaceae Mirtowate Całe lub rozdrobnione, wysuszone liście starszych gałęzi eukaliptusa gałkowego o zawartości olejku eterycznego nie mniejszej niż 20 ml/kg (surowiec cały) lub nie mniejszej niż 15 ml/kg (surowiec pocięty). Skład. Głównym składnikiem surowca jest olejek eteryczny (1,5%-4,5%), a w nim 1,8-cyneol (eukaliptol) 60-80%, p-cymen do 20% oraz α-pinen, felandren, limonen, cytronelol. Ponadto występują garbniki, flawonoidy, gorycze, żywice, woski oraz triterpeny pochodne kwasu ursolowego. Działanie i zastosowanie. Surowiec służy do otrzymywania olejku Eucalypti aetheroleum (FP IX). Liść eukaliptusa i olejek z niego otrzymywany działają wykrztuśnie, antyseptycznie i słabo rozkurczająco. Eukaliptus gałkowy to drzewo osiągające do 60 m wysokości, szybko rosnące, o silnie rozwiniętym systemie korzeniowym, płytko rozwijającym się pod powierzchnią gleby. Liście eukaliptusa są dwupostaciowe. Młode rośliny oraz młodsze gałęzie starszych drzew mają ulistnienie naprzeciwległe, liście są cienkie, siedzące, jajowate, w nasadzie sercowate, dług. ok cm, szer. 6-7 cm, otaczające pęd. Liście na starszych gałęziach (wykorzystywane w lecznictwie) są ogonkowe ułożone skrętolegle, kształtu lancetowatego lub jajowatolancetowatego z reguły sierpowato wygięte o dług. blaszki liściowej do 25 cm, szer. do 5 cm. Kwiaty drobne, zebrane w główki, z licznymi długimi pręcikami. Płatki korony zrośnięte, często zdrewniałe, tworzą kapturek odpadający w momencie zakwitania. Owocem wielonasienna, zdrewniała torebka, z bardzo licznymi małymi nasionami. Eukaliptus pochodzi z południowej Australii i Tasmanii, a jest hodowany w krajach śródziemnomorskich oraz w innych cieplejszych regionach. Drzewa eukaliptusowe są często hodowane dla osuszenia wilgotnych terenów. Surowiec jest importowany. Liście są szarawozielone, stosunkowo grube, twarde i sztywne, wydłużone, eliptyczne, lekko sierpowate, dług. zwykle do 25 cm. i szer. do 5 cm. Ogonek dług. 2-3 cm, rzadko 5 cm, skręcony i silnie pomarszczony. Blaszka liściowa nieowłosiona, całobrzega, pośrodku przebiega żółtawozielony nerw. Boczne nerwy łączą się blisko brzegu blaszki w ciągłą linię. Na obu powierzchniach liścia widoczne drobne, nieregularnie rozmieszczone brodawkowate ciemne plamy. Przy obserwacji liścia pod światło mogą być widoczne gruczoły olejkowe. Ważniejsze cechy budowy anatomicznej Liść eukaliptusa ma budowę izolateralną. Komórki skórki mają grubą kutykulę. Aparaty szparkowe występują po obu stronach blaszki. Miękisz palisadowy przerywa się w nerwie głównym, jest on 3-4 rzędowy po stronie górnej, 3-rzędowy po stronie dolnej. Przy obydwu skórkach znajdują się często duże schizogeniczne zbiorniki wydzielnicze. W całym liściu spotyka się dość liczne kryształy szczawianu wapnia w postaci gruzłów i jedyńców. Uniwersytet Medyczny w Łodzi 17

25 FOLIUM LIŚĆ 1. Skórka górna 2. Zwarcica 3. Włókna 4. Część sitowa wiązki 5. Część naczyniowa wiązki 6. Jedyniec szczawianu wapnia 7. Miękisz palisadowy 8. Gruzeł szczawianu wapnia 9. Miękisz gąbczasty 10. Zbiornik wydzielniczy Ryc. 8 Liść eukaliptusa - przekrój poprzeczny Proszek szarawozielony, o charakterystycznym zapachu i korzenno-gorzkawym, ściągającym smaku. fragmenty nieowłosionej blaszki liściowej z małymi grubościennymi komórkami skórki pokrytymi grubym naskórkiem; liczne anomocytyczne aparaty szparkowe średnicy większej niż 80 μm; sporadycznie grupy brunatnych komórek korka średnicy 300 μm, brunatnawoczarnych w środku; fragmenty izolateralnego śródliścia z 2-3 warstwami miękiszu palisadowego po każdej stronie, a w części środkowej z kilkoma warstwami miękiszu gąbczastego o komórkach wydłużonych w tym samym kierunku co komórki palisadowe, zawierających jedyńce i gruzły szczawianu wapnia; fragmenty śródliścia z dużymi schizogenicznymi zbiornikami olejkowymi. A. Skórka zbudowana z grubościennych komórek z aparatem szparkowym B. Skórka z aparatem szparkowym i towarzyszącym miękiszem palisadowym (Ba) C. Komórki miękiszu z gruzłem szczawianu wapnia D. Naczynia E. Schizogeniczny zbiornik olejkowy z przyłączonymi komórkami miękiszu palisadowego (Ea) F. Skórka pokryta grubym naskórkiem (Fa) G. Skórka pokryta grubym naskórkiem (Ga) H. Miękisz palisadowy z przyłączonym miękiszem gąbczastym zawierającym jedyńce szczawianu wapnia J. Miękisz palisadowy (Ja) z miękiszem gąbczastym zawierającym gruzły szczawianu wapnia (Jb) K. Komórki zawierające jedyńce szczawianu wapnia L. Włókna Ryc. 9 Liść eukaliptusa - elementy diagnostyczne Uniwersytet Medyczny w Łodzi 18

26 FOLIUM LIŚĆ Farfarae folium Liść podbiału Colfstoot leaf; Tussilage (feuille de) Tussilago farfara L. Podbiał pospolity rodzina Asteraceae (Compositae) Astrowate (Złożone) Wysuszone liście podbiału pospolitego zebrane wiosną. Skład. Surowiec zawiera śluz o charakterze kwaśnym (7-8%), ponadto garbniki, flawonoidy, gorycze, sterole, inulinę. Znaleziono także alkaloidy z grupy pirolizydyny. Działanie i zastosowanie. Surowiec wykazuje działanie osłaniające, stosowany jest do produkcji syropów przeciwkaszlowych. Ze względu na obecność alkaloidów pirolizydynowych zastosowanie surowca zostało w ostatnich latach ograniczone. Podbiał jest byliną wys. do 25 cm. Zakwita wczesną wiosną przed wydaniem liści. Pędy kwiatonośne są pokryte łuskowatymi liśćmi i zakończone pojedynczymi koszyczkami barwy żółtej. Po przekwitnięciu i wydaniu nasion pędy kwiatonośne giną a z rozłogów wyrastają przykorzeniowe długoogonkowe liście. Młode liście są całkowicie biało omszone, starsze tylko po dolnej stronie. Na surowiec zbiera się liście starsze, niepokryte z wierzchu włoskami. Podbiał występuje w całej Europie, a także w innych rejonach półkuli północnej, na glebach wilgotnych, gliniastych. W Polsce rośnie pospolicie nad brzegami wód, w wilgotnych zaroślach, na nasypach kolejowych. Surowiec zbiera się ze stanowisk naturalnych. Nie należy mylić liści podbiału z bardzo podobnymi liśćmi lepiężników (gatunków z rodzaju Petasites). Liście podbiału są ogonkowe, w zarysie sercowatookrągławe. Szer. blaszki liściowej nie powinna przekraczać 15 cm, dług. ogonka 5 cm. Brzeg blaszki liściowej jest zatokowato powcinany, w zatokach znajdują się chrząstkowate fioletowe ząbki. Górna powierzchnia blaszki jest ciemnozielona, dolna szarobiała, gęsto kutnerowato owłosiona. Unerwienie dłoniaste, nerwy mogą być brudnofioletowo zabarwione. Surowiec bez zapachu, o smaku gorzkawym. Ważniejsze cechy budowy anatomicznej Górna powierzchnia blaszki jest naga. Z komórek skórki dolnej wyrastają charakterystyczne włoski biczowate zbudowane z 2-5 komórek, z których ostatnia jest najdłuższa i powyginana biczowato. Budowa liścia bifacjalna. Miękisz palisadowy 3-4 rzędowy przerywa się w nerwie. Miękisz gąbczasty jest wykształcony łańcuszkowato tworząc znamienne, duże przestwory powietrzne. W mezofilu mogą być widoczne drobne gruzły szczawianu wapnia oraz grudki lub sferokryształy inuliny. Ryc. 10 Liść podbiału - przekrój poprzeczny Uniwersytet Medyczny w Łodzi 19

27 FOLIUM LIŚĆ Proszek barwy szarozielonej, bez zapachu o smaku gorzkawym, śluzowatym. fragmenty skórki górnej o prostościennych, wielobocznych komórkach o prążkowanym naskórku; fragmenty skórki dolnej o komórkach zatokowofalistych; aparaty szparkowe anomocytyczne na obu powierzchniach blaszki liściowej; liczne wielokomórkowe, jednorzędowe włoski biczowate; fragmenty śródliścia z miękiszem palisadowym o znacznych przestworach międzykomórkowych i miękiszem gąbczastym z olbrzymimi przestworami międzykomórkowymi; nieliczne fragmenty zwarcicy z nerwu głównego; nieliczne fragmenty nerwów z cienkościennymi, niezdrewniałymi włóknami; grudki inuliny w komórkach śródliścia. A. Fragment skórki górnej z aparatami szparkowymi, nasadą włoska (Aa) oraz towarzyszącym miękiszem palisadowym (Ab) zawierającym grudki inuliny (Ac) B. Fragment skórki dolnej z aparatami szparkowymi, nasadami włosków (Ba), fragmentem włoska (Bb) i towarzyszącym miękiszem gąbczastym (Bc) C. Fragment miękiszu gąbczastego D. Fragmenty włosków biczowatych o szczytowych komórkach długich i powyginanych E. Fragment nerwu z naczyniem i włóknami Ryc. 11 Liść podbiału - elementy diagnostyczne Uniwersytet Medyczny w Łodzi 20

28 FOLIUM LIŚĆ Fraxini folium Liść jesionu (FP IX) Ash leaf; Frêne (feuille de) Fraxinus excelsior L. Jesion wyniosły Fraxinus oxyphylla M.Bieb. Jesion wąskolistny rodzina Oleaceae Oliwkowate Wysuszone liście jesionu wyniosłego lub jesionu wąskolistnego o zawartości pochodnych kwasu hydroksycynamonowego nie mniejszej niż 2,5% w przeliczeniu na kwas chlorogenowy. Skład. W surowcu występują flawonoidy (rutyna), kwasy fenolowe, garbniki, kumaryny, triterpeny typu ursanu (kwas ursolowy) i lupanu (betulina, kwas betulinowy) oraz irydoidy (syringoksyd, dezoksysyringoksydyna). Działanie i zastosowanie. Liść jesionu wykazuje działanie przeciwzapalne, przeciwwysiękowe, przeciwbólowe i moczopędne. Jesiony są okazałymi drzewami, wys. do 40 m. Liście duże, długości do 30 cm, złożone z 7-11 listków. Kwiaty zebrane w miotlaste wiechy pojawiają się przed rozwojem liści. Owocem skrzydlak utrzymujący się na drzewie do następnej wiosny. Jesiony występują w Europie, północnej Afryce i południowej Azji. W Polsce pospolity jest zwłaszcza jesion wyniosły. Liść składa się z listków, które są czasem oderwane i oddzielone od ogonka głównego. Listek ma ok. 6 cm dług. i 3 cm szer. Każdy listek jest bezogonkowy lub z krótkim ogonkiem, podługowaty, lancetowaty, nieco nierówny u podstawy, na szczycie ostry, z nieco ostrym ząbkowaniem na brzegach, górna powierzchnia jest ciemnozielona, a dolna szarawozielona. Nerw główny i nerwy boczne są białawe i wystają na stronie dolnej. Proszek szarawozielony. fragmenty blaszki liściowej w obrazie z powierzchni, z dolną skórką z licznymi anomocytycznymi aparatami szparkowymi oraz komórkami skórki górnej z prążkowanym naskórkiem; sporadycznie jednorzędowe, stożkowate włoski okrywowe, złożone z 1 lub 2 komórek z grubymi ścianami i prążkowanym naskórkiem; rzadko tarczowate gruczoły z jednokomórkowym trzonem i tarczowatą gruczołową główką złożoną z 8 promieniście ułożonych komórek; grupy włókien i fragmenty tkanki przewodzącej nerwów. Uniwersytet Medyczny w Łodzi 21

29 FOLIUM LIŚĆ Ginkgonis folium Liść miłorzębu japońskiego (FP IX) Ginkgo leaf; Ginkgo (feuille de) Ginkgo biloba L. Miłorząb japoński (M. dwuklapowy) rodzina Ginkgoaceae Miłorzębowate Całe lub rozdrobnione, wysuszone liście miłorzębu japońskiego o zawartości flawonoidów nie mniejszej niż 0,5% w przeliczeniu na glikozydy flawonowe. Skład. W surowcu występują flawonoidy z grupy biflawonów (ginkgetyna, izoginkgetyna, bilobetyna, amentoflawon), flawonoli (pochodne kemferolu, kwercetyny, izoramnetyny), flawonów (pochodne luteoliny i apigeniny) oraz katechiny i proantocyjanidyny. Obecne są także kwasy fenolowe (pochodne kwasu benzoesowego i cynamonowego), alkilofenolowe i związki terpenoidowe: laktony diterpenowe (ginkolidy A, B, C, J i M) oraz lakton seskwiterpenowy bilobalid. Ponadto obecne są fitosterole, polisacharydy, karotenoidy oraz ginkotoksyna (w ilościach śladowych). Działanie i zastosowanie. Związki czynne w liściach miłorzębu zmniejszają lepkość krwi usprawniają przepływ krwi przez naczynia krwionośne, szczególnie w obrębie mózgu (zapobiegają niedotlenieniu i apoptozie komórek mózgowych), poprawiają krążenie w obrębie kończyn dolnych (zmniejszają bóle i obrzęki nóg). Z surowca sporządzane są standaryzowane wyciągi (GBE), które wchodzą w skład licznych preparatów do użytku wewnętrznego i zewnętrznego. Miłorząb japoński jest dwupiennym drzewem dorastającym do wys. 35 m. Liście na długopędach ułożone skrętolegle, na krótkopędach okółkowo po 5-8. Kwiaty męskie mają postać zwisających bazi, żeńskie to dwa nagie zalążki osadzone na długiej szypułce. Nasiona otoczone mięsistą osnówką barwy żółtobrązowej. Miłorząb pochodzi z Chin, hodowany jest na terenie Europy (w tym w Polsce) jako roślina ozdobna. Surowiec do celów leczniczych pozyskiwany jest z upraw. Liść długoogonkowy (dług. ogonka 4-9 cm). Blaszka liściowa szer cm, kształtu wachlarzowatego, zwykle dwuklapowa, a niekiedy niepodzielona. Obie powierzchnie liścia są gładkie i dychotomicznie unerwione, nerwy promieniste od podstawy, jednakowo wyraźne na obu powierzchniach. Szczyt blaszki jest wcięty nieregularnie w różnym stopniu i nierówno klapowany, bądź postrzępiony. Brzegi blaszki są całe i zwężają się ku nasadzie. Proszek szarawy, żółtawozielony lub żółtawobrunatny. fragmenty blaszki liściowej o nieregularnych kształtach, górna skórka złożona z wydłużonych komórek z nieregularnie falistymi ścianami, komórki dolnej skórki są mniejsze z lekko prążkowanym naskórkiem, a każda komórka krótko brodawkowana; aparaty szparkowe około 60 μm, duże, głęboko zapadnięte, z 6-8 komórkami przyszparkowymi, liczniejsze w skórce dolnej; liczne, duże gruzły szczawianu wapnia w śródliściu; fragmenty tkanki naczyniowej i włókien z ogonka i nerwów. Uniwersytet Medyczny w Łodzi 22

30 FOLIUM LIŚĆ A. Skórka dolna widziana z powierzchni o komórkach zakończonych brodawkami (Aa), z zapadniętymi aparatami szparkowymi (Ab) B. Skórka dolna w przekroju poprzecznym C. Tkanka naczyniowa ogonka i nerwów z naczyniami (Ca) i miękiszem zawierającym gruzły szczawianu wapnia (Cb) D. Fragment skórki górnej widziany z powierzchni z komórkami o nieregularnie falistych ścianach (Da) i z towarzyszącym miękiszem palisadowym (Db) E. Skórka górna w przekroju poprzecznym Ryc. 12 Liść miłorzębu japońskiego - elementy diagnostyczne Uniwersytet Medyczny w Łodzi 23

31 FOLIUM LIŚĆ Hamamelidis folium Liść oczaru (FP IX) Hamamelis leaf; Hamamélis (feuille d ) Hamamelis virginiana L. Oczar wirginijski rodzina Hamamelidaceae Oczarowate Całe lub rozdrobnione, wysuszone liście oczaru wirginijskiego o zawartości garbników nie mniejszej niż 3% w przeliczeniu na pirogalol. Skład. W surowcu występują garbniki typu mieszanego (galotaniny i katechinowe), proantocyjanidyny, flawonoidy (pochodne kemferolu, kwercetyny i mirycetyny), kwasy fenolowe i olejek eteryczny. Działanie i zastosowanie. Surowiec wykazuje działanie ściągające, przeciwzapalne, uszczelnia ściany naczyń włosowatych i hamuje drobne krwawienia. Oczar wirginijski jest małym drzewem lub krzewem, wys. do 8 m. Pień i grubsze gałązki pokryte jasnoszarą korą. Liście dług. do 15 cm, naprzemianległe, krótkoogonkowe. Kwiaty jasnożółte, wonne, o płatkach wstęgowatych, wyrastają po 2-3 w kątach liści jesienią, w porze przebarwienia i opadania liści. Owoce dojrzewają jesienią następnego roku. Są to suche, zdrewniałe torebki, gwałtownie pękające po dojrzeniu. Oczar rośnie we wschodnich stanach USA i Kanadzie. W Polsce jest uprawiany w parkach i ogrodach. Liść jest zielony bądź zielonkawobrunatny. Blaszka liściowa jest szeroko jajowata lub odwrotnie jajowata. Nasada jest skośna i asymetryczna, a szczyt ostry, bądź rzadziej tępy. Brzegi blaszki są grubo karbowane bądź ząbkowane. Unerwienie jest pierzaste, wyraźne na powierzchni dolnej. Zwykle 4-6 par nerwów drugiego rzędu jest połączona z nerwem głównym odchodzącym pod kątem ostrym i zakrzywiającym się łagodnie do miejsc (ząbków) brzegowych, gdzie znajdują się delikatne nerwy często (dochodzące) pod kątem prostym do nerwów drugiego rzędu. Proszek brunatnawozielony. fragmenty skórki górnej o ścianach zatokowatofalistych; fragmenty skórki dolnej z aparatami szparkowymi, głównie paracytycznymi; gwiazdowate włoski okrywowe całe lub połamane, złożone z 4-12 jednokomórkowych odgałęzień (ramion) połączonych w nasadzie, wydłużonych, stożkowatych i zakrzywionych, długości zwykle do 250 μm, grubościennych z wyraźnie widocznym światłem, wypełnionych często brunatną treścią; włókna zdrewniałe, grubościenne, pojedyncze lub w grupach, z towarzyszącymi komórkami z jedyńcami szczawianu wapnia; małe, walcowate komórki miękiszu palisadowego, komórki miękiszu gąbczastego różnokształtne; sklereidy często wydłużone na jednym lub obu końcach, długości μm, całe lub połamane; fragmenty naczyń promieniowatych lub spiralnych; jedyńce szczawianu wapnia poza komórkami. Uniwersytet Medyczny w Łodzi 24

32 FOLIUM LIŚĆ A. Gwiazdowaty włosek okrywowy B. Skórka dolna widziana z powierzchni z paracytycznymi aparatami szparkowymi C. Skórka górna widziana z powierzchni z towarzyszącym miękiszem gąbczastym D. Fragment gwiazdowatego włoska okrywowego E. Fragmenty naczyń spiralnych F. Skórka górna z towarzyszącym miękiszem palisadowym w przekroju poprzecznym G. Pryzmatyczne kryształy szczawianu wapnia H. Sklereidy J. Skórka górna widziana z powierzchni z towarzyszącym miękiszem gąbczastym (Ja) K. Miękisz gąbczasty L. Miękisz gąbczasty M. Gwiazdowaty włosek okrywowy Ryc. 13 Liść oczaru - elementy diagnostyczne Uniwersytet Medyczny w Łodzi 25

33 FOLIUM LIŚĆ Hederae folium Liść bluszczu (FP IX) Ivy leaf; Lierre (feuille de) Hedera helix L. Bluszcz pospolity rodzina Araliaceae Araliowate Całe lub rozdrobnione, wysuszone liście bluszczu pospolitego, zebrane wiosną, o zawartości hederakozydu nie mniejszej niż 3%. Skład. Składnikami surowca są saponiny triterpenowe typu oleananu (5%) pochodne hederageniny i kwasu oleanolowego, flawonoidy (pochodne kemferolu i kwercetyny), poliacetyleny, kumaryny, fenolokwasy, sterole. Działanie i zastosowanie. Liść bluszczu wykazuje działanie wykrztuśne, rozkurczające, przeciwgorączkowe i przeciwbakteryjne. Bluszcz pospolity jest zimozielonym krzewem, pnącym się za pomocą przybyszowych korzeni czepnych wyrastających na łodydze, która może dorastać do 20 m. Liście długoogonkowe. Kwiaty drobne, zebrane w wiechy, o mięsistych płatkach korony. Owocem czarna jagoda. Występuje w zachodniej i środkowej Europie, bywa sadzony jako roślina ozdobna. W Polsce jest rośliną chronioną. Liście skórzaste dług cm, szer cm w nasadzie sercowate. Blaszka liściowa jest dłoniasto 3-5-klapowa, klapy więcej lub mniej trójkątne o całym brzegu. Górna powierzchnia ciemnozielona z jaśniejszym, promienistym unerwieniem, dolna powierzchnia bardziej szarawozielona z wyraźnie wypukłym unerwieniem. Ogonki długie, walcowate, podłużnie rowkowane. Rozproszone białe włoski na ogonkach i powierzchni młodszych liści. Starsze liście są nagie. Niekiedy mogą występować całe, jajowatoromboidalne do lancetowatych liście dług. 3-8 cm pochodzące z kwitnących pędów. Proszek zielony. fragmenty blaszki liściowej w obrazie z powierzchni z komórkami górnej i dolnej skórki ze zgrubiałymi kręto do faliście antyklinalnymi ścianami i grubym naskórkiem; liczne aparaty szparkowe tylko po stronie dolnej, najczęściej anomocytyczne, niekiedy anizocytyczne; niektóre z komórek przyszparkowych mają niewyraźne prążkowanie naskórka; mogą występować rozproszone, gwiazdowate włoski okrywowe złożone z 4-8 jednokomórkowych rozgałęzień złączonych u podstawy; fragmenty przekroju ukazują 1-3 (zwykle 2) rzędy komórek palisadowych i bardzo porowate gąbczaste śródliście zawierające niekiedy duże komórki śluzowe; wszędzie w śródliściu występują gruzły szczawianu wapnia ok. 40 μm średnicy; fragmenty zdrewniałej tkanki naczyniowej i włókien z nerwów. Uniwersytet Medyczny w Łodzi 26

34 FOLIUM LIŚĆ Malvae folium Liść ślazu (FP IX) Mallow leaf; Mauve (feuille de) Malva sylvestris L. Ślaz dziki Malva neglecta Wallr. Ślaz zaniedbany rodzina Malvaceae Ślazowate Całe lub częściowo rozdrobnione, wysuszone liście ślazu dzikiego lub ślazu zaniedbanego lub ich mieszanina o wskaźniku pęcznienia nie mniejszym niż 7. Skład. Głównym składnikiem surowca jest śluz o charakterze kwaśnym. Ponadto występują flawonoidy (pochodne hypoletyny) oraz garbniki. Działanie i zastosowanie. Surowiec stosowany jako środek osłaniający, przeciwzapalny i przeciwkaszlowy. Ślaz dziki to roślina dwuroczna lub bylina wys. do 150 cm. Wytwarza leżącą lub wzniesioną, gałęzistą łodygę. Liście długoogonkowe, 3-7-klapowe, szer. do 15 cm. Kwiaty w pęczkach po 2-6 w kątach górnych liści; kielich podwójny: zewn. 3-działkowy, wewn. 5-działkowy. Korona 5-płatkowa purpurowoczerwona z ciemniejszymi prążkami. Owocem jest omszona wielorozłupnia. Ślaz zaniedbany jest rośliną jednoroczną, dwuletnią lub byliną. W pokroju podobny do ślazu dzikiego, ale dużo niższy (do 40 cm). Kwiaty barwy bladoróżowej. Obie rośliny są szeroko rozpowszechnione w Europie, Azji, północnej Afryce. Pospolite także w Polsce. Liście M. sylvestris dług. do 12 cm, szer. do 15 cm, 3-7 klapowe, w nasadzie faliste. Liście M. neglecta są mniejsze dług. i szer. do 9 cm, w zarysie okrągłe lub nerkowate, 5-7 klapowe. Liście obu gatunków zielone lub brunatnawozielone o brzegu nieregularnie ząbkowanym. Powierzchnia dolna blaszki jest silniej owłosiona i wyraźniej unerwiona niż powierzchnia górna. Nerwy główne na powierzchni górnej i nerwy ogonka mogą być fioletowe. Ogonki są tak długie jak blaszki liści, szer. do 2 mm, okrągławe, nieco spłaszczone, podłużnie lekko bruzdowane, zielone, brunatnawozielone lub fioletowe. Proszek zielony lub żółtawozielony. fragmenty skórki górnej i dolnej liścia, widziane z powierzchni, o komórkach prostościennych lub bardziej lub mniej falistych; aparaty szparkowe, głównie anizocytyczne, na obu powierzchniach; fragmenty długich włosków okrywowych o błonach zgrubiałych, zwężających się ku szczytowi, zwykle jednokomórkowych, ale u gatunku M. sylvestris mogą być gwiazdowate, złożone z 2-8 komórek, każda silnie jamkowana w nasadzie; włoski gruczołowe, kształtu maczugowatego, występują u obu gatunków i złożone są z 2-4 komórek; fragmenty śródliścia złożone z miękiszu palisadowego i miękiszu gąbczastego zawierające śluz i gruzły szczawianu wapnia; niekiedy występują kuliste ziarna pyłku średnicy μm o kolczastej egzynie. Uniwersytet Medyczny w Łodzi 27

35 FOLIUM LIŚĆ A. Jednokomórkowy włosek okrywowy B. Fragment naczyń z towarzyszącymi komórkami z gruzłami szczawianu wapnia C. Skórka dolna widziana z powierzchni z anizocytycznymi aparatami szparkowymi (Ca) D. Skórka górna widziana z powierzchni z anizocytycznymi aparatami szparkowymi (Da), fragmentem włoska okrywowego (Db) i z towarzyszącym miękiszem palisadowym (Dc) E. Maczugowate włoski gruczołowe F. Fragment blaszki w przekroju poprzecznym z jednokomórkowym włoskiem okrywowym (Fa), skórką górną (Fb) i miękiszem palisadowym (Fc) G. Ziarno pyłku H. Gwiazdowaty włosek okrywowy M. sylvestris Ryc. 14 Liść ślazu - elementy diagnostyczne Uniwersytet Medyczny w Łodzi 28

36 FOLIUM LIŚĆ Melissae folium Liść melisy (FP IX) Melissa leaf; Mélisse (feuille de) Melissa officinalis L. Melisa lekarska rodzina Lamiaceae (Labiatae) Jasnotowate (Wargowe) Wysuszone liście melisy lekarskiej o zawartości kwasu rozmarynowego nie mniejszej niż 1%. Skład. Liście melisy zawierają około 0,1% olejku eterycznego, którego głównymi składnikami są: cytral, cytronelal, geraniol, linalol. Cytral nadaje surowcowi charakterystyczny cytrynowy zapach. Ponadto w surowcu występują garbniki, pochodne kwasu hydroksycynamonowego, związki gorzkie, kwasy triterpenowe i aromatyczne oraz flawonoidy. Działanie i zastosowanie. Liście melisy są cennym lekiem uspokajającym, rozkurczającym, stosowanym przy bezsenności, w zaburzeniach trawiennych, przewlekłych nieżytach oskrzeli. Surowiec wykazuje także działanie bakteriostatyczne i przeciwwirusowe. Melisa jest wieloletnią rośliną zielną, dorastającą do 60 cm wys. Z licznych rozłogów wyrastają wiosną pędy, prosto wzniesione, rozgałęzione, czterokanciaste, słabo owłosione, częściowo zdrewniałe. Ulistnienie parami nakrzyżległe. W pachwinach górnych liści wyrastają kwiaty w ilości 3-10, zebrane w pozorne okółki. Budowa kwiatu typowa dla Lamiaceae. Korona barwy białej lub różowej, dwa razy większa od kielicha. Pręciki 4 dwusilne, słupek 1 górny. Owocem jest rozłupnia rozpadająca się na 4 jednonasienne rozłupki. Roślina występuje w krajach śródziemnomorskich i jest od dawna uprawiana w Europie środkowej i wschodniej, chętnie przez pszczelarzy (rojownik). Liść melisy jest ogonkowy, szerokojajowaty lub sercowaty. Nasada liścia zaokrąglona, rzadziej sercowata, szczyt tępo okrągławy, niekiedy zaostrzony, brzeg blaszki grubo-okrągło ząbkowany lub karbowany. Dług. blaszki do 6 cm, szer. do 4 cm. Blaszka liścia cienka, słabo owłosiona o unerwieniu pierzastym, nerwy tworzą wyraźną siateczkę. Zapach liścia melisy zwłaszcza po roztarciu jest charakterystyczny, cytrynowy, smak gorzkawy, nieco ściągający. Ważniejsze cechy budowy anatomicznej Komórki skórki górnej i dolnej liścia są zatokowo-faliste. Aparaty szparkowe typu diacytycznego występują tylko na stronie dolnej. Zarówno na skórce górnej jak i dolnej występują różnego rodzaju włoski: krótkie 1-2 komórkowe, stożkowate, ostro zakończone o brodaweczkowanej kutykuli; długie (do 1200 µm) 3-6 komórkowe, grubościenne, powleczone prążkowaną kutykulą (występują głównie na nerwach lub w ich pobliżu); gruczołowe typu Labiatae główkowe o 1-2 komórkowej główce i jedno- do kilkukomórkowym trzonie. Budowa liścia bifacjalna. Miękisz palisadowy jest najczęściej jednorzędowy, przerwany w nerwie. W nerwach znajdują się kolateralne wiązki sitowo-naczyniowe, którym towarzyszą słabo zdrewniałe włókna. W surowcu nie występują kryształy szczawianu wapnia. Uniwersytet Medyczny w Łodzi 29

37 FOLIUM LIŚĆ 1. Włoski główkowe 2. Włoski bezgłówkowe 3. Skórka 4. Zwarcica 5. Wiązka naczyniowa 6. Wiązka sitowa 7. Włókna 8. Włosek gruczołowy Ryc. 15 Liść melisy - przekrój poprzeczny Proszek zielonkawy. fragmenty skórki liściowej o falistościennych komórkach; krótkie, proste, jednokomórkowe, stożkowate włoski okrywowe z drobno prążkowanym naskórkiem; wielokomórkowe, jednorzędowe włoski okrywowe o zaostrzonych końcach i grubym, brodawkowatym naskórku; ośmiokomórkowe włoski wydzielnicze typu Labiatae; włoski główkowe o jednokomórkowych do trzykomórkowych trzonach i jednokomórkowych lub rzadziej dwukomórkowych główkach; diacytyczne aparaty szparkowe, tylko na powierzchni dolnej. A. Skórka górna widziana z powierzchni z towarzyszącym miękiszem palisadowym (Aa) B. Skórka górna widziana z powierzchni z włoskiem główkowym (Bb) C. Wielokomórkowy włosek okrywowy D. Skórka dolna z stożkowatymi włoskami okrywowymi (Da) i diacytycznymi aparatami szparkowymi (Db) E. Stożkowate włoski okrywowe F. Włosek główkowy G. Skórka górna widziana z powierzchni z włoskiem wydzielniczym typu Labiatae Ryc. 16 Liść melisy - elementy diagnostyczne Uniwersytet Medyczny w Łodzi 30

38 FOLIUM LIŚĆ Menthae piperitae folium Liść mięty pieprzowej (FP IX) Peppermint leaf, Menthe poivreé (feuille de) Mentha piperita L. Mięta pieprzowa rodzina Lamiaceae (Labiatae) Jasnotowate (Wargowe) Całe lub rozdrobnione, wysuszone liście mięty pieprzowej o zawartości olejku eterycznego nie mniejszej niż 12 ml/kg (surowiec nierozdrobniony) lub nie mniejszej niż 9 ml/kg (surowiec rozdrobniony). Skład. Głównym składnikiem surowca jest olejek eteryczny (około 2%), zawierający D(-)mentol wolny i w postaci estrów (powyżej 50%), menton oraz inne monoterpeny (ogółem ponad 30 składników). Ponadto w surowcu występują: garbniki, flawonoidy, gorycze, fenolokwasy. Działanie i zastosowanie. Surowiec jest cenionym lekiem stosowanym w zaburzeniach trawienia, wykazuje działanie przeciwskurczowe, żółciopędne, przeciwbiegunkowe, przeciwbólowe. Liście mięty są składnikami licznych preparatów i służą do otrzymywania olejku eterycznego Menthae piperitae aetheroleum (FP IX). Mięta pieprzowa jest mieszańcem hodowlanym, otrzymanym ze skrzyżowania Mentha viridis L. i Mentha aquatica L. Z kolei Mentha viridis L. jest mieszańcem Mentha longifolia (L.) Hudson i Mentha rotundifolia (L.) Hudson. Miętę pieprzową jako krzyżówkę rozmnaża się w uprawach wegetatywnie przez podział sadzonek rozłogów. Formy i odmiany hodowlane różnią się jakością i zawartością olejku eterycznego. Najbardziej znane są formy: rubescens o różowo-fioletowym zabarwieniu łodyg, ogonków liściowych i nerwów oraz pallescens o barwie jasnozielonej. Mięta pieprzowa jest byliną o wys. do 60 cm, o krótkim rozgałęzionym kłączu, z którego wyrastają płożące się rozłogi podziemne i nadziemne, będące również organami rozmnażania, ze względu na łatwość zakorzeniania się. Prosto wzniesione, rozgałęzione pędy nadziemne są czterokanciaste, słabo owłosione, gęsto ulistnione, parami nakrzyżlegle. Kwiaty drobne, barwy fioletowo-różowej, zebrane na wierzchołkach pędów w pozorne kłosy. Kielich rurkowaty o pięciu szydlastych ząbkach, korona lekko nieforemna, czterołatkowa, przy czym łatka górna jest nieco szersza i nieznacznie większa. Pręciki 4 dwusilne, słupek 1. Mięta pieprzowa hodowana jest powszechnie w Europie, Ameryce i Japonii. W Polsce także prowadzona jest uprawa mięty pieprzowej dla celów pozyskiwania surowca leczniczego i olejku eterycznego. Liść mięty pieprzowej jest ogonkowy, podłużnie jajowaty, bądź jajowaty. Nasada blaszki liściowej jest zaokrąglona, brzeg ostro i nierówno piłkowany, szczyt zaostrzony. Dług. blaszki liściowej do 6 cm, szer. do 3 cm. Ciemnozielona, niekiedy brunatnawa fioletowo nabiegła blaszka liściowa jest cienka, pierzasto unerwiona. Wszystkie nerwy są na stronie górnej wgłębione, na dolnej uwypuklone, mniej lub bardziej czerwonofioletowo nabiegłe. Zapach surowca, zwłaszcza po roztarciu, jest charakterystyczny, mentolowy; smak początkowo piekący, a następnie długotrwale chłodzący. Ważniejsze cechy budowy anatomicznej Liść ma budowę bifacjalną. Miękisz palisadowy jest jednorzędowy, przerwany w nerwie. Komórki skórki górnej i dolnej są zatokowatofaliste. Aparaty szparkowe typu diacytycznego występują po obydwu stronach blaszki liściowej. Zarówno na skórce górnej jak i dolnej występują we wgłębieniach blaszki charakterystyczne włoski gruczołowe typu Labiatae, zbudowane z jednokomórkowego trzonu i 8 komórek wydzielniczych, okrytych wspólnym nabłonkiem. Z komórek skórki wyrastają poza tym nieliczne włoski główkowe o jednokomórkowej główce i włoski bezgłówkowe jedno- i wielokomórkowe, okryte brodaweczkowaną kutykulą. Uniwersytet Medyczny w Łodzi 31

39 FOLIUM LIŚĆ Proszek jest brunatnawozielony. fragmenty tkanki liściowej z komórkami skórki o falistych ścianach, prążkowanym naskórku nad powierzchnią nerwów i diacytycznymi aparatami szparkowymi obecnymi głównie na dolnej skórce; fragmenty skórki z pobliża brzegu liścia z izodiametrycznymi komórkami o prostych ścianach, wykazującymi wyraźne perełkowanie i jamkowanie na antyklinalnych ścianach; włoski okrywowe krótkie, stożkowate, jedno lub dwukomórkowe lub wydłużone, jednorzędowe o 3-8 komórkach z prążkowanym naskórkiem; włoski gruczołowe typu Labiatae; włoski główkowe z jedną komórką podstawną i małą jednokomórkową główką; bifacjalne fragmenty komórek śródliścia z pojedynczą warstwą palisadową i 4-6 warstwami miękiszu gąbczastego; żółtawe kryształki mentolu pod naskórkiem komórek wydzielniczych. A. Włosek okrywowy o prążkowanym naskórku B. Skórka górna o komórkach o prążkowanym naskórku z włoskiem główkowym (Ba) oraz włoskiem gruczołowym typu Labiatae (Bb) C. Skórka dolna z diacytycznymi aparatami szparkowymi (Ca) i włoskiem główkowym (Cb) D. Włosek główkowy w przekroju poprzecznym E. Włosek okrywowy o prążkowanym naskórku F. Fragment brzegu blaszki z komórkami o perełkowatych ścianach (Fa) i stożkowatymi włoskami okrywowymi (Fb) G. Fragment śródliścia w przekroju poprzecznym z włoskiem gruczołowym typu Labiatae (Ga), miękiszem gąbczastym (Gb) i miękiszem palisadowym (Gc) H. Skórka górna złożona z komórek o ścianach falistych (Ha) z towarzyszącym miękiszem palisadowym (Hb) Ryc. 17 Liść mięty pieprzowej - elementy diagnostyczne Uniwersytet Medyczny w Łodzi 32

40 FOLIUM LIŚĆ Menyanthidis trifoliatae folium Liść bobrka (FP IX) syn. Folium Trifolii fibrini Bogbeanleaf; Ményanthe Menyanthes trifoliata L. Bobrek trójlistkowy rodzina Menyanthaceae Bobrkowate Całe lub rozdrobnione, wysuszone liście bobrka trójlistkowego o wskaźniku goryczy nie mniejszym niż Skład. Składnikami czynnymi surowca są glikozydy irydoidowe i sekoirydoidowe: loganina (około 1%), foliamentyna, mentafolina, swerozyd. Ponadto występują garbniki, kwasy fenolowe, alkaloidy monoterpenowe (m. in. gencjanina). Działanie i zastosowanie. Liść bobrka jest stosowany jako lek gorzki (amara pura), pobudzający wydzielanie soków trawiennych, zwiększający łaknienie. Bobrek jest byliną o kłączu długim, pełzającym, lekko wzniesionym. Na szczycie kłącza wyrasta kilka ogonkowych, trójlistkowych liści oraz bezlistna szypułka groniastego kwiatostanu. Kwiaty pięciokrotne o koronie białej lub różowawej, lejkowatej. Bobrek kwitnie w końcu maja i w czerwcu. Roślina występuje w Europie, Azji Środkowej i Ameryce Północnej. W Polsce jest rozpowszechniona na całym obszarze, rośnie na bagnach, moczarach, mokrych łąkach, często przy brzegach wód stojących, pod częściową ochroną. Surowiec zbiera się ze stanu naturalnego. Liść bobrka jest złożony, trójlistkowy, ogonkowy. Poszczególne listki są eliptyczne, bądź szerokolancetowate, krótkoogonkowe lub siedzące. Dług. listka 3-15 cm, szer. 2-7 cm. Dług. ogonka liściowego w surowcu nie powinna przekraczać 5 cm. Listek jest całobrzegi lub lekko karbowany, matowy, nagi, z wyraźnie zaznaczonym jaśniejszym nerwem głównym. Surowiec zapachu nie wykazuje, smak ma wybitnie gorzki. Ważniejsze cechy budowy anatomicznej Komórki skórki górnej są prostościenne, dolnej falistościenne. Występujące obustronnie aparaty szparkowe otoczone są 4-6 komórkami niekiedy o promieniście prążkowanym naskórku. Budowa liścia bifacjalna. Miękisz palisadowy, zbudowany z 1-4 rzędów krótkich komórek, przechodzi w aerenchymatyczny miękisz gąbczasty. W nerwie głównym wśród tkanki aerenchymatycznej występują przeważnie 3 kolateralne wiązki sitowo-naczyniowe, z których każda otoczona jest endodermą. W śródliściu mogą występować drobne jedyńce szczawianu wapnia. Na młodych liściach spotyka się wielokomórkowe włoski. 1. Skórka 2. Przestwory powietrzne 3. Część naczyniowa wiązki 4. Część sitowa wiązki 5. Endoderma Ryc. 18 Liść bobrka - przekrój poprzeczny Uniwersytet Medyczny w Łodzi 33

41 FOLIUM LIŚĆ Proszek żółtawozielony. fragmenty skórki górnej o komórkach wielobocznych i falistych cienkich ścianach; fragmenty skórki dolnej o komórkach falistościennych; anomocytyczne aparaty szparkowe, na obu powierzchniach, z komórkami przyszparkowymi wykazującymi promieniste prążkowanie; prostościenne i brodawkowane komórki skórki znad nerwów; fragmenty miękiszu śródliścia z dużymi przestworami międzykomórkowymi (aerenchyma); nieregularne komórki z nielicznymi sklereidami; fragmenty spiralnych lub pierścieniowatych naczyń. Uniwersytet Medyczny w Łodzi 34

42 FOLIUM LIŚĆ Oleae folium Liść oliwki (FP IX) Olive leaf; Olivier (feuille d ) Olea europaea L. Oliwka europejska Oleaceae Oliwkowate Wysuszone liście oliwki europejskiej o zawartości oleoeuropeiny nie mniejszej niż 5%. Skład. Składnikami surowca są sekoirydoidy, a wśród nich oleoeuropeina. Ponadto występują flawonoidy oraz triterpeny. Działanie i zastosowanie. Liść oliwki wykazuje działanie hipotensyjne i obniża poziom cholesterolu. Oliwka europejska jest wiecznie zielonym drzewem wys. do 6 m. Liście naprzeciwległe, bez przylistków. Kwiaty drobne, białawe, zebrane w niewielkie grona. Owocem pestkowiec. Drzewo oliwkowe rośnie i jest hodowane w rejonie Morza Śródziemnego. Jest uprawiane ze względu na owoce, z których pozyskuje się olej tłusty. Surowiec jest importowany. Liść jest pojedynczy, gruby i skórzasty, lancetowaty do odwrotnie jajowatego, o dług. 3-5 cm i szerokości 1-1,5 cm, z kolczastym wierzchołkiem, zwężający się u podstawy do krótkiego ogonka. Brzeg jest cały i wygięty do dołu. Górna powierzchnia jest szarawozielona, gładka i błyszcząca, powierzchnia dolna bledsza i omszona, zwłaszcza wzdłuż nerwu głównego i głównych nerwów bocznych. Proszek żółtawozielony. fragmenty skórki, widziane z powierzchni, o małych, grubościennych wielokątnych komórkach i z małymi anomocytycznymi aparatami szparkowymi tylko na dolnej skórce; fragmenty blaszki liściowej wykazującej w przekroju gruby naskórek, miękisz palisadowy złożony z trzech warstw komórek i drobnokomórkowy miękisz gąbczasty; liczne sklereidy, grubościenne i zwykle podobne do włókien, z tępym lub czasami rozwidlonym końcem, pojedyncze lub razem z miękiszem komórek śródliścia; liczne, bardzo duże włoski tarczowate o płaskiej, okrągłej główce, z centralnie położonym jednokomórkowym trzonem, od którego promieniowo odchodzi cienkościennych komórek, które oddzielają się od komórek towarzyszących przy brzegu tarczy, dając wrażenie nierównych i postrzępionych. Uniwersytet Medyczny w Łodzi 35

43 FOLIUM LIŚĆ A. Włosek tarczowaty widziany z góry B. Włosek tarczowaty, widziany z dołu C. Miękisz palisadowy D. Sklereidy podobne do włókien, z towarzyszącymi fragmentami miękiszu gąbczastego śródliścia E. Miękisz gąbczasty F. Fragment blaszki liściowej w przekroju poprzecznym wykazujący gruby naskórek (Fa), miękisz palisadowy złożony z 3 warstw komórek (Fb) i miękisz gąbczasty (Fc) G. Sklereida H. Sklereida J. Fragment dolnej skórki z anomocytycznymi aparatami szparkowymi (Ja) i blizną po włosku tarczowatym (Jb) K. Fragment górnej skórki, widziany z powierzchni, z towarzyszącym miękiszem palisadowym (Ka) i sklereidami miękiszu gąbczastego śródliścia (Kb) L. Sklereida z towarzyszącym miękiszem gąbczastym Ryc. 19 Liść oliwki - elementy diagnostyczne Uniwersytet Medyczny w Łodzi 36

44 FOLIUM LIŚĆ Orthosiphonis folium Liść ortosyfonu (FP IX) Java tea; Orthosiphon Orthosiphon stamineus Benth. (O. aristatus (Blume) Miq.) Ortosyfon groniasty rodzina Lamiaceae (Labiatae) Jasnotowate (Wargowe) Rozdrobnione, wysuszone liście lub szczyty łodyg ortosyfonu groniastego o zawartości synensetyny nie mniejszej niż 0,05%. Skład. Składnikami surowca są metoksylowe pochodne flawonów (lipofilne flawonoidy) (ok. 0,2%) sinensetyna, izosinensetyna, eupatoryna, salwigenina, ramnazyna, a także olejek eteryczny (do 0,7%), kwasy fenolowe, fitosterole, diterpeny, saponiny triterpenowe i związki mineralne (do 12%) w tym głównie sole potasu. Działanie i zastosowanie. Surowiec zwiększa ilość wydalanego moczu oraz jonów sodu, chloru i potasu, działa także przeciwbakteryjnie, przeciwzapalnie i przeciwskurczowo. Wchodzi w skład mieszanek ziołowych i preparatów złożonych. Ortosyfon jest wiecznie zielonym półkrzewem, wys. do 70 cm. Łodyga czterokanciasta, rozgałęziona. Ulistnienie parami nakrzyżległe. Kwiaty zebrane w nibyokółki, dzwonkowate, dwuwargowe, barwy jasnofioletowej. Owocem rozłupka. Pochodzi z południowej Azji (Indonezja), gdzie jest także uprawiany. Liść dług. do 7,5 cm, szer. do 2,5 cm. Blaszka liściowa owalna do lancetowatej, szczyt jest ostry a nasada klinowata. Powierzchnia jest ciemnozielona do brunatnawozielonej. Unerwienie jest pierzaste z nielicznymi nerwami drugiego rzędu. Brzeg blaszki jest nieregularnie grubo ząbkowany, czasem karbowany, a powierzchnia górna jest nieco wygięta. Ogonek liściowy jest cienki, krótki, czworokątny i jak unerwienie pierwszego rzędu zazwyczaj koloru fioletowego. Proszek ciemnozielony. fragmenty skórki o komórkach w zarysie falistych, posiadających jednokomórkowe lub dwukomórkowe stożkowate włoski okrywowe i wyraźnie widoczne jednorzędowe włoski okrywowe dług. do 450 μm, składające się z 3-8 komórek o grubych i jamkowanych ścianach; włoski główkowe o jednokomórkowej lub dwukomórkowej główce; włoski wydzielnicze o jednokomórkowym trzonie i zazwyczaj czterokomórkowej główce; diacytyczne aparaty szparkowe, bardziej liczne w skórce dolnej. Uniwersytet Medyczny w Łodzi 37

45 FOLIUM LIŚĆ A. Blaszka liściowa w przekroju poprzecznym wykazująca obecność włoska wydzielniczego o czterokomórkowej główce (Aa) i włoska główkowego o jednokomórkowej główce (Ab) B. Skórka górna widziana z powierzchni, wykazująca obecność włoska główkowego o dwukomórkowej główce (Ba) i leżącego pod nią miękiszu palisadowego C. Członowany włosek okrywowy D. Skórka dolna widziana z powierzchni z diacytycznymi aparatami szparkowymi (Da) i włoskami wydzielniczymi o czterokomórkowej główce (Db) E. Członowany włosek okrywowy F. Brzeg blaszki liściowej G. Włosek wydzielniczy H. Skórka dolna widziana z powierzchni z diacytycznymi aparatami szparkowymi (Ha), włoskiem główkowym o jednokomórkowej główce (Hb) i wielokomórkowym włoskiem okrywowym (Hc) J. Włoski okrywowe na brzegu blaszki liścia Ryc. 20 Liść ortosyfonu - elementy diagnostyczne Uniwersytet Medyczny w Łodzi 38

46 FOLIUM LIŚĆ Plantaginis lanceolatae folium Liść babki lancetowatej (FP IX) Ribwort plantain, Plantain lancéolé Plantago lanceolata L. Babka lancetowata rodzina Plantaginaceae Babkowate Całe lub rozdrobnione, wysuszone liście i łodyga odziomkowa babki lancetowatej o zawartości pochodnych kwasu orto-dihydroksycynamonowego nie mniejszej niż 1,5% w przeliczeniu na akteozyd. Skład. Liście babki zawierają glikozydy irydoidowe (0,2-1,6%), głównie aukubinę i katalpol, garbniki, śluzy, fenolokwasy, flawonoidy, fenyloetanoidy (akteozyd, izoakteozyd). Działanie i zastosowanie. Surowiec jest stosowany głównie w postaci odwaru, jako lek wykrztuśny w nieżytach dróg oddechowych, również zewnętrznie jako gojący rany, przeciwzapalny a nawet przeciwbiegunkowy, zwłaszcza u dzieci. Podobne zastosowanie mają liście babki zwyczajnej Plantago major L. i babki średniej Plantago minor L. Babka lancetowata jest byliną o liściach zebranych w przyziemną różyczkę. Szypułka kwiatostanowa jest bezlistna wys cm. Brązowe małe kwiaty zebrane są w kłosy kształtu kulistego lub jajowatego. Pręciki 2-3 razy dłuższe od płatków korony, widoczne w okresie kwitnienia. Owocem dwunasienna torebka. Roślina występuje prawie w całej Europie, Azji północnej i środkowej, a także została zawleczona do Ameryki Północnej. W Polsce pospolita na całym obszarze na łąkach, pastwiskach, przychaciach. Surowiec zbiera się ze stanu naturalnego. Liść babki lancetowatej jest lancetowaty lub równowąsko-lancetowaty, dług. do 30 cm, z wolna zwężający się w ogonek długo owłosiony, rynienkowaty, w nasadzie pochwiasty. Szczyt blaszki ostry lub zaostrzony, brzeg jest niewyraźnie odlegle karbowany, z małymi ząbkami. Liście są cienkie, kruche, ciemnozielone, nagie lub bliżej nasady owłosione. Unerwienie prawie równoległe, nerwów 3-7. Smak surowca lekko gorzkawy. Ważniejsze cechy budowy anatomicznej Blaszka liściowa ma budowę izolateralną. Miękisz palisadowy przerywa się w nerwie: pod skórką górną jest 2-3 warstwowy, nad dolną 1-2 warstwowy. Miękisz gąbczasty zwarty. Brak szczawianu wapnia. Aparaty szparkowe po obu stronach blaszki przedstawiają najczęściej typ diacytyczny. Na blaszce liściowej, szczególnie po dolnej stronie i w pobliżu nerwów wyrastają włoski główkowe i bezgłówkowe. Włoski główkowe składają się z jednokomórkowego trzonka i wielokomórkowej główki, zwężającej się ku szczytowi. Włoski bezgłówkowe najczęściej 4-komórkowe są charakterystycznie zbudowane. Komórka podstawowa jest wgłębiona w skórkę, następna komórka jest bardzo mała, z nią połączona jest dłuższa komórka ( µm) o zgrubiałych błonach. Ostatnia komórka włoska jest bardzo długa ( µm), osadzona stawowato, ostro zakończona, o charakterystycznie zgrubiałych ścianach. Można spotkać również włoski wielokomórkowe o 2-5 połączeniach stawowych. Rzadziej przy podstawie liścia występują włoski bezgłówkowe, wielokomórkowe, długie, o komórkach niekiedy zmarniałych. W nerwach znajdują się wiązki przewodzące otoczone endodermą i niezdrewniałymi włóknami. Uniwersytet Medyczny w Łodzi 39

47 FOLIUM LIŚĆ Proszek żółtawozielony. fragmenty skórki złożone z komórek o nieregularnych, falistych, antyklinalnych ścianach; fragmenty łodygi odziomkowej ze zgrubiałymi ścianami zewnętrznymi i o grubo prążkowanym naskórku; aparaty szparkowe w większości typu diacytycznego, a czasami anomocytyczne; charakterystyczne wielokomórkowe, jednorzędowe stożkowate włoski okrywowe z komórką podstawową większą niż inne komórki skórki i ostatnią komórką osadzoną stawowato; komórki szczytowe włosków okrywowych o ostrym wierzchołku i nitkowatym świetle; włoski gruczołowe mają jednokomórkowy walcowaty trzon i wielokomórkową, wydłużoną stożkowatą główkę składającą się z kilku rzędów małych komórek i pojedynczej komórki szczytowej; zwarte grupy zdrewniałej tkanki przewodzącej o wąskich, spiralnie lub pierścieniowato zgrubiałych naczyniach, z towarzyszącymi im wiotkimi, umiarkowanie zgrubiałymi włóknami. A. Włosek okrywowy liścia (zwykle obserwuje się tylko fragmenty) B. Fragment włoska okrywowego liścia C. Dolna skórka blaszki liściowej z aparatami szparkowymi i włoskiem gruczołowym D. Włosek gruczołowy E. Górna skórka blaszki liściowej z towarzyszącym miękiszem palisadowym, w obrazie z powierzchni F. Górna skórka z towarzyszącym miękiszem palisadowym, w obrazie z przekroju G. Naczynia H. Skórka z łodygi odziomkowej Ryc. 21 Liść babki lancetowatej - elementy diagnostyczne Uniwersytet Medyczny w Łodzi 40

48 FOLIUM LIŚĆ Rosmarini folium Liść rozmarynu (FP IX) Rosemary leaf; Romarin Rosmarinus officinalis L. Rozmaryn lekarski rodzina Lamiaceae (Labiatae) Jasnotowate (Wargowe) Całe, wysuszone liście rozmarynu lekarskiego o zawartości olejku eterycznego nie mniejszej niż 12 ml/kg i o zawartości pochodnych kwasu hydroksycynamonowego nie mniejszej niż 3% w przeliczeniu na kwas rozmarynowy Skład. Składnikiem liści rozmarynu jest olejek eteryczny (1-2,5%), a głównymi jego składnikami są 1,8-cyneol (15-50%), kamfora (15-25%), α-pinen (15-25%). Występują także diterpeny (karnozol, rosmanol, rosmadial), triterpeny, kwasy fenolowe (głównie rozmarynowy 2-3%), flawonoidy (pochodne luteoliny, genkwaniny i diosmetyny). Działanie i zastosowanie. Surowiec wykazuje działanie przeciwskurczowe i wiatropędne oraz pobudza wydzielanie soku żołądkowego. Stosowany zewnętrznie drażni skórę i usprawnia krążenie. Wyciągi z liści wchodzą w skład preparatów złożonych. Liść służy do otrzymywania olejku eterycznego (Rosmarini aetheroleum FP IX) Rozmaryn lekarski to wiecznie zielony krzew do 1,5 m wys. Łodyga czterokanciasta, drewniejąca, rozgałęziająca się, za młodu okryta srebrzystymi włoskami. Ulistnienie parami nakrzyżległe. Kwiaty dzwonkowate, barwy niebieskiej, różowej lub białej z 5-działkowym kielichem. Korona owłosiona, dwuwargowa z dwułatkową wargą górną i trzyłatkową dolną. Pręciki 2, słupek 1. Owocem rozłupnia. Roślina pochodzi z rejonu Morza Śródziemnego. W Polsce uprawniana jest tylko w szklarniach. Surowiec jest importowany. Liście są siedzące, twarde, równowąskie lub równowąskolancetowate, dług. 1-4 cm i szer. 2-4 mm, z podwiniętymi brzegami. Górna powierzchnia liścia jest ciemnozielona, bezwłosa i chropawa, dolna jest szarawozielona, gęsto owłosiona z dominującym nerwem głównym. Proszek szarawozielony do żółtawozielonego. fragmenty dolnej skórki o prostościennych lub falistościennych komórkach z licznymi diacytycznymi aparatami szparkowymi; fragmenty górnej skórki o prostościennych komórkach, nieznacznie zgrubiałych i jamkowanych oraz ze znajdująca się poniżej hipodermą złożoną z dużych, nieregularnych komórek o zgrubiałych i perełkowatych antyklinalnych ścianach; fragmenty w przekroju wykazują komórki podskórni, występujące z przerwami w poprzek blaszki, rozdzielając jedno- lub dwurzędowy miękisz palisadowy na duże obszary kształtu półksiężycowatego; liczne wielokomórkowe, silnie rozgałęzione włoski okrywowe dolnej skórki (włoski drzewiaste) i rzadkie stożkowate włoski okrywowe górnej skórki; włoski główkowe o krótkim jednokomórkowym trzonie i kulistej jedno- lub dwukomórkowej główce; włoski gruczołowe typu Labiatae. Uniwersytet Medyczny w Łodzi 41

49 FOLIUM LIŚĆ A. Włosek gruczołowy typu Labiatae widziany z góry B. Fragment blaszki w przekroju poprzecznym z widoczną skórką górną (Ba), podskórnią (Bb) i miękiszem palisadowym (Bc) C. Fragment włoska drzewiastego, zawierający igły szczawianu wapnia (Ca) D. Włosek drzewiasty E. Włosek główkowy o jednokomórkowej główce F. Fragment blaszki liściowej widziany z góry z widoczną skórką (Fa), podskórnią (Fb) i miękiszem palisadowym (Fc) G. Włosek gruczołowy typu Labiatae widziany z boku H. Włosek drzewiasty J. Naczynia i włókna Ryc. 22 Liść rozmarynu elementy diagnostyczne Uniwersytet Medyczny w Łodzi 42

50 FOLIUM LIŚĆ Rubi fruticosi folium Liść jeżyny fałdowanej (FP IX monografia narodowa) Blackberry; Ronce commune (feuille de) Rubus fruticosus L. (Rubus plicatus W. et N.) Jeżyna fałdowana rodzina Rosaceae Różowate Wysuszony liść jeżyny fałdowanej o zawartości garbników nie mniejszej niż 3% w przeliczeniu na pirogalol. Skład. Głównym składnikiem surowca są garbniki (galotanoidy). Ponadto występują proantocyjanidyny, flawonoidy, triterpeny i kwasy organiczne. Działanie i zastosowanie. Surowiec ma działanie ściągające, przeciwbiegunkowe, bakteriobójcze i grzybobójcze, a także słabe działanie hipoglikemiczne. Stosowany doustnie w biegunkach, nieżytach żołądka oraz zewnętrznie w stanach zapalnych błony śluzowej jamy ustnej i gardła. Jeżyna fałdowana jest krzewem wys. do 1,5 m. Pędy kanciaste, pokryte kolcami. Liście nieparzystopierzastozłożone, 3-5-listkowe. Kwiaty promieniste, pięciopłatkowe, białe lub jasnoróżowe, zebrane w grona na szczytach pędów. Owocem czarnobrunatne złożone pestkowce. Roślina występuje w Azji i Europie, także w Polsce, w lasach, na polach, przy drogach. Surowiec pozyskiwany ze stanu naturalnego. Liść złożony, 3-5-listkowy, ogonkowy, o blaszkach wzdłuż nerwów charakterystycznie pofałdowanych. Listki dług. 3-9 cm i szer. 2-6 cm, jajowate, zwężające się ku nasadzie, o szczycie zaostrzonym i nierówno piłkowanym brzegu. Listek środkowy zwykle sercowaty, o ogonku dłuższym od listków bocznych. Powierzchnia górna liścia zielona, słabo owłosiona lub bezwłosa; dolna jaśniejsza, u młodych liści gęsto miękko owłosiona, u starszych jedynie na nerwach. Unerwienie pierzaste, od strony dolnej silnie uwypuklone. Na nerwach głównych i ogonku występują ostre, haczykowato zagięte, rozszerzone w nasadzie kolce dług. 1-2 mm. Proszek zielony. fragmenty skórki górnej i dolnej o ścianach falistych; aparaty szparkowe na skórce dolnej; jednokomórkowe, grubościenne włoski proste o spiralnym urzeźbieniu lub ich fragmenty; włoski krzaczkowate złożone z 2-4 powyginanych członów; nieliczne włoski gruczołowe o kilkukomórkowym trzonie i 2-3-komórkowej główce, wypełnionej żółtą treścią; odłamki naczyń i słabo zdrewniałych włókien; komórki miękiszu z gruzłami szczawianu wapnia; niekiedy grubościenne, wydłużone komórki pochodzące z kolców. Uniwersytet Medyczny w Łodzi 43

51 FOLIUM LIŚĆ Salviae officinalis folium Liść szałwii (FP IX) Sage leaf; Sauge officinale (feuille de) Salvia officinalis L. Szałwia lekarska rodzina Lamiaceae (Labiatae) Jasnotowate (Wargowe) Całe lub rozdrobnione, wysuszone liście szałwii lekarskiej o zawartości olejku eterycznego nie mniejszej niż 15 ml/kg (surowiec nierozdrobniony) lub nie mniejszej niż 10 ml/kg (surowiec rozdrobniony). Skład. Głównymi składnikami olejku są: tujon (30-60 %), cyneol (do 15%), kamfora (około 8%), borneol, pinen. W surowcu ponadto występują garbniki katechinowe, triterpeny, flawonoidy, gorycze (lakton diterpenowy karnozol). Zmienny skład związków czynnych w surowcu zależy od uprawianych podgatunków i odmian. Działanie i zastosowanie. Wyciągi z liścia szałwii stosowane są jako środki odkażające, przeciwzapalne, ściągające, zwłaszcza do płukania jamy ustnej i gardła jak również w nieżytach żołądka i jelit oraz przy nadmiernej potliwości. Szałwia lekarska jest półkrzewem wytwarzającym liczne łodygi wys. do 75 cm, wzniesione, dołem drewniejące, czterokanciaste; ulistnienie parami nakrzyżlegle. Kwiaty zebrane w niby okółki wyrastają w pachwinach górnych liści. Korona niebieskawofioletowa, niekiedy różowa lub biaława, 5-płatkowa z 2 pręcikami, wyraźnie zróżnicowana na dwie wargi. Szałwia lekarska pochodzi z obszarów śródziemnomorskich, gdzie zbierana jest ze stanu naturalnego. W Polsce i w krajach środkowej Europy jest uprawiana. Liść szałwii jest ogonkowy, wąskoeliptyczny lub lancetowaty. Szczyt blaszki liściowej jest zaostrzony lub tępy, brzeg drobno karbowany, nasada zaokrąglona lub klinowato zwężona. Dług. blaszki liściowej do 10 cm, szer. do 2 cm. Blaszka liściowa szarozielona bądź srebrzystoszara, obustronnie owłosiona. Unerwienie pierzaste, nerwy boczne tworzą wyraźnie widoczną na stronie dolnej siateczkę. Zapach surowca, zwłaszcza po roztarciu jest silny, aromatyczny; smak gorzkawy, ściągający. Ważniejsze cechy budowy anatomicznej Liść szałwii ma budowę bifacjalną. Miękisz palisadowy jest 2-3-rzędowy, przerwany w nerwie. Komórki skórki górnej liścia są prosto- i grubościenne, dolnej zaś falisto- i cienkościenne. Zarówno w skórce górnej jak i dolnej występują aparaty szparkowe typu diacytycznego. Po obu stronach blaszki liściowej występują włoski gruczołowe typu Labiatae, włoski główkowe i bezgłówkowe. Włoski gruczołowe nie są wgłębione w skórkę. Włoski główkowe mają trzon 1-4-komórkowy i jednokomórkową małą główkę. Włoski bezgłówkowe typowe dla szałwii są złożone z 2-5 komórek, z których dolne mają silnie zgrubiałe ściany, a szczytowa jest wydłużona, ostro zakończona i powyginana. Uniwersytet Medyczny w Łodzi 44

52 FOLIUM LIŚĆ Proszek jasnoszary do brunatnawozielonego. bardzo liczne członowane i zgięte włoski okrywowe o wąskich, wydłużonych komórkach i bardzo grubej komórce w nasadzie, jak i fragmenty tych włosków; fragmenty górnej skórki z jamkowanymi, nieco wielobocznymi komórkami; fragmenty dolnej skórki z komórkami falistościennymi i licznymi diacytycznymi aparatami szparkowymi; rzadkie pojedyncze włoski główkowe z jedno- lub dwukomórkową główką i trzonem składającym się z 1-4 komórek; liczne włoski gruczołowe typu Labiatae. A. Fragment skórki dolnej w przekroju poprzecznym z włoskami bezgłówkowymi (Aa) i włoskiem główkowym (Ab) B. Fragment skórki górnej widziany z powierzchni z diacytycznymi aparatami szparkowymi oraz nasadami włoska gruczołowego (Ba) i włosków bezgłówkowych (Bb) C. Fragment blaszki w przekroju poprzecznym z widoczną skórką (Ca), nasadami włosków bezgłówkowych (Cb), miękiszem palisadowym (Cc) i naczyniem (Cd) D. Włosek główkowy o dwukomórkowej główce E. Fragment skórki nerwu z włoskami bezgłówkowymi (Ea) F. Fragment włoska bezgłówkowego G. Włosek gruczołowy typu Labiatae H. Fragmenty włosków bezgłówkowych J. Fragment włoska główkowego K. Fragment włoska bezgłówkowego Ryc. 23 Liść szałwii - elementy diagnostyczne Uniwersytet Medyczny w Łodzi 45

53 FOLIUM LIŚĆ Salviae trilobae folium Liść szałwii greckiej (FP IX) Sage leaf, three-lobed; Sauge trilobée (feuille de) Salvia fruticosa Mill. (S. triloba L.) Szałwia grecka rodzina Lamiaceae (Labiatae) Jasnotowate (Wargowe) Całe lub rozdrobnione, wysuszone liście szałwii greckiej o zawartości olejku eterycznego nie mniejszej niż 18 ml/kg (surowiec cały) lub nie mniejszej niż 12 ml/kg (surowiec rozdrobniony). Skład. Składnikiem surowca jest olejek eteryczny (do 3%) zawierający do 60% cyneolu, 15% karwakrolu, limonen, tujon (do 5%), borneol i octan bornylu. Występują również karnozol, kwasy fenolowe (rozmarynowy), triterpeny (kwas oleanolowy, ursolowy), flawonoidy pochodne apigeniny, luteoliny, chryzoeriolu oraz salwigenina (charakterystyczny składnik). Działanie i zastosowanie. Surowiec stosowany podobnie jak liść szałwii lekarskiej Szałwia grecka jest byliną lub półkrzewem, wys. do 60 cm. Łodyga czterokanciasta, ulistnienie parami nakrzyżległe. Cała roślina gęsto owłosiona. Kwiaty różowofioletowe zebrane w okółkach dookoła łodygi. W stanie naturalnym występuje w krajach śródziemnomorskich, Izraelu i północnej Afryce. Blaszka liściowa dług mm i szer mm, podłużnie jajowata lub lancetowata. Brzeg blaszki drobnokarbowany lub falisty. Nasada tępa, niekiedy ma 1 lub 2 mniej lub bardziej rozwinięte łatki. Górna powierzchnia szaro owłosiona, dolna gęsto, biało omszona. Unerwienie niewyraźne. Zapach korzenny, przypominający olejek eukaliptusowy. Proszek szarawozielony i sfilcowany. bardzo liczne okrywowe i gruczołowe włoski, oddzielne lub z fragmentami epidermy; włoski okrywowe członowane, jednorzędowe, grubościenne i tępo zakończone, te umieszczone na górnej skórce proste, te na dolnej skórce dłuższe, kręte i bardziej gęsto rozmieszczone; włoski główkowe z jedno lub dwukomórkową główką i trzonem składającym się z 1-4 komórek; włoski gruczołowe typu Labiatae; górna skórka z jamkowanymi, perełkowanymi komórkami, nieco wielobocznymi, z nielicznymi diacytycznymi aparatami szparkowymi; dolna skórka z sinusoidalnymi i falistościennymi komórkami i licznymi diacytycznymi aparatami szparkowymi. Uniwersytet Medyczny w Łodzi 46

54 FOLIUM LIŚĆ Sennae folium Liść senesu (FP IX) syn. Liść strączyńca Senna leaf; Séné (feuille de) Cassia senna L. (Cassia acutifolia Delile) Strączyniec ostrolistny (S. egipski) Cassia angustifolia Vahl Strączyniec wąskolistny (S. indyjski) rodzina Fabaceae (Papilionaceae) Bobowate (Motylkowate) Wysuszone listki strączyńca ostrolistnego lub strączyńca wąskolistnego lub mieszanina dwóch gatunków o zawartości glikozydów hydroksyantracenowych nie mniejszej niż 2,5% w przeliczeniu na sennozyd B. Surowiec w zależności od pochodzenia charakteryzuje się różnymi nazwami handlowymi: Folium Sennae Tinnevelly (z Cassia angustifolia Vahl. var. β-royleana Bischoff odmiany uprawianej głównie w Indiach południowych w okolicy Tinnevelly); Folium Sennae Alexandrinae (z Cassia senna L. gatunku występującego w stanie naturalnym i uprawianego w Egipcie i Sudanie). Skład. W surowcu występują antrapochodne (antrony, antranole, antrachinony, diantrony) w ilości około 3%. Głównymi składnikami zespołu są sennozydy A i B stereoizomeryczne diglukozydy izodiantronu reiny oraz sennozydy C i D diglikozydy heterodiantronu, składającego się z aloeemodyny i reiny. Ponadto w surowcu występują flawonoidy, śluzy, żywice. Działanie i zastosowanie. Surowiec posiada działanie przeczyszczające i żółciopędne. Strączyńce są krzewami wys. około 1 m, o łodygach dołem drewniejących. Liście parzystopierzaste o 4-8 parach listków, opatrzone szydlastymi przylistkami. Kwiaty grzbieciste o koronie żółtej, zebrane w grona. Owocem jest płaski, błoniasty strąk. Strączyniec indyjski pochodzi z rejonów wschodniej Afryki, półwyspu Arabskiego, południowych Indii; jest uprawiany na szeroką skalę zwłaszcza w Indiach i środkowej Azji. Strączyniec egipski jest spotykany i uprawiany w Egipcie i Sudanie. Listki C. angustifolia są krótkoogonkowe, lancetowate, dług. do 5 cm, o szczycie zaostrzonym, nasadzie asymetrycznej, całobrzegie, kruche, matowe, barwy szarozielonej, słabo owłosione. Listki C. senna są podobne do listków poprzedniego gatunku, ale krótsze dług. do 3 cm, bardziej jajowatolancetowate, znaczniej owłosione. Surowiec wykazuje smak śluzowaty, następnie gorzko-drapiący. Ważniejsze cechy budowy anatomicznej Listek senesu (u obydwu gatunków) ma budowę izolateralną. Miękisz palisadowy po obu stronach blaszki składa się z jednego rzędu komórek. Miękisz palisadowy górny o komórkach bardziej wydłużonych, nie przerywa się w nerwie głównym. Miękisz gąbczasty 3-4-rzędowy, luźno ułożony zawiera rozrzucone gruzły szczawianu wapnia. Wiązka przewodząca w lekko uwypuklonym nerwie głównym otoczona jest od dołu i od góry włóknami częściowo okrysztalonymi jedyńcami szczawianu wapnia. Po obu stronach blaszki wyrastają charakterystyczne dla surowca szczecinowate, grubościenne, jednokomórkowe włoski dług. do 200 µm, o brodaweczkowanej kutykuli, przygięte do skórki. Nasada włosków jest klinowato zwężona, szczyt zaostrzony. Aparaty szparkowe występujące po obu stronach blaszki w większości przedstawiają typ paracytyczny. Niektóre komórki skórki (widziane w przekroju) wykazują nawarstwienie są to komórki ześluzowaciałe. Uniwersytet Medyczny w Łodzi 47

55 FOLIUM LIŚĆ Proszek jasnozielony lub zielonkawożółty, o swoistym zapachu i śluzowo-gorzkawym smaku. wieloboczne komórki skórki z widocznymi paracytycznymi aparatami szparkowymi; jednokomórkowe włoski kształtu stożkowatego, z brodawkowanym naskórkiem, wolne lub przylegające do fragmentów skórki; włókna okrysztalone pryzmatycznymi kryształami szczawianu wapnia; skupienia kryształów wolne lub we fragmentach miękiszu. A. Fragment skórki z widoczną nasadą włoska (Aa) i aparatami szparkowymi B. Fragment skórki z włoskiem stożkowatym (Ba) i aparatami szarkowymi C. Fragment blaszki w przekroju poprzecznym z widocznymi komórkami śluzowymi (Ca), miękiszem palisadowym (Cb), gruzłem szczawianu wapnia (Cc) i naczyniami (Cd) D. Gruzły szczawianu wapnia E. Jedyniec szczawianu wapnia F. Włosek stożkowaty G. Włókno okrysztalone jedyńcami szczawianu wapnia H. Włosek stożkowaty J. Fragment miękiszu z gruzłami szczawianu wapnia Ryc. 24 Liść senesu - elementy diagnostyczne Reakcja mikrochemiczna Surowiec pod wpływem alkaliów (roztwory KOH, NaOH) barwi się na kolor brunatny, nie wykazuje intensywnego czerwonego zabarwienia jakie dają inne surowce zawierające antrachinony. Uniwersytet Medyczny w Łodzi 48

56 FOLIUM LIŚĆ Stramonii folium Liść bielunia (FP IX) Stramonium leaf; Stramoine (feuille de) Datura stramonium L. Bieluń dziędzierzawa rodzina Solanaceae Psiankowate Wysuszone liście lub wysuszone liście i kwitnące, a niekiedy owocujące, szczyty pędów bielunia dziędzierzawy i jego odmian o zawartości alkaloidów nie mniejszej niż 0,25% w przeliczeniu na hioscyjaminę. Stosowany jest standaryzowany proszek z liścia bielunia Stramonii pulvis normatus (FP IX) o zawartości od 0,23% do 0,27% alkaloidów w przeliczeniu na hioscyjaminę. Surowiec należy do wykazu B. Skład. Związkami czynnymi surowca są alkaloidy pochodne tropanu (0,2-0,5%) głównie L(-)hioscyjamina (racemizująca do atropiny) oraz L(-)skopolamina, w stosunku 2:1. Inne składniki (garbniki, flawonoidy) nie mają większego znaczenia dla leczniczego działania surowca. Działanie i zastosowanie. Liść bielunia podobnie jak liść pokrzyku wykazuje działanie przeciwskurczowe, przeciwbólowe, z silniej zaznaczonym działaniem sedatywnym (skopolamina). Bieluń dziędzierzawa jest rośliną jednoroczną wys. do 120 cm, o widlasto rozgałęzionych pędach. Ulistnienie łodygi skrętoległe, liście pojedyncze, długoogonkowe. W rozwidleniach łodyg wyrastają kwiaty o koronie białej, zrosłopłatkowej, lejkowatej, zakończonej pięcioma ząbkami. Kielich rurkowaty, zakończony pięcioma trójkątnymi ząbkami. Owocem kolczasta torebka, pękająca czterema klapami. Nasiona liczne, ciemnobrunatne, nerkowatego kształtu. Bieluń dziędzierzawa występuje pospolicie w Europie, Azji, Afryce i Ameryce Północnej. W Polsce jest pospolitym chwastem, rosnącym na żyznych podłożach (śmietniskach, rumowiskach). Surowiec pochodzi w większości z upraw. Liście bielunia są długoogonkowe, w zarysie jajowate, o szczycie zaostrzonym, nasadzie klinowatej lub sercowatej niekiedy prosto ściętej. Brzeg blaszki jest nierównomiernie zatokowatowrębny. Dług. blaszki do 30 cm, szer. do 15 cm. Unerwienie liścia pierzaste, uwypuklone po stronie dolnej. Liść jest kruchy, cienki, górą ciemnozielony, prawie nagi, dołem jasnozielony, nieznacznie owłosiony. Zapach surowca słaby, odurzający, smak słonawo-gorzki. Ważniejsze cechy budowy anatomicznej Liść ma budowę bifacjalną, miękisz palisadowy jednorzędowy, przerwany w nerwie głównym, miękisz gąbczasty 4-5-rzędowy. W miękiszu gąbczastym, głównie tuż pod palisadą występują liczne komórki zawierające gruzły szczawianu wapnia. W miękiszu nerwu spotyka się oprócz gruzłów także jedyńce oraz piasek krystaliczny szczawianu wapnia. Z komórek górnej i dolnej epidermy wyrastają niezbyt liczne gruczołowe włoski główkowe i włoski bezgłówkowe. Włoski gruczołowe mają krótki 1-2-komórkowy trzon i odwrotnie jajowatą dwu- lub wielokomórkową główkę. Włoski bezgłówkowe są 3-5-komórkowe, dług. do 400 μm, często łukowato zgięte, o dolnej komórce baryłkowato rozszerzonej, powleczone brodaweczkowanym naskórkiem. Uniwersytet Medyczny w Łodzi 49

57 FOLIUM LIŚĆ Proszek szarawozielony lub zielony. fragmenty blaszki liściowej ukazującej komórki skórki z delikatnie falistymi antyklinalnymi ścianami i gładkim naskórkiem; aparaty szparkowe liczniejsze na dolnej powierzchni (anizocytyczne i anomocytyczne); włoski okrywowe są stożkowate, jednorzędowe, mają 3-5 komórek o brodaweczkowanym naskórku; włoski gruczołowe są krótkie i maczugowate o główkach zbudowanych z 2-7 komórek; bifacjalne śródliście z pojedynczą warstwą komórek palisadowych i miękiszem gąbczastym zawierającym gruzły szczawianu wapnia; pierścieniowato i spiralnie zgrubiałe naczynia; włókna i siatkowato zgrubiałe naczynia z łodyg; kuliste ziarna pyłku, średnicy μm z 3 ujściami łagiewkowymi i prawie gładką egzyną; fragmenty korony z brodawkowatą skórką; fragmenty nasion zawierające żółtawobrunatne, faliste, grubościenne sklereidy z łupiny nasiennej; niekiedy jedyńce i piasek szczawianu wapnia. A. Fragment skórki górnej z aparatami szparkowymi i towarzyszącym miękiszem palisadowym (Aa) B. Włosek główkowy C. Fragment skórki dolnej z aparatami szparkowymi D. Włosek główkowy E. Gruzeł szczawianu wapnia F. Fragment miękiszu z nerwu ze szczawianem wapnia w postaci gruzłów (Fa), jedyńców (Fb) i krystalicznego piasku (Fc) G. Fragment blaszki w przekroju poprzecznym z widoczną skórką (Ga), miękiszem palisadowym (Gb) i komórkami zawierającymi gruzły szczawianu wapnia (Gc) H. Fragment blaszki z widocznymi naczyniami i komórkami zawierającymi gruzły szczawianu wapnia J. Stożkowaty włosek okrywowy Ryc. 25 Liść bielunia - elementy diagnostyczne Uniwersytet Medyczny w Łodzi 50

58 FOLIUM LIŚĆ Urticae folium Liść pokrzywy (FP IX) Nettle leaf; Ortie (feuille d ) Urtica dioica L. Pokrzywa zwyczajna Urtica urens L. Pokrzywa żegawka rodzina Urticaceae Pokrzywowate Całe lub rozdrobnione, wysuszone liście pokrzywy zwyczajnej lub pokrzywy żegawki lub mieszanina tych dwóch gatunków o zawartości sumy kwasu kawowojabłkowego i kwasu chlorogenowego nie mniejszej niż 0,3% w przeliczeniu na kwas chlorogenowy. Skład. Składnikami surowca są kwasy fenolowe kwas kawowy i jego pochodne (kawowojabłkowy, chlorogenowy i neochlorogenowy). Występują też flawonoidy: kemferol, izoramnetyna, kwercetyna i ich 3-rutynozydy i 3-glukozydy; oraz składniki mineralne (sole potasu ok 2%, krzemionka ok. 1,5%). Innymi składnikami są skopoletyna, sterole, glikoproteiny, wolne aminokwasy i znaczne ilości chlorofilu (2,7%) oraz witaminy. We włoskach parzących występuje acetylocholina, histamina, serotonina i niewielkie ilości leukotrienów. Działanie i zastosowanie. Surowiec stosowany jako środek wspomagający w leczeniu artretyzmu, chorobach reumatycznych i schorzeniach dróg moczowych. Wyciągi z liścia wykorzystywane są w wyrobach kosmetycznych (szampony). U. dioica jest byliną zazwyczaj dwupienną, wytwarzającą rozłogi i dorastającą do 1,5 m wys., o łodydze czworokątnej, wzniesionej, częściowo rozgałęzionej. Ulistnienie naprzeciwległe. Cała roślina jest owłosiona włoskami parzącymi i mniejszymi włoskami szczeciniastymi. Kwiatostany groniaste, dłuższe od ogonków liściowych. Kwiaty jednopłciowe, drobne niepozorne, zielonkawe z czterodzielnym okwiatem. U. urens jest rośliną jednoroczną, jednopienną, o korzeniu pionowym, dorastającą powyżej 50 cm wys. i łodydze również czterokanciastej. Kwiaty jednopłciowe, męskie i żeńskie we wspólnych okółkowych, wierzchotkowych kwiatostanach, krótszych od ogonka liściowego. Obydwa gatunki roślin są bardzo pospolite w całym kraju jako chwasty w ogrodach, zaroślach, na rumowiskach i przydrożach. Liście są ciemnozielone, ciemnoszarawozielone, lub brunatnawozielone na górnej powierzchni, jaśniejsze na dolnej powierzchni; niezbyt liczne (rozproszone) włoski parzące występują na obydwu powierzchniach, także małe włoski okrywowe, które występują liczniej wzdłuż brzegów i na nerwach na dolnej powierzchni. Blaszka liściowa silnie obkurczona, jajowata do podługowatej, do 100 mm długa i 50 mm szeroka, z grubo piłkowanym brzegiem i sercowatą bądź zaokrągloną nasadą. Siatkowate unerwienie wyraźnie uwypuklone na dolnej powierzchni. Ogonek liściowy jest zielony lub brunatnawozielony, okrągławy lub spłaszczony ok. 1 mm gruby, podłużnie bruzdowany i skręcony; występują na nim włoski parzące i włoski okrywowe. Uniwersytet Medyczny w Łodzi 51

59 FOLIUM LIŚĆ Proszek zielony do szarawozielonego. jednokomórkowe włoski parzące do 2 mm długie, składające się z podwyższonej wielokomórkowej podstawy, z której wyrasta wydłużona, zwężająca się komórka z lekko rozdętym parzącym szczytem, łatwo się odłamującym; jednokomórkowe, proste lub lekko wygięte włoski okrywowe, do 700 μm długie, rozszerzone u podstawy; małe włoski gruczołowe (35-65 μm) z trzonem składającym się z 1 lub 2 komórek i główką 2- lub 4-komórkową; sporadycznie małe fragmenty liści z widocznymi falistościennymi komórkami skórki, anomocytyczne aparaty szparkowe i liczne duże cystolity zawierające zbitą ziarnistą masę węglanu wapnia; małe gruzły szczawianu wapnia w miękiszu gąbczastym; niekiedy małe grupy jamkowanych naczyń z łodygi. A. Fragment skórki górnej z widoczną nasadą włoska bezgłówkowego (Aa) oraz towarzyszącym miękiszem palisadowym (Ab) zawierającym cystolit (Ac) B. Włosek główkowy C. Fragment skórki dolnej z włoskiem bezgłówkowym (Ca) i aparatami szparkowymi D. Cystolit E. Fragment skórki nerwu z nasadą włoska bezgłówkowego F. Fragment wiązki z naczyniami i gruzłami szczawianu wapnia G. Nasada włoska parzącego H. Fragment blaszki w przekroju poprzecznym z widoczną skórką górną (Ha), miękiszem palisadowym (Hb), miękiszem gąbczastym (Hc) i skórką dolną (Hd) J. Szczyt włoska parzącego K. Włosek bezgłówkowy L. Fragment skórki z leżącym pod nią cystolitem (La) Ryc. 26 Liść pokrzywy - elementy diagnostyczne Uniwersytet Medyczny w Łodzi 52

60 FOLIUM LIŚĆ Uvae ursi folium Liść mącznicy (FP IX) Bearberry leaf; Busserole (feuille de) Arctostaphylos uva ursi (L.) Spreng. Mącznica lekarska rodzina Ericaceae Wrzosowate Całe lub rozdrobnione, wysuszone liście mącznicy lekarskiej o zawartości bezwodnej arbutyny nie mniejszej niż 7%. Skład. Związkami czynnymi surowca są glikozydy fenolowe (arbutyna i metyloarbutyna w ilości 3-12%), garbniki hydrolizujące, flawonoidy (0,8-1,5%). Ponadto występują triterpeny i kwasy fenolowe. Działanie i zastosowanie. Surowiec i jego przetwory są stosowane jako środki odkażające drogi moczowe (remedia urodesinficientia). Mącznica lekarska jest niską krzewinką o pędach ścielących się, do 1 m długich, okrytych skórzastymi, zimotrwałymi liśćmi. Kwiaty drobne, dzwoneczkowate o koronie białej lub różowawej, zebrane w kilkukwiatowe grona. Owocem jest czerwona jagoda o mączystej śródowocni. Roślina występuje w północnej Europie, Azji i Ameryce. W Polsce rośnie w stanie naturalnym prawie wyłącznie w północnych rejonach kraju, na brzegach sosnowych lasów i wrzosowiskach. Mącznica lekarska jest obecnie objęta częściową ochroną. Liść mącznicy jest łopatkowaty lub odwrotnie jajowaty, w nasadzie klinowato zwężony, opatrzony krótkim ogonkiem, na szczycie tępy lub podwinięty. Dług. blaszki liściowej do 2,8 cm, szer. do 1,2 cm. Liść jest skórzasty o brzegach gładkich. Górna powierzchnia liścia jest zielonawa, błyszcząca, siatkowato unerwiona, z rynienkowato wgłębionym nerwem głównym dolna powierzchnia jest jaśniejsza niekiedy rdzawofioletowo nabiegła. Liść jest niemal bezwłosy, tylko młode liście są na brzegach i nerwie głównym delikatnie owłosione. Surowiec zapachu nie ma, smak surowca jest gorzkawy, ściągający. Ważniejsze cechy budowy anatomicznej Skórka górna i dolna oglądane z powierzchni, składają się z komórek prostościennych, powleczonych grubym naskórkiem. Wytwory skórki nie są charakterystyczne. Liść ma budowę bifacjalną. Miękisz palisadowy 3-5-rzędowy przerwany w nerwie. W nerwie głównym przebiega obokległa wiązka sitowo-naczyniowa, o regularnej promieniowej budowie. Jedyńce szczawianu wapnia występują w pobliżu wiązek sitowo-naczyniowych w nerwie głównym, w nerwach bocznych okrysztalają włókna. Uniwersytet Medyczny w Łodzi 53

61 FOLIUM LIŚĆ Proszek zielony do zielonkawoszarego lub żółtawozielonego. fragmenty skórek, widziane z powierzchni wykazują wieloboczne komórki pokryte grubym, gładkim naskórkiem i mają proste, grube nieregularnie jamkowane ściany; anomocytyczne aparaty szparkowe, są otoczone 5-11 komórkami przyszparkowymi i bliznami po podstawach włosków tylko na stronie dolnej; fragmenty miękiszu palisadowego z 3 lub 4 warstwami komórek o nierównej długości oraz fragmenty miękiszu gąbczastego; pęki zdrewniałych włókien perycyklu, z rzędami komórek zawierających pryzmatyczne jedyńce szczawianu wapnia; rzadko stożkowate, jednokomórkowe włoski okrywowe. A. Skórka górna, widziana z powierzchni o komórkach nieregularnie jamkowanych (Aa) z towarzyszącym miękiszem palisadowym (Ab) B. Skórka dolna z anomocytycznym aparatem szparkowym (Ba) C. Fragmenty stożkowatych włosków okrywowych D. Grupa zdrewniałych włókien z perycyklu E. Skórka dolna wykazująca obecność blizny po nasadzie włoska (Ea) z towarzyszącym miękiszem gąbczastym (Eb) F. Fragment wiązki naczyniowej złożony z jamkowanych naczyń (Fa) i włókien (Fb) z towarzyszącymi komórkami zawierającymi jedyńce szczawianu wapnia (Fc) G. Skórka górna w przekroju poprzecznym o prostościennych komórkach (Ga) z grubym naskórkiem (Gb), z towarzyszącym miękiszem palisadowym (Gc) zawierającym w niektórych komórkach jedyńce szczawianu wapnia (Gd) Ryc. 27 Liść mącznicy - elementy diagnostyczne Uniwersytet Medyczny w Łodzi 54

62 FOLIUM LIŚĆ Verbenae citriodoratae folium Liść witułki cytrynowej (FP IX) Lemon verbena leaf; Verveine odorante (feuille de) Aloysia citriodora Palau (Lippia citriodora Kunth) Lippia trójlistna rodzina Verbenaceae Werbenowate Całe lub rozdrobnione, wysuszone liście lippii trójlistnej o zawartości akteozydu nie mniejszej niż 2,5% w przeliczeniu na kwas ferulowy oraz o zawartości olejku eterycznego nie mniejszej niż 3,0 ml/kg (surowiec cały) lub nie mniejszej niż 2,0 ml/kg (surowiec rozdrobniony). Skład. Surowiec zawiera fenyloetanoidy (akteozyd=werbaskozyd), irydoidy (werbenalina), flawonoidy (pochodne apigeniny i luteoliny) oraz olejek eteryczny, którego składnikami są limonen (do 30%), nerol (ok. 20%) i geraniol (ponad 30%). Działanie i zastosowanie. Wykazuje działanie uspokajające oraz pobudza czynność wydzielniczą żołądka. Lippia jest krzewem dorastającym do 7 m wys. Liście wąskie, jasnozielone, o silnym zapachu. Kwiaty drobne, bladofioletowe lub białe zebrane w gęste kwiatostany na szczytach pędów. Roślina pochodzi z Ameryki Południowej, często uprawiana jako doniczkowa. Liść pojedynczy, krótkoogonkowy, o kształcie lancetowatym. Brzeg cały lekko pofałdowany wywinięty w stronę górnej powierzchni. Górna powierzchnia ciemnozielona, szorstka; dolna jasnozielona z wydatnym nerwem głównym. Proszek jasnozielony. fragmenty skórki górnej składającej się z wielokątnych komórek z licznymi krótkimi, jednokomórkowymi, grubościennymi, cystolitycznymi włoskami o podstawach pochodzących z rozety komórek; brak aparatów szparkowych; komórki skórki dolnej są bardziej nieregularne i nieco faliste w zarysie, liczne anomocytyczne aparaty szparkowe; liczne niemal siedzące włoski gruczołowe o kulistej główce oraz fragmenty miękiszu śródliścia i grupy zdrewniałej tkanki z nerwów. Uniwersytet Medyczny w Łodzi 55

63 FOLIUM LIŚĆ A. Skórka górna z cystolitycznym włoskiem, z komórkami pomocniczymi zawierającymi złogi węglanu wapnia B. Fragment skórki górnej z towarzyszącym miękiszem palisadowym C. Fragment skórki górnej z włoskiem gruczołowym i towarzyszącym miękiszem palisadowym D. Przekrój poprzeczny włoska gruczołowego E. Przekrój poprzeczny włoska gruczołowego F. Widok powierzchni skórki dolnej z prążkowanym naskórkiem, anomocytycznymi aparatmi szparkowymi i włoskiem gruczołowym G. Przekrój poprzeczny przez blaszkę liściową H. Miękisz śródliścia ze zdrewniałym naczyniem Ryc. 28 Liść witułki cytrynowej - elementy diagnostyczne Uniwersytet Medyczny w Łodzi 56

64 FOLIUM LIŚĆ Vitis idaeae folium Liść brusznicy Cowberry leaf; Myrtille ronge (feuille de) Vaccinium vitis idaea L. Borówka brusznica rodzina Ericaceae Wrzosowate Wysuszone liście borówki brusznicy zebrane późną jesienią. Skład. Związkami czynnymi surowca, podobnie jak w liściu mącznicy są glikozydy fenolowe w ilości 5-7% (arbutyna, 6-acetyloarbutyna) oraz hydrochinon. Poza tym występują garbniki katechinowe, flawonoidy, triterpeny. Działanie i zastosowanie. Surowiec stosowany jest podobnie jak liście mącznicy jako środek dezynfekujący drogi moczowe, wykazuje działanie o połowę słabsze. Borówka brusznica jest niewielką krzewinką osiągającą wys. do 35 cm. Wykształca płożące się kłącza, z których wyrastają prosto wzniesione, rozgałęzione łodygi ulistnione skrętolegle zimotrwałymi liśćmi. Pędy nadziemne zakończone białoróżowymi, drobnymi kwiatami, zebranymi w szczytowe, zwisające grona. Korona biała lub różowawa, zrosłopłatkowa. Owoce wielonasienne, soczyste jagody, po dojrzeniu czerwone, są zbierane dla celów spożywczych. Roślina występuje w stanie naturalnym w lasach i tundrach północnej części globu. W Polsce rośnie w większych skupiskach w lasach, zaroślach i wrzosowiskach na całym niżu i w górach. Surowiec zbiera się ze stanu naturalnego. Liść brusznicy jest eliptyczny lub odwrotnie jajowaty, na szczycie zaokrąglony, opatrzony krótkim ogonkiem. Blaszka liściowa jest sztywna, skórzasta, o brzegach podwiniętych dług. do 3 cm, szer. do 1,5 cm. Górna powierzchnia liścia jest naga, ciemnozielona, lekko błyszcząca. Dolna powierzchnia jest jaśniejsza, matowa, brunatno punktowana. Unerwienie pierzaste, spodem uwypuklone z wyraźnie zaznaczonymi nerwami pierwszego rzędu. Surowiec nie wykazuje zapachu, smak ma gorzkawy, nieco ściągający. Ważniejsze cechy budowy anatomicznej Falistościenne komórki skórki górnej i zatokowatofaliste skórki dolnej powleczone są grubym naskórkiem. Aparaty szparkowe anomocytyczne występują tylko na dolnej stronie blaszki liściowej. Włoski jednokomórkowe, grubościenne, łukowato zgięte, występują na skórce górnej w pobliżu nerwów i na brzegu blaszki liściowej. Charakterystyczne maczugowate włoski gruczołowe występują tylko na skórce dolnej. Mają one wielokomórkowy trzon i maczugowatą, wielokomórkową, brunatno zabarwioną główkę. Liść ma budowę bifacjalną. Miękisz palisadowy 2-4-rzędowy, przerwany w nerwie. W nerwie głównym występuje obokległa wiązka sitowo-naczyniowa wzmocniona włóknami. W okolicy wiązek sitowo-naczyniowych występują gruzły, rzadziej jedyńce szczawianu wapnia. Uniwersytet Medyczny w Łodzi 57

65 FOLIUM LIŚĆ Proszek szarozielony, bez zapachu, o gorzkim, ściągającym smaku. fragmenty skórki górnej złożone z komórek o grubych, lekko falistych ścianach; fragmenty skórki dolnej o komórkach o cienkich, zatokowofalistych ścianach, zawierające aparaty szparkowe nieliczne jednokomórkowe włoski z nerwów i brzegów blaszki liściowej, łukowato zagięte, grubościenne, o brodaweczkowanym naskórku; nieliczne maczugowate włoski z dolnej powierzchni blaszki; dość liczne grubościenne, powyginane włókna; rzadko szczawian wapnia w postaci gruzłów lub jedyńców. A. Fragment skórki górnej z towarzyszącym miękiszem palisadowym (Aa) i widocznym gruzłem szczawianu wapnia (Ab) B. Fragment skórki dolnej z aparatami szparkowymi i towarzyszącym miękiszem gąbczastym (Ba) C. Fragment blaszki w przekroju poprzecznym z widoczną skórką górną (Ca), miękiszem palisadowym (Cb) i miękiszem gąbczastym (Cc) D. Gruzeł szczawianu wapnia E. Łukowato zagięty włosek jednokomórkowy F. Fragment miękiszu z nerwów z jedyńcem szczawianu wapnia (Fa) G. Włosek maczugowaty H. Włókna Ryc. 29 Liść brusznicy - elementy diagnostyczne Uniwersytet Medyczny w Łodzi 58

66 FLOS - KWIAT FLOS KWIAT Kwiat jest to organ rozrodczy roślin nasiennych. Jest on skróconym i przekształconym pędem. Kwiat osadzony jest na szypułce zakończonej dnem kwiatowym (osadnikiem). Podstawowymi częściami kwiatu są: kielich (calyx), korona (corolla) części wegetatywne; pręcikowie (androeceum) i słupkowie (gynaeceum) części generatywne. Niekiedy obok kielicha występuje dodatkowo kieliszek (Malvaceae) lub brak jest kielicha (większość Asteraceae), niekiedy występuje jego zredukowana forma puch (pappus) np. Arnica, Helichrysum. Płatki korony są na ogół barwne, zwykle większe od działek kielicha, delikatniejsze, wolne albo mniej lub więcej zrosłe, tworząc koronę języczkowatą, rurkowatą, dzwonkowatą lub kulistą. Słupkowie osadzone pośrodku dna kwiatowego jest żeńskim narządem generatywnym kwiatu. Słupkowie składa się z owocolistków, których liczba jest charakterystyczna dla poszczególnych rodzin. W obrębie słupka wyróżnia się w dolnej jego części zalążnię przechodzącą zazwyczaj w mniej lub więcej wydłużoną szyjkę słupka, zakończoną u szczytu różnopostaciowym znamieniem. Znamię bywa pojedyncze lub wielokrotne; pokryte jest najczęściej brodawkami, włoskami lub lepką wydzieliną dla ułatwienia zatrzymywania ziaren pyłku. W zalążni (jednokomorowej, bądź podzielonej przegrodami na kilka lub wiele komór) znajdują się zalążki, z których po zapłodnieniu powstają nasiona. Jeśli zalążnia znajduje się powyżej dna kwiatowego, wówczas słupek jest górny, a cały kwiat dolny; natomiast, jeśli dno kwiatowe obejmuje zalążnię a okwiat wyrasta powyżej jej szczytu, wówczas słupek jest dolny, a kwiat górny. Pręcikowie jest męskim narządem generatywnym w kwiecie. Składa się z pręcików występujących w różnej ilości, charakterystycznej dla rodzin. Wyróżnia się nić pręcika i pylniki. Nić pręcika wyrasta z dna kwiatowego, może być przyrośnięta do korony. Pylniki występują po dwa w pręciku i zazwyczaj mają dwie komory pyłkowe. Kwiaty wyrastają na łodygach pojedynczo lub w zespołach zwanych kwiatostanami. Rozróżniamy dwa typy kwiatostanów: groniasty i wierzchotkowy. Do kwiatostanów groniastych zaliczamy np.: grono, kłos, baldach, koszyczek. Kwiatostany groniaste mogą rozwijać się dalej tworząc kwiatostany złożone, z których najczęściej spotykanymi są wiecha złożona i baldach złożony. W kwiatostanach wierzchotkowych następuje zahamowanie wzrostu pędu głównego, który najczęściej jest zakończony pojedynczym kwiatem. Osie boczne wyrastają ponad oś główną. Osie boczne zakończone również pojedynczymi kwiatami wykształcają dalsze rozgałęzienia. Wśród kwiatostanów wierzchotkowych wyróżnia się wierzchotki jedno-, dwu- lub wieloramienne. Do grupy surowców kwiatowych zaliczamy: pojedyncze kwiaty (flos); całe kwiatostany (anthodium, inflorescentia), niekiedy zbierane z częścią łodygi i górnymi liśćmi (Crataegi folium cum flore), czy podsadkami (Tiliae flos); również kwiatostany złożone z wielu koszyczków (Helichrysi inflorescentia). W nielicznych przypadkach surowiec stanowią korony kwiatów np. Verbasci flos. Przy badaniu tożsamości surowców kwiatowych, oprócz cech morfologicznych należy niekiedy uwzględnić także cechy budowy anatomicznej poszczególnych elementów kwiatu. Budowa anatomiczna działek kielicha, płatków korony, a także słupka i nici pręcika przypomina budowę anatomiczną liścia. Wśród komórek miękiszu parenchymatycznego oraz na skórce działek kielicha, płatków korony i innych części kwiatu znaleźć można takie elementy charakterystyczne jak: różne postacie kryształów szczawianu wapnia, włoski główkowe, bezgłówkowe lub gruczołowe, złoża fitomelaniny, komórki lub zbiorniki olejkowe itp. Ważną cechą diagnostyczną kwiatów jest ponadto wygląd ziaren pyłku. Uniwersytet Medyczny w Łodzi 59

67 FLOS - KWIAT Arnicae flos Kwiat arniki (FP IX) Arnica flower; Arnica (fleur d ) Arnica montana L. Arnika górska rodzina Asteraceae (Compositae) Astrowate (Złożone) Wysuszone, całe lub częściowo rozpadnięte koszyczki arniki górskiej o zawartości laktonów seskwiterpenowych nie mniejszej niż 0,4% w przeliczeniu na tiglinian dihydrohelenaliny. Skład. Składnikami czynnymi surowca są laktony seskwiterpenowe typu pseudogwajanu (0,2-0,8%) helenalina, 11α-, 13-dihydrohelenalina i ich estry z kwasem octowym, izomasłowym, 2-metylomasłowym, tiglinowym i metakrylowym. Występują również diterpeny i triterpeny typu α-amyryny (arnidiol, faradiol), flawonoidy, olejek eteryczny (zawierający wolne kwasy tłuszczowe oraz tymol i jego estry), kwas kawowy i jego pochodne (cynaryna), karotenoidy, kumaryny i alkaloidy pirolizydynowe (tussilagina, izotussilagina) Działanie i zastosowanie. Surowiec stosowany głównie zewnętrznie jako środek przeciwzapalny, przyśpieszający wchłanianie wybroczyn i krwiaków, rzadziej wewnętrznie jako środek żółciotwórczy, rozkurczający i obniżający ciśnienie krwi. Przy stosowaniu wewnętrznym należy podawać wyciągi z arniką ostrożnie, gdyż przy większych dawkach lub dłuższym stosowaniu mogą wystąpić objawy przekrwienia przewodu pokarmowego. Arnika jest byliną o wys. do 60 cm. Wykształca rozetę liści przyziemnych oraz wzniesiony pęd zakończony trzema złocistożółtymi koszyczkami kwiatowymi, z których szczytowy jest większy, a pozostałe dwa mniejsze wyrastają z pachwin górnych liści. Liście przyziemne mają kształt odwrotnie jajowaty. Liście łodygowe ułożone parami naprzeciwlegle są jajowato-lancetowate. Arnika występuje na górskich łąkach w środkowej Europie i Azji. W Polsce spotykana jest w Karpatach oraz na terenach północno-wschodnich. Roślina podlega ochronie. Surowiec pozyskiwany z upraw. Koszyczki arniki są żółtopomarańczowe, półkolistostożkowate, opatrzone lancetowatymi, zielonymi listkami okrywy, ułożonymi w dwu szeregach. Średnica koszyczków do 8 cm. Na obwodzie koszyczka znajduje się kwiatów języczkowatych żeńskich, wewnątrz koszyczka liczne kwiaty rurkowate obupłciowe. Zarówno kwiaty języczkowate jak i rurkowate opatrzone są obfitym, szarym puchem kielichowym. Kwiaty języczkowate dług. do 4 cm mają koronę zakończoną trzema ząbkami, w dolnej części zwiniętą w rurkę. Słupek zakończony dwudzielnym znamieniem. Kwiaty rurkowate składają się z dzwonkowatej korony dług. ok. 1 cm, zakończonej 5 ząbkami, 5 pręcików zrośniętych pylnikami oraz słupka zakończonego dwudzielnym znamieniem. Zalążnia kwiatów rurkowatych i języczkowatych jest dolna, brunatnawa, dług. ok. 5 mm, lekko kanciasta, srebrzyście owłosiona. I. Przekrój przez kwiat rurkowaty 1. Słupek 2. Pylniki 3. Korona 4. Puch kielichowy 5. Zalążnia II. Kwiat języczkowaty Ryc. 30 Kwiat arniki - wygląd zewnętrzny Uniwersytet Medyczny w Łodzi 60

68 FLOS - KWIAT Ważniejsze cechy budowy anatomicznej Rozdzielić koszyczek na poszczególne części. Obserwować pod mikroskopem. Elementy diagnostyczne. skórki okrywolistków osadnika mają aparaty szparkowe i wielokomórkowe, jednorzędowe włoski okrywowe bardziej liczne na powierzchni zewnętrznej i na brzegach okrywolistka; włoski gruczołowe o jedno- lub dwurzędowych wielokomórkowych trzonach i wielokomórkowych kulistych główkach, długości około 80 μm liczne na wewnętrznej powierzchni okrywolistka; skórki języczkowatej korony złożone z okrągławych lub wydłużonych komórek z nielicznymi aparatami szparkowymi i włoskami różnych typów: włoski okrywowe bardzo ostro zakończone, złożone z 1-3 komórek podstawowych, o zgrubiałych ścianach i 2-4 komórek końcowych, cienkościennych; włoski gruczołowe o dwurzędowych wielokomórkowych główkach; języczek kończy się w zaokrągleniu brodawkowatymi komórkami; skórka zalążni pokryta jest charakterystycznymi bliźniaczymi włoskami okrywowymi składającymi się z 2 podłużnie połączonych komórek o ścianach wspólnych jamkowanych, końce ich są ostre i niekiedy rozwidlone; występują też włoski gruczołowe o krótkich trzonach i wielokomórkowych kulistych główkach; pod skórką zalążni w przestrzeniach międzykomórkowych występują złogi bezpostaciowej ciemnobrunatnej substancji fitomelaniny; skórki kielicha zbudowane są z komórek wydłużonych pokrytych krótkimi jednokomórkowymi włoskami okrywowymi, skierowanymi w stronę górnego końca (szczytu) szczecinki; puch kielichowy składa się z kosmków zbudowanych z kilku rzędów komórkek, przy czym liczne zewnętrzne komórki są wykształcone w lekko doginające się szczecinki; ziarna pyłku o średnicy około 30 μm, okrągławe o kolczastej egzynie, z 3 ujściami łagiewkowymi. A. Skórka okrywolistka osadnika z włoskami okrywowymi i aparatami szparkowymi B. Włosek gruczołowy C. Ziarno pyłku D. Fragment przekroju przez zalążnię z widocznym włoskiem bliźniaczym (Da), włoskiem gruczołowym (Db) i złożami fitomelaniny (Dc) E. Wielokomórkowy trzon włoska okrywowego F. Skórka okrywolistka osadnika z aparatami szparkowymi i dwurzędowym włoskiem gruczołowym Ryc. 31 Kwiat arniki - elementy diagnostyczne Uniwersytet Medyczny w Łodzi 61

69 FLOS - KWIAT Aurantii amari flos Kwiat pomarańczy gorzkiej (FP IX) Bitter-orange flower; Oranger amer (fleur d ) Citrus aurantium L. ssp. aurantium (C. aurantium L. ssp. amara Engl.) Pomarańcza gorzka rodzina Rutaceae Rutowate Wysuszone, całe, nierozwinięte kwiaty pomarańczy gorzkiej o zawartości flawonoidów nie mniejszej niż 8% w przeliczeniu na naryngeninę. Skład. Składnikiem surowca są flawonoidy (naryngenina, neohesperydyna, rutyna, kwercetyna). Występuje także olejek eteryczny zawierający terpeny (linalol, octan linalylu, limonen, β-pinen) oraz kwasy fenolowe. Działanie i zastosowanie. Surowiec oraz olejek z niego pozyskiwany (Neroli aetheroleum (FP IX)) stosowane są w zaburzeniach przewodu pokarmowego, schorzeniach wątroby i woreczka żółciowego, a także jako środek ogólnie wzmacniający oraz łagodnie uspokajający. Olejek wykorzystywany jest ponadto w aromaterapii i kosmetyce. Pomarańcza gorzka jest drzewem wiecznie zielonym do 10 m wys., o silnie rozgałęzionych, cienkich pędach opatrzonych ostrymi kolcami. Liście eliptyczne, skórzaste, z oskrzydlonym ogonkiem. Górna powierzchnia blaszki liściowej błyszcząca, jaśniejsza, dolna matowa. Liść oglądany pod światło wykazuje obecność przeświecających punktów, odpowiadających zbiornikom olejkowym. Kwiaty duże, pojedyncze, białe, występują po kilka w pachwinach liści i na szczytach pędów. Owocem oranżowa jagoda średnicy około 6 cm. Roślina pochodzi z południowo-wschodniej Azji. Jest powszechnie uprawiana w krajach śródziemnomorskich i Ameryce Południowej. Surowiec pochodzi z importu. Pąki kwiatowe białe lub żółtawobiałe, mogą osiągać długość do 25 mm. Wolnopłatkowa korona składa się z 5 grubych podłużnych wklęsłych płatków z gruczołami (zbiornikami) olejkowymi widocznymi pod lupą w postaci kropek; krótki żółtawozielony trwały zrosłodziałkowy kielich ma 5 rozpostartych działek, zrośniętych u podstawy i tworzących gwiazdkowatą strukturę przyrośniętą do żółtawozielonej szypułki długości 5-10 mm. Pąki kwiatowe zawierają co najmniej 20 pręcików o żółtych pylnikach zrośniętych w nasadzie nićmi pręcikowymi w wiązki złożone z 4 lub 5. Zalążnia górna brunatnawoczarna, kulista zbudowana z 8 do 10 wielozalążkowych komór i otoczona w nasadzie pierścieniowatym, ziarnistym, położonym poniżej zalążni krążkiem. Gruba walcowata szyjka słupka zakończona jest główkowatym znamieniem. Proszek brunatnawożółty. kuliste ziarna pyłku o delikatnie dołeczkowanej egzynie z 3-5 ujściami łagiewkowymi; fragmenty skórek działek z jednokomórkowymi włoskami i dużymi pryzmatycznymi kryształami szczawianu wapnia leżącymi w mezofilu; fragmenty skórki płatków o wyraźnie prążkowanym naskórku; fragmenty dużych schizolizygenicznych zbiorników olejkowych o średnicy do 100 μm; liczne anomocytyczne aparaty szparkowe. Uniwersytet Medyczny w Łodzi 62

70 FLOS - KWIAT A. Skórka działek i leżące poniżej komórki mezofilu zawierające pryzmatyczne kryształy szczawianu wapnia, przekrój poprzeczny B. Komórki mezofilu, niektóre zawierające pryzmatyczne kryształy szczawianu wapnia C. Skórka działek z jednokomórkowym włoskiem okrywowym D. Skórka działek, widok z powierzchni, z anomocytycznymi aparatami szparkowymi i część leżącego poniżej śródliścia zawierającego pryzmatyczne kryształy szczawianu wapnia E. Fragment dużego schizolyzigenicznego zbiornika olejkowego F. Skórka płatków o prążkowanym naskórku, widok z powierzchni G. Skórka płatków, widok z powierzchni H. Kuliste ziarna pyłku, o delikatnie dołeczkowanej egzynie J. Skórka płatków, widok z powierzchni K. Ziarna pyłku Ryc. 32 Kwiat pomarańczy gorzkiej - elementy diagnostyczne Reakcja mikrochemiczna Po dodaniu wodorotlenku potasu w surowcu uwidaczniają się żółte kryształy hesperydyny. Uniwersytet Medyczny w Łodzi 63

71 FLOS - KWIAT Calendulae flos Kwiat nagietka (FP IX) Calendula flower; Souci Calendula officinalis L. Nagietek lekarski rodzina Asteraceae (Compositae) Astrowate (Złożone) Całe lub rozdrobnione, wysuszone, w pełni rozwinięte, oddzielone od osadnika kwiaty uprawianych, pełnokwiatowych odmian nagietka lekarskiego o zawartości flawonoidów nie mniejszej niż 0,4% w przeliczeniu na hiperozyd Skład. W surowcu występują saponozydy triterpenowe pochodne kwasu oleanolowego, alkohole triterpenowe (m. in. arnidiol, kalenduladiol), seskwiterpenowa gorycz tzw. kalendyna, flawonoidy (glikozydy izoramnetyny, kwercetyny), związki poliacetylenowe, polisacharydy, karotenoidy, sterole oraz w śladowych ilościach olejek eteryczny. Działanie i zastosowanie. Wyciągi z surowca działają przeciwzapalnie i antybiotycznie, przyśpieszają gojenie ran i wykazują właściwości przeciwrzęsistkowe. Stosowane są głównie do użytku zewnętrznego w postaci preparatów złożonych. Nagietek jest rośliną jednoroczną wys. do 50 cm, o rozgałęzionej, soczystej, prosto wzniesionej łodydze. Wierzchołki rozgałęzień łodygi zakończone są pojedynczymi koszyczkami średnicy około 5 cm. Koszyczek składa się z brzeżnych kwiatów języczkowatych żeńskich, płodnych, ułożonych w trzech rzędach oraz znajdujących się w środku koszyczka kwiatów rurkowatych, obupłciowych. Do celów farmaceutycznych uprawiane są formy pełnokwiatowe, wielokoszyczkowe, w których kwiaty rurkowate są wykształcone jako kwiaty języczkowate. Ulistnienie skrętoległe, liście kształtu odwrotnie jajowatego lub łopatkowatego są dołem mniej, górą bardziej wydłużone i podobnie jak łodyga miękko, delikatnie owłosione. Owoce bez puchu, czółenkowate, na grzbiecie kolczaste, oskrzydlone. Roślina kwitnie od czerwca do późnej jesieni. Nagietek występuje w południowej Europie, Syrii i Egipcie. W Polsce jest pospolicie hodowany, a bardzo rzadko występuje w stanie naturalnym. Na surowiec składają się głównie kwiaty języczkowate, barwy pomarańczowożółtej, dług. około mm, szer. około 6 mm. Są one wydłużone, u szczytu zwężone, zakończone trzema ząbkami. W dolnej części korona tworzy krótką, nieco wygiętą część rurkową, przez którą przechodzi szyjka dolnego słupka, zakończona dwudzielnym znamieniem. Występują tu dość liczne włoski. Zapach surowca słaby, swoisty, smak gorzki, nieco cierpki. Ważniejsze cechy budowy anatomicznej W dolnej części rurkowatej kwiatu, na stronie zewnętrznej znajdują się liczne włoski. Włoski bezgłówkowe, przeważnie dwurzędowe, wielokomórkowe długości powyżej 1 mm, a rzadziej jednorzędowe, krótsze 4-6-komórkowe. Włoski główkowe mają główkę wielokomórkową i trzon dwurzędowy złożony z kilku rzędów komórek o zmiennej długości. Takie same włoski główkowe pokrywają zalążnię. Uniwersytet Medyczny w Łodzi 64

72 FLOS - KWIAT Proszek żółtawobrunatny. fragmenty korony o komórkach zawierających jasnożółte kropelki oleju, niektóre fragmenty z dość dużymi, anomocytycznymi aparatami szparkowymi, oraz innymi komórkami zawierającymi pryzmy i bardzo małe gruzełki szczawianu wapnia; dwurzędowe, wielokomórkowe stożkowato zakończone włoski okrywowe oraz włoski gruczołowe o jednorzędowym lub dwurzędowym, wielokomórkowym trzonie i dużej, jajowatej, dwurzędowej, wielokomórkowej główce; kuliste ziarna pyłku do ok. 40 μm średnicy z ostro kolczastą egzyną i 3 ujściami łagiewkowymi; nieliczne fragmenty znamion słupka z krótkimi, bulwiastymi brodawkami. A. Ziarna pyłku B. Fragment tkanki przewodzącej z towarzyszącymi komórkami miękiszowymi zawierającymi gruzełki szczawianu wapnia (Ba), z widocznymi naczyniami (Bb) C. Komórki skórki korony D. Komórki z nasady korony z widocznymi gruzełkami szczawianu wapnia (Da) i włoskami gruczołowymi E. Włosek gruczołowy F. Komórki skórki korony z aparatem szparkowym (Fa) G. Włosek okrywowy (zwykle obserwuje się tylko fragmenty) H. Fragment znamienia słupka J. Ziarna pyłku K. Komórki skórki szczytowej części korony z anomocytycznymi aparatami szparkowymi Ryc. 33 Kwiat nagietka - elementy diagnostyczne Uniwersytet Medyczny w Łodzi 65

73 FLOS - KWIAT Carthami flos Kwiat krokosza (FP IX) Safflower flower; Carthame (fleur de) Carthamus tinctorius L. Krokosz barwierski rodzina Asteraceae (Compositae) Astrowate (Złożone) Wysuszony kwiat krokosza barwierskiego o zawartości flawonoidów nie mniejszej niż 1% w przeliczeniu na hiperozyd. Skład. Związkami czynnymi surowca są flawonoidy (pochodne kemferolu, kwercetyny, flawanony), poliacetyleny, glukozydy aromatyczne (kartemozydy), steroidy, lignany, barwniki. Działanie i zastosowanie. Surowiec stosowany jest w chorobach sercowo-naczyniowych oraz jako środek przeciwbólowy i przeciwzapalny. Krokosz barwierski jest rośliną roczną lub dwuletnią, wys. do 130 cm. Łodyga wzniesiona, białawożółta. Liście miękkie, delikatnie kolczaste, zakończone kolcem; dolne jajowatopodługowate, krótkoogonkowe; górne lancetowate, siedzące, obejmujące łodygę. Kwiatostany w formie koszyczków na szczytach rozgałęzień. Owocem niełupka opatrzona puchem kielichowym. Uprawiany w wielu krajach Europy, Azji, Afryki i Ameryki. Z nasion pozyskuje się olej o dużej zawartości nienasyconych kwasów tłuszczowych. Kwiaty rurkowate, promieniste, barwy pomarańczowożółtej lub czerwonawopomarańczowej, oddzielone od osadnika. Rurka dług. około 1 cm, wąska, nitkowata, podzielona na 5 równych równowąskich łatek o dług. około 0,5 cm. Pylniki zrośnięte ze sobą tworzą pusty walec wystający z rurki. W środku walca nitkowata szyjka słupka zgrubiała blisko szczytu. Proszek pomarańczowożółty. fragmenty rurki korony ze skórką złożoną z wydłużonych, cienkościennych, wielobocznych komórek; fragmenty płatków korony mających na szczycie liczne małe, okrągławe, bardzo wystające brodawki; fragmenty miękiszu zawierające wiązki naczyniowe, otoczone przez przewody wydzielnicze z czerwonawobrunatną zawartością; fragmenty pylników składające się z komórek o nieregularnych kształtach, których ściany wykazują charakterystyczne listewkowate zgrubienia; fragmenty szyjki słupka, który w dolnej części składa się z wydłużonych komórek i kończy się szczeciniastym znamieniem z dość długimi, stożkowatymi, łączącymi się brodawkami; zaokrąglone lub eliptyczne ziarna pyłku o średnicy do 60 μm z kolczastą egzyną i trzema ujściami łagiewkowymi; słupy (styloidy) szczawianu wapnia w komórkach miękiszu albo poza nimi. Uniwersytet Medyczny w Łodzi 66

74 FLOS - KWIAT Caryophylli flos Kwiat goździkowca (FP IX) Clove; Clou de girofle Syzygium aromaticum (L.) Merr. et L.M.Perry (Eugenia caryophyllus (Spreng.) Bull. et Harr.) Czapetka pachnąca (Goździkowiec wonny) rodzina Myrtaceae Mirtowate Całe pąki kwiatowe czapetki pachnącej suszone tak długo, aż będą czerwonawobrunatne, o zawartości olejku eterycznego nie mniejszej niż 150 ml/kg. Skład. Głównym składnikiem surowca jest olejek eteryczny (14-21%) zawierający eugenol (75-95%), acetyloeugenol, wanilinę, α- i β-kariofilen. Działanie i zastosowanie. Surowiec wykazuje działanie antyseptyczne, pobudzające trawienie. Wykorzystywany jest jako przyprawa do środków spożywczych, jako corrigens smaku oraz do wyrobów kosmetycznych. Służy do otrzymywania olejku goździkowego (Caryophylli aetheroleum (FP IX)). Goździkowiec wonny to wiecznie zielone drzewo o wys. do 15 m. Liście naprzeciwległe, jajowate, dług. do 15 cm, skórzaste, nagie, całobrzegie. Kwiaty o różowej koronie i czerwonym kielichu, zebrane w baldachokształtny kwiatostan. Pochodzi z Moluków (Indonezja) i Filipin. Surowiec jest importowany. Pąki barwy czerwonobrunatnej składające się z czworokanciastej części szypułki oraz osadnika dług. około mm i średnicy około 2-3 mm zakończonego 4 odgiętymi łatkami działek kielicha, które otaczają kulistą główkę średnicy 4-6 mm. W górnej części osadnika znajduje się zalążnia zawierająca liczne zalążki. Kulista główka w kształcie kopuły jest utworzona z czterech dachówkowato zachodzących na siebie płatków korony obejmujących liczne pręciki i krótki prosty słupek z krążkiem miodnikowym u podstawy. Przy uciśnięciu osadnika wydziela się olejek eteryczny. Ważniejsze cechy budowy anatomicznej W przekroju poprzecznym osadnika widoczne są stycznie wydłużone komórki skórki, pokryte grubą kutykulą. Pod nimi znajduje się miękisz parenchymatyczny, w którym rozmieszczone są liczne schizogeniczne zbiorniki olejkowe ciemno zabarwione. Niżej miękisz staje się bardziej grubościenny i luźniej ułożony. Znajduje się tutaj pierścień dwuobokległych lub nieregularnie koncentrycznych wiązek przewodzących, którym towarzyszą pojedyncze grubościenne włókna, często okrysztalone gruzłami szczawianu wapnia. Ku środkowi miękisz staje się zupełnie luźny, o dużych przestworach powietrznych. W środku osadnika znajduje się drugi pierścień drobniejszych wiązek przewodzących i liczne komórki zawierające gruzły szczawianu wapnia. 1. Kutykula 2. Skórka 3. Zbiornik olejkowy 4. Gruzeł szczawianu wapnia 5. Włókno 6. Wiązka przewodząca 7. Przestwór powietrzny Ryc. 34 Kwiat goździkowca - przekrój poprzeczny Uniwersytet Medyczny w Łodzi 67

75 FLOS - KWIAT Proszek ciemnobrunatny o charakterystycznym smaku i zapachu. Wykazuje następujące cechy diagnostyczne: fragmenty osadnika ze skórką i leżącymi pod nią komórkami miękiszu z dużymi zbiornikami olejkowymi; włókna krótkie pojedyncze lub w małych grupach o zgrubiałych, zdrewniałych, nieco jamkowanych ścianach; liczne fragmenty miękiszu zawierającego gruzły szczawianu wapnia; liczne trójgraniaste ziarna pyłku o średnicy około 15 μm z 3 ujściami łagiewkowymi w narożach; ziarna skrobi nie występują. A. Fragment miękiszu osadnika z widocznymi gruzłami szczawianu wapnia (Aa) B. Fragment skórki osadnika z aparatem szparkowym (Ba) i towarzyszącym zbiornikiem olejkowym (Bb) C. Sklereida D. Włókno E. Fragment miękiszu osadnika ze zbiornikiem olejkowym (Ea) i gruzłami szczawianu wapnia (Eb) F. Ziarno pyłku G. Fragment nici pręcikowej ze zbiornikiem olejkowym (Ga) i gruzłami szczawianu wapnia (Gb) H. Fragment wiązki przewodzącej z widocznymi naczyniami (Ha) i towarzyszącymi im komórkami zawierającymi gruzły szczawianu wapnia (Hb) J. Endotecjum K. Fragment miękiszu osadnika z gruzłem szczawianu wapnia (Ka) L. Fragment płatka korony z gruzłami szczawianu wapnia (La) i zbiornikiem olejkowym (Lb) Ryc. 35 Kwiat goździkowca - elementy diagnostyczne Uniwersytet Medyczny w Łodzi 68

76 FLOS - KWIAT Chamomillae romanae flos Kwiat rumianu rzymskiego (FP IX) Chamomile flower; Roman; Camomille romaine (fleur de) Chamamelum nobile (L.) All. (Anthemis nobilis L.) Rumian szlachetny rodzina Asteraceae (Compositae) Astrowate (Złożone) Wysuszone koszyczki uprawianej pełnej odmiany rumianu rzymskiego o zawartości olejku eterycznego nie mniejszej niż 7 ml/kg. Skład. Surowiec zawiera proazuleny, które w czasie destylacji olejku przechodzą w azuleny. Składnikami olejku są: chamazulen (niebieska barwa) oraz estry butylowe i izoamylowe kwasu angelikowego, izomasłowego, tiglinowego, metakrylowego oraz seskwiterpen farnezen. Ponadto występują związki poliacetylenowe, flawonoidy (apigenina i jej połączenia glikozydowe), kumaryny i triterpeny. Działanie i zastosowanie. Kwiat rumianu rzymskiego jest stosowany podobnie jak kwiat rumianku pospolitego. Wykazuje działanie spazmolityczne, przeciwzapalne i odkażające. Stosowany jest w środkach kosmetycznych. Rumian szlachetny jest byliną o wys. do 30 cm, miękko owłosioną. Łodyga rozgałęziona, o pędach płożących się. Liście podwójnie pierzastosieczne, o odcinkach równowąskich. Koszyczki pojedyncze na szczytach pędów, barwy białej; zawierają zwykle liczne kwiaty języczkowate barwy białej i nieliczne kwiaty rurkowate barwy żółtej. Roślina występuje w zachodniej i południowej Europie, zwykle uprawiana, również w Polsce. Koszyczek o średnicy 8-20 mm. Dno kwiatowe pełne. Podstawa dna otoczona jest osadnikiem złożonym z 2-3 rzędów zwartych, dachówkowato zachodzących na siebie okrywolistków o błoniastych brzegach. Większość kwiatów stanowią kwiaty języczkowate, które są białe, tępe, lancetowato wydłużone i wygięte, z ciemnobrunatną zalążnią dolną, nitkowatą szyją słupka zakończoną dwudzielnym znamieniem. Kwiaty rurkowate nieliczne, występują w części środkowej, barwy żółtej, zakończone pięcioma ząbkami, 5 zrośniętych pręcików i słupek podobny do występującego u kwiatów języczkowatych. Ważniejsze cechy budowy anatomicznej Podzielić koszyczek na poszczególne części. Obserwować pod mikroskopem. wszystkie części koszyczka są okryte licznymi małymi żółtymi błyszczącymi włoskami gruczołowymi; okrywolistki i plewinki mają komórki skórki ułożone w podłużne szeregi zdrewniałe u podstawy, są one pokryte stożkowatymi włoskami długości 500 µm, każdy złożony z 3-4 bardzo krótkich komórek podstawowych oraz wygiętej komórki szczytowej szerokości 20 μm; korona kwiatów języczkowatych składa się z komórek brodawkowatych o prążkowanym naskórku; zalążnie obu typów kwiatów mają u nasady pierścień sklereid, składający się z jednej warstwy komórek; dno kwiatowe i zalążnie zawierają małe gruzły szczawianu wapnia; ziarna pyłku o średnicy 35 μm są okrągławe lub trójkątne z 3 ujściami łagiewkowymi i kolczastą egzyną. Uniwersytet Medyczny w Łodzi 69

77 FLOS - KWIAT A. Skórka górna kwiatu języczkowatego B. Znamię słupka zakończone komórkami brodawkowatymi (Ba) C. Skórka górna kwiatu rurkowatego D. Fragment włoska E. Skórka dolna kwiatu języczkowatego z włoskiem gruczołowym typu Compositae (Ea) i widocznymi pod nią naczyniami (Eb) F. Fragment pylnika z widocznymi komórkami łącznika (Fa) zawierającymi gruzły szczawianu wapnia (Fb) i komórkami endotecjum (Fc) G. Skórka listka okrywy z aparatami szparkowymi, fragmentem włoska (Ga) i widoczną pod nią sklerenchymą H. Fragment zalążni z widocznymi sklereidami (Ha), naczyniami (Hb) i gruzłami szczawianu wapnia (Hc) J. Fragment włoska K. Ziarno pyłku L. Fragment zalążni z widocznym włoskiem gruczołowym typu Compositae M. Brzeg listka okrywy z włoskiem gruczołowym typu Compositae Ryc. 36 Kwiat rumianu rzymskiego - elementy diagnostyczne Uniwersytet Medyczny w Łodzi 70

78 FLOS - KWIAT Crataegi folium cum flore Kwiatostan głogu (FP IX) Hawthorn leaf and flower; Aubepine (feuille et fleur d ) Crataegus monogyna Jacq. Głóg jednoszyjkowy Crataegus laevigata (Poir.) DC. (C. oxyacantha L.) Głóg dwuszyjkowy Crataegus pentagyna Waldst. et Kit. ex Willd. Głóg pięcioszyjkowy Crataegus nigra Waldst. et Kit. Głóg czarny Crataegus azarolus L. Głóg włoski rodzina Rosaceae Różowate Całe lub pocięte, wysuszone gałązki z kwiatami głogu jednoszyjkowego lub głogu dwuszyjkowego, lub ich mieszańców, rzadziej innych europejskich gatunków z tego rodzaju o zawartości flawonoidów nie mniejszej niż 1,5% w przeliczeniu na hiperozyd. Skład. Głównym składnikiem są flawonoidy (do 2%): połączenia C-glikozydowe (witeksyna, 2 -ramnozyd witeksyny, 2 -ramnozyd acetylowiteksyny) i O-glikozydowe (hiperozyd i rutyna). Frakcją najbardziej aktywną są procyjanidyny (około 3%) będące produktem kondensacji katechiny i epikatechiny w różnych kombinacjach. Innymi składnikami są triterpeny (kwas ursolowy, oleanolowy, krategolowy), fenolokwasy, kumaryny, fitosterole, związki aminowe i substancje mineralne (sole potasu). Działanie i zastosowanie. Przetwory z kwiatostanów głogu działają tonizująco na mięsień sercowy oraz powodują rozszerzenie naczyń wieńcowych serca. Są stosowane w chorobach serca, zwłaszcza u ludzi starszych, w dusznicy bolesnej, nadciśnieniu i miażdżycy. Surowiec jest składnikiem mieszanek ziołowych, a wyciąg służy do otrzymywania preparatów złożonych. Obydwa gatunki głogu są krzewami lub niewielkimi ciernistymi drzewami wys. do 8 m, o liściach klapowanych, kwiatach białych, 5-krotnych, zebranych w szczytowe baldachogrona. Owoc typu jabłka, czerwony, kształtu kulistego lub jajowatego. Głóg jednoszyjkowy ma liście 3- do 5-klapowe, głęboko wcięte, prawie pierzastosieczne; kwiaty o 1 słupku; owoce o 1 pestce, otoczonej kruchą osłoną. Występuje w Polsce pospolicie w zaroślach i widnych lasach na całym niżu. Głóg dwuszyjkowy ma liście tylko na szczycie płytko wcięte, 3-klapowe, kwiaty o 2-3 słupkach; owoce o 2-3 pestkach bez osłony. Kwitnie w maju i czerwcu około 2 tygodnie wcześniej niż głóg jednoszyjkowy. Rośnie na niższych terenach górskich oraz w zachodniej części niżu. Surowiec zbiera się ze stanu naturalnego z obydwu gatunków głogu. W surowcu wyróżnia się białawożółte kwiaty częściowo w pąkach, częściowo rozwinięte lub o odpadniętych płatkach, rzadziej całe kwiatostany, a także fragmenty liści i szypułek kwiatowych. Kwiaty głogu są obupłciowe, promieniste, 5-krotne, średnicy około 1 cm. Kielich krótki, zielony, o ostro zakończonych działkach. Płatki korony okrągławe, o delikatnie karbowanym brzegu. Pręciki liczne z czerwonobrunatnymi pylnikami, słupki 2-3 lub 1. Liść głogu jest w zarysie jajowaty lub odwrotnie jajowaty, ogonkowy, o zmiennych wcięciach blaszki. Blaszka jest 3-5 lub 7-klapowa, w dolnej części całobrzega, ku szczytowi ząbkowana, skąpo owłosiona, pierzasto unerwiona. Zapach surowca jest słaby, swoisty, smak gorzkawy. Uniwersytet Medyczny w Łodzi 71

79 FLOS - KWIAT Proszek żółtawozielony. jednokomórkowe włoski okrywowe, zwykle grubościenne i o szerokim świetle, prawie proste lub lekko zakrzywione, w nasadzie jamkowane; fragmenty skórki liścia o komórkach falistościennych lub wielokątnych, zatokowatych z dużymi anomocytycznymi aparatami szparkowymi otoczonymi 4-7 komórkami przyszparkowymi; komórki miękiszu sródliścia zawierające grupy małych jedyńców; fragmenty płatków o komórkach skórki okrągławych, wielokątnych, silnie brodawkowanych grubych ścianach i naskórku wykazującym wyraźne faliste prążkowanie; fragmenty pylników wykazujących endotecjum o łukowatym równomiernie zgrubiałym brzegu; fragmenty łodyg o komórkach kolenchymatycznie zgrubiałych, naczyniach jamkowanych i grupach zdrewniałych włókien sklerenchymatycznych o wąskim świetle; liczne kuliste do eliptycznych lub trójkątnych ziarna pyłku średnicy do 45 μm z 3 ujściami łagiewkowymi i delikatnie ziarnistą egzyną. A. Skórka górna liścia z towarzyszącym miękiszem palisadowym (Aa) zawierającym gruzły szczawianu wapnia (Ab) B. Skórka korony z towarzyszącym miękiszem (Ba) zawierającym gruzły szczawianu wapnia (Bb) C. Skórka dolna liścia z aparatem szparkowym D. Ziarno pyłku E. Włosek okrywowy F. Endotecjum G. Skórka szypułki H. Fragment nerwu z widoczną skórką (Ha), miękiszem palisadowym (Hb), gruzłem szczawianu wapnia (Hc) i włóknem (Hd) okrysztalonym jedyńcami szczawianu wapnia (He) J. Naczynia K. Włosek okrywowy L. Fragment miękiszu z gruzłami szczawianu wapnia M. Włókno okrysztalone Ryc. 37 Kwiatostan głogu - elementy diagnostyczne Uniwersytet Medyczny w Łodzi 72

80 FLOS - KWIAT Helichrysi flos Kwiatostan kocanek (FP IX monografia narodowa) Syn: Kwiat nieśmiertelnika, Flos Stoechados citrini, Kocanki, Kwiatostan kocanek Everlasting flower; Immortelle des sables (fleur d ) Helichrysum arenarium (L.) Moench Kocanki piaskowe rodzina Asteraceae (Compositae) Astrowate (Złożone) Całe, wysuszone kwiatostany kocanek piaskowych o zawartości flawonoidów nie mniejszej niż 0,5% w przeliczeniu na kwercetynę. Skład. W surowcu występują flawonoidy (około 4%) m.in. izosalipurpozyd (do 2%) oraz glikozydy naryngeniny, apigeniny i kemferolu; związki ftalidowe (m.in. 5,7-dihydroksyftalid), karotenoidy, olejek w śladowych ilościach, kwasy fenolowe, kumaryny, fitosterole. Działanie i zastosowanie. Surowiec wykazuje działanie żółciopędne, żółciotwórcze i spazmolityczne. Stosowany w postaci różnych preparatów w chorobach wątroby, pęcherza żółciowego i dróg żółciowych. Kocanki piaskowe są byliną wys. do 30 cm, wykształcającą pędy płone i kwiatonośne. Pędy są wzniesione, pojedyncze lub górą rozgałęzione. Cała roślina jest szarowełnisto owłosiona. Liście są całobrzegie, podłużnie jajowate lub lancetowate. Kwiaty zebrane w koszyczkach tworzących gęstą, szczytową, baldachokształtną wiechę złożoną z 3-20 koszyczków. Kwitnie od lipca do października. Helichrysum arenarium występuje powszechnie w środkowej Europie i Azji na piaszczystych, suchych stanowiskach. W Polsce spotyka się pospolicie na całym niżu. Kwiatostan kocanek składa się z koszyczków skupionych w baldachokształtne wiechy, z szypułą dług. do 1 cm. Koszyczki średnicy od 4 do 8 mm, osadzone są na obłych owłosionych szypułkach. Listki okrywy koszyczka są liczne, ułożone dachówkowato w 6-7 luźnych szeregach; są one suche, błoniaste, cytrynowożółte, rzadziej pomarańczowe. Dno koszyczka płaskie, nagie, o powierzchni dołeczkowanej. Wszystkie kwiaty są rurkowate, obupłciowe; w zewnętrznym okółku występować mogą kwiaty żeńskie. Korona barwy pomarańczowej, w górnej części rozszerzona, zakończona jest pięcioma ząbkami. Dług. kwiatu do 3 mm. Pręcików 5; nitki są wolne i przyrosłe nasadami do korony; pylniki zrośnięte w rurkę otaczającą szyjkę słupka, zakończoną dwudzielnym znamieniem. Zalążnia dolna, na jej szczycie występuje jeden okółek puchu kielichowego. Zapach surowca jest słaby, aromatyczny, smak gorzkawy. Proszek barwy jasnożółtej, o słabym swoistym zapachu i gorzkawym smaku. fragmenty listków okrywy o błoniastym brzegu zbudowane z wydłużonych, prostościennych, jamkowanych komórek; ziarna pyłku o drobnokolczastej egzynie, z trzema ujściami łagiewkowymi; liczne odłamki puchu kielichowego o komórkach wydłużonych, prostościennych i jamkowanych; odgięte szczyty brzeżnych komórek tworzą charakterystyczne ząbki; fragmenty górnej skórki korony zbudowane z komórek prostościennych i wydłużonych, na szczytach ząbków korony pokryte brodawkami; fragmenty dolnej skórki korony o komórkach silniej wydłużonych, falistościennych; fragmenty endotecjum pylników o wydłużonych listewkowato zgrubiałych komórkach; dość liczne fragmenty słupka; komórki skórki zalążni prostościenne, pod skórką występują gruzełki i jedyńce szczawianu wapnia; u nasady zalążni obecne drobne jamkowane sklereidy; znamię słupka zakończone długimi komórkami brodawkowatymi; Uniwersytet Medyczny w Łodzi 73

81 FLOS - KWIAT wielokomórkowe włoski biczykowate z listków okrywy; włoski gruczołowe typu Compositae głównie z korony; dwukomórkowe włoski maczugowate z zalążni. A. Skórka górna ze szczytowej części korony B. Skórka dolna korony C. Skórka górna ze środkowej części korony D. Fragmenty włosków biczykowatych E. Endotecjum F. Część szczytowa puchu kielichowego G. Sklereidy z nasady zalążni H. Włosek gruczołowy typu Compositae J. Brzeg listka okrywy K. Ziarno pyłku L. Znamię słupka zakończone komórkami brodawkowymi (La) M. Fragment zalążni z widoczną skórką (Ma), włoskiem maczugowatym (Mb), miękiszem (Mc) zawierającym gruzełki i jedyńce szczawianu wapnia (Md) oraz naczyniami (Me) N. Fragment nasady korony O. Nasada puchu kielichowego Ryc. 38 Kwiatostan kocanek - elementy diagnostyczne Uniwersytet Medyczny w Łodzi 74

82 FLOS - KWIAT Hibisci sabdariffae flos Kwiat hibiskusa (FP IX) Roselle; Karkadé Hibiscus sabdariffa L. Ketmia szczawiowa rodzina Malvaceae Ślazowate Całe lub pocięte, wysuszone kielichy i kieliszki ketmii szczawiowej zebrane w okresie owocowania, o zawartości kwasów nie mniejszej niż 13,5% w przeliczeniu na kwas cytrynowy. Skład. Składnikami surowca są antocyjany (ok. 1,5%) głównie pochodne delfinidyny i cyjanidyny; flawonoidy, kwasy organiczne 15-30% (cytrynowy, jabłkowy, winowy, szczawiowy i hibiskusowy), polisacharydy śluzowe (15%), fitosterole. Działanie i zastosowanie. Kwiat hibiskusa działa łagodnie przeczyszczająco, pobudza łaknienie, a stosowany zewnętrznie łagodzi stany zapalne skóry i błon śluzowych. Wykorzystywany jest także jako składnik poprawiający smak i wygląd mieszanek. Służy do przyrządzania napojów orzeźwiających. Ketmia szczawiowa jest rośliną jednoroczną wys. do 1,5 m. Liście dolne szerokojajowate, górne 3-6-klapowe, podłużnie lancetowate, ząbkowane, długoogonkowe. Kwiaty duże, do 5 cm, szypułkowe, pojedyncze w kątach liści. Korona żółta z brązową plamką, kielich zmięśniały, czerwony, z kieliszkiem. Owocem 5-komorowa torebka z nasionami wielkości drobnego grochu. Występuje w północnej i środkowej Afryce oraz zachodnich Indiach, powszechnie uprawiana i dziczejąca w wielu krajach okołorównikowych. Kielich i kieliszek są mięsiste, suche, łamliwe, barwy jasnoczerwonej lub ciemnopurpurowej. Kielich dzbanuszkowaty, w dolnej części zrośnięty, w górnej podzielony na 5 długich ostro zakończonych działek. Działki mają wyraźne lekko uwypuklone nerwy oraz duże, grube gruczoły nektarowe o średnicy ok. 1 mm. Kieliszek składa się z 8-12 małych, jajowatych działek przyrośniętych do podstawy kielicha. Proszek czerwony lub purpurowoczerwony. czerwone fragmenty miękiszu zawierające liczne gruzły szczawianu wapnia i niekiedy wypełnione śluzem przestrzenie międzykomórkowe, czasami sąsiadujące z wielobocznymi komórkami skórki i anizocytycznymi aparatami szparkowymi; liczne fragmenty wiązek naczyniowych ze spiralnymi i siatkowatymi naczyniami; sklerenchymatyczne włókna z szerokim światłem; rzadko prostokątne, jamkowane komórki miękiszu; fragmenty jednokomórkowych, gładkich, zagiętych włosków okrywowych, a czasami włosków gruczołowych; okrągławe ziarna pyłku z kolczastą egzyną. Uniwersytet Medyczny w Łodzi 75

83 FLOS - KWIAT Lavandulae flos Kwiat lawendy (FP IX) Lavender flower; Lavande (fleur de) Lavandula angustifolia Mill. (L. officinalis Chaix) Lawenda wąskolistna rodzina Lamiaceae (Labiatae) Jasnotowate (Wargowe) Wysuszony kwiat lawendy wąskolistnej o zawartości olejku eterycznego nie mniejszej niż 13 ml/kg. Skład. Surowiec zawiera olejek eteryczny (ok. 3%), którego głównymi składnikami są estry linalolu (głównie octan 30-60%) i inne terpeny. Działanie i zastosowanie. Surowiec służy głównie do otrzymywania olejku (Lavandulae aetheroleum (FP IX)), który wykorzystywany jest przede wszystkim w kosmetyce i aromaterapii oraz jako corrigens zapachowy. Stosowany wewnętrznie wykazuje działanie żółciopędne i uspokajające. Lawenda wąskolistna jest wiecznie zieloną krzewinką wys cm. Wytwarza prostą, lub nieco wygiętą, silnie rozgałęzioną łodygę. Liście krótkoogonkowe lub siedzące, równowąskie lub podłużnie lancetowate, całobrzegie, biało omszone. Kwiaty drobne w kłosowatym kwiatostanie, w kilku okółkach. Owocem rozłupnia o 4 rozłupkach. Występuje w krajach śródziemnomorskich, uprawiana w wielu krajach Europy, także w Ameryce Północnej. W Polsce roślina ozdobna i uprawiana. Kwiat ma krótką szypułkę i składa się z niebieskawoszarawego rurkowatego kielicha, podzielonego na 4 bardzo krótkie ząbki i małą okrągławą łatkę, niebieskiej dwuwargowej korony z górną wargą dwudzielną i dolną wargą trzyłatkową oraz 4 dwusilnych pręcików z jajowatymi pylnikami. Proszek niebieskawoszary. włoski okrywowe rozwidlone na różnych wysokościach (drzewiaste); włoski wydzielnicze z krótkim trzonem i ośmiokomórkową główką typu Labiatae; włoski główkowe z jednokomórkowym lub wielokomórkowym trzonem i jednokomórkową główką; włoski sękate z długim, sękatym trzonem i jednokomórkową główką, oddzieloną od trzonu przez komórkę pośrednią z gładkim naskórkiem; niektóre z nich z koronką małych kulistych komórek bezpośrednio poniżej miejsca przyczepu komórki pośredniej do trzonu; fragmenty brodawkowatej skórki z wewnętrznej powierzchni płatków; fragmenty skórki kielicha z komórkami o falistych ścianach zawierające jedyńce szczawianu wapnia; kuliste ziarna pyłku o średnicy ok. 45 μm, z egzyną z 6 szczelinowatymi ujściami łagiewkowymi i 6 wstęgowatymi żeberkami promieniście rozchodzącymi się od środka. Uniwersytet Medyczny w Łodzi 76

84 FLOS - KWIAT A. Ziarno pyłku B. Fragment skórki liścia z aparatem szparkowym C. Włosek drzewiasty D. Ziarno pyłku E. Ziarno pyłku F. Ziarno pyłku G. Włosek sękaty H. Włosek gruczołowy typu Labiatae widziany z boku J. Skórka wewnętrznej powierzchni płatków K. Włosek główkowy o dwukomórkowym trzonie L. Włosek drzewiasty M. Włosek gruczołowy typu Labiatae widziany z powierzchni N. Fragment tkanki naczyniowej z towarzyszącym miękiszem zawierającym gruzły szczawianu wapnia O. Włosek główkowy o jednokomórkowym trzonie P. Skórka z wewnętrznej powierzchni płatków widziana z boku Q. Fragment skórki kielicha z jedyńcami szczawianu wapnia Ryc. 39 Kwiat lawendy - elementy diagnostyczne Uniwersytet Medyczny w Łodzi 77

85 FLOS - KWIAT Lupuli flos Szyszka chmielu (FP IX) Hop strobile; Houblon (cône de) Humulus lupulus L. Chmiel zwyczajny rodzina Cannabaceae Konopiowate Wysuszone, zwykle całe żeńskie kwiatostany chmielu zwyczajnego o zawartości ekstraktu 70% etanolem nie mniejszej niż 25%. Skład. Składnikami surowca są: olejek eteryczny (1-3%) zawierający monoterpeny (mircen) i seskwiterpeny (głównie humulen, α-kariofilen, β-kariofilen i farnezen), żywica zawierająca mieszaninę pochodnych floroglucyny (humulon, lupulon), flawonoidy (pochodne kwercetyny, kemferolu oraz chalkony ksantohumol), triterpeny. Działanie i zastosowanie. Szyszki chmielu działają uspokajająco, hipotensyjnie, spazmolitycznie oraz pobudzają czynność wydzielniczą gruczołów trawiennych. Stosowane są jako remedium stomachicum w schorzeniach przewodu pokarmowego oraz jako remedium sedativum et nervinum w stanach wzmożonej pobudliwości nerwowej. Szeroko wykorzystywane są w przemyśle piwowarskim oraz służą do otrzymywania lupuliny (gruczołów chmielowych). Chmiel jest dwupienną byliną, wijącą się, dług. do 6 m. Ulistnienie naprzeciwległe, liście 3- lub 5-klapowe. Kwiaty męskie zebrane w zwisłe miotełkowate kwiatostany. Osobniki żeńskie wykształcają kwiatostany w postaci żółtawozielonkawych szyszek. Roślina pochodzi z Azji, obecnie jest uprawiana w wielu krajach klimatu umiarkowanego, także w Polsce dla potrzeb przemysłu piwowarskiego. Szyszki są zwykle pojedyncze długości 2-5 cm, ogonkowe, o kształcie jajowatym, złożone z licznych owalnych, błoniastych, zielonkawożółtych, siedzących przysadek zachodzących na siebie. Zewnętrzne przysadki są spłaszczone i symetryczne. Wewnętrzne przysadki (podkwiatki) są dłuższe i asymetryczne w nasadzie ze względu na sfałdowanie otulające zwykle poszczególny owoc (niełupkę). Zalążnia, rzadko owoc, nasada podkwiatków, a zwłaszcza sfałdowana część podkwiatków, pokryte są małymi pomarańczowożółtymi gruczołami. Proszek zielonkawożółty. fragmenty przysadek i podkwiatków o komórkach skórki wielokątnych, nieregularnych, falistościennych; jednokomórkowe włoski okrywowe stożkowate, proste lub zagięte o ścianach cienkich, gładkich; rzadko anomocytyczne aparaty szparkowe; włoski gruczołowe, zwykle wolne, o dwukomórkowym, dwurzędowym trzonie i główce złożonej z 8 małych komórek; fragmenty śródliścia zawierające małe gruzły szczawianu wapnia; liczne, charakterystyczne pomarańczowożółte włoski gruczołowe o krótkim, dwukomórkowym, dwurzędowym trzonie dźwigającym część miseczkowato rozszerzającą się, średnicy μm, zbudowaną z półkolistej warstwy komórek wydzielniczych z oddzielonym naskórkiem (kutykulą) rozdętym wskutek gromadzenia się żywicowatej wydzieliny; fragmenty wydłużonych komórek sklerenchymatycznych z łupiny nasiennej, grubościennych wykazujących liczne prążkowania i zagłębienia (jamki). Uniwersytet Medyczny w Łodzi 78

86 FLOS - KWIAT A. Włosek okrywowy B. Włosek gruczołowy widok z powierzchni C. Włosek gruczołowy widok z boku D. Skórka przysadek i podkwiatków E. Włosek okrywowy F. Komórki sklerenchymatyczne powłoki nasiennej G. Włosek okrywowy H. Wielokomórkowe włoski główkowe J. Śródliście zawierające gruzły szczawianu wapnia i naczynia K. Fragment skórki z anomocytycznym aparatem szparkowym i włoskiem okrywowym L. Fragment skórki z wielokomórkowym włoskiem gruczołowym M. Skórka przysadek i podkwiatków N. Wielokomórkowy włosek gruczołowy Ryc. 40 Szyszka chmielu - elementy diagnostyczne Uniwersytet Medyczny w Łodzi 79

87 FLOS - KWIAT Malvae sylvestris flos Kwiat ślazu dzikiego (FP IX) Mallow flower; Mauve (fleur de) Malva sylvestris L. Ślaz dziki rodzina Malvaceae Ślazowate Całe lub rozdrobnione, wysuszone kwiaty ślazu dzikiego o wskaźniku pęcznienia nie mniejszym niż 15. Skład. Składnikami surowca są polisacharydy śluzowe (ok. 10%), flawonoidy (glukozydy apigeniny, kemferolu, kwercetyny, dihydrokemferolu) oraz antocyjany (glikozydy malwidyny i delfinidyny). Działanie i zastosowanie. Surowiec w postaci naparów działa osłaniająco na błony śluzowe jamy ustnej, gardła i krtani, zmniejsza podrażnienie, łagodzi suchy kaszel i ułatwia odkrztuszanie. Opis rośliny str. 27 Kwiat składa się z trójdziałkowego kieliszka, pięciodziałkowego kielicha i pięciopłatkowej korony. Działki kieliszka podłużne lub eliptycznolancetowate. Działki kielicha owłosione, trójkątne, zrośnięte nasadami. Płatki korony klinowato zwężone, powcinane w nasadzie zrośnięte z rurką pręcików. Pręciki liczne zrośnięte nitkami w rurkę pokrytą małymi włoskami. Słupki liczne nagie lub niekiedy owłosione, zakończone nitkowatymi znamionami. U odmian uprawnych kieliszek jest 3-7-dzielny, kielich 5-8-działkowy, a korona 5-10-płatkowa. Ważniejsze cechy budowy anatomicznej Proszek niebieskawoszary. jednokomórkowe, grubościenne powyginane włoski okrywowe, dług. do 2 mm; małe jednokomórkowe włoski okrywowe, trochę zakrzywione; pojedyncze lub w małych gwiazdowato ułożonych grupach po 2-6; główkowate, gruczołowe włoski z wielokomórkową maczugowatą główką; fragmenty śródliścia z naczyniami z towarzyszącymi gruzłami szczawianu wapnia; kuliste ziarna pyłku, ok 150 μm średnicy, z szorstką, kolczastą egzyną; fragmenty skórki płatków korony o komórkach wydłużonych i brzegach falistych, wąskich w roślinach dzikorosnących; szerszych w roślinach uprawianych; fragmenty śródliścia z dużymi komórkami śluzowymi; pod wpływem etanolu widoczne są liczne wydłużone komórki płatków korony zawierające śluz. Uniwersytet Medyczny w Łodzi 80

88 FLOS - KWIAT A. Skórka płatka korony z rośliny dziko rosnącej B. Skórka płatka korony z rośliny uprawianej z włoskiem gruczołowym (Ba) C. Włoski gruczołowe o maczugowatej główce D. Skórka działki kielicha z gwiazdowatym włoskiem okrywowym (Da), włoskiem gruczołowym (Db) i aparatami szparkowymi (Dc) E. Włosek gruczołowy F. Włosek gruczołowy widziany z powierzchni G. Włosek gruczołowy H. Fragment śródliścia płatka z naczyniami (Ha), komórkami zawierającymi gruzły szczawianu wapnia (Hb) i komórką śluzową (Hc) J. Skórka działki kielicha z włoskiem okrywowym K. Fragment śródliścia kielicha z gruzłami szczawianu wapnia L. Powyginany włosek okrywowy M. Ziarno pyłku N. Fragment powyginanego włoska okrywowego O. Fragment włoska okrywowego P. Wiązka przewodząca z kielicha z widocznymi naczyniami (Pa) z towarzyszącym komórkami zawierającymi gruzły szczawianu wapnia (Pb) Ryc. 41 Kwiat ślazu dzikiego - elementy diagnostyczne Uniwersytet Medyczny w Łodzi 81

89 FLOS - KWIAT Matricariae flos Kwiat rumianku (FP IX) Matricaria flower; Matricaire (fleur de) Matricaria recutita L. (Chamomilla recutita (L.) Rauschert) Rumianek pospolity rodzina Asteraceae (Compositae) Astrowate (Złożone) Wysuszony koszyczek rumianku pospolitego zawartości olejku eterycznego nie mniejszej niż 4 ml/kg i zawartości 7-glukozydu apigeniny nie mniejszej niż 0,25%. Skład. Składnikami surowca są: olejek eteryczny (0,5-1,5%) i flawonoidy (0,5%). W skład olejku wchodzą seskwiterpeny (do 50%), α-bisabolol i jego tlenki, niebieski chamazulen (20%) powstający z bezbarwnej matrycyny podczas destylacji z parą wodną oraz poliacetyleny (en-,in-dicykloeter spiroeter). Flawonoidy są pochodnymi apigeniny, luteoliny i kwercetyny. Ponadto występują kumaryny, fenolokwasy i polisacharydy (do 10%). Działanie i zastosowanie. Surowiec posiada różnorodne działanie, głównie przeciwzapalne i spazmolityczne. Napary z rumianku są stosowane wewnętrznie w chorobach przewodu pokarmowego, dróg moczowych i żółciowych. Zewnętrznie do płukania w stanach zapalnych jamy ustnej i gardła, irygacji, kąpieli (zwłaszcza niemowląt). Rumianek jest składnikiem mieszanek ziołowych, a wyciąg wchodzi w skład preparatów złożonych. Rumianek jest rośliną jednoroczną, dorastająca do 50 cm wys., o prosto wzniesionych, rozgałęzionych łodygach, opatrzonych 2-3-krotnie pierzastodzielnymi liśćmi. Liczne kwiatostany koszyczki są rozmieszczone pojedynczo na zakończeniach rozgałęzień łodygi. Na koszyczek składają się brzeżne, języczkowate kwiaty żeńskie barwy białej w liczbie do 18 oraz umieszczone w środku bardzo liczne kwiaty rurkowate, obupłciowe. Matricaria recutita występuje w całej Europie środkowej, w Ameryce Północnej i Australii. W Polsce rośnie pospolicie przy drogach, przychaciach, na polach i miedzach. Do celów leczniczych surowiec pozyskiwany z upraw. Koszyczek rumianku jest średnicy około 15 mm, półkulisty lub nieco stożkowaty. Listki okrywy koszyczka w liczbie 20-30, ułożone są dachówkowato w 3 okółkach. Charakterystyczną cechą morfologiczną koszyczków rumianku pospolitego jest występowanie pustego osadnika (dna). Języczkowate kwiaty żeńskie I. Przekrój przez koszyczek 1. Puste dno kwiatowe 2. Listki okrywy II. Kwiat rurkowaty III. Kwiat języczkowaty dług. około 12 mm mają koronę barwy białej, zakończoną na szczycie trzema ząbkami, a w dole tworzącą maleńką rurkę. Słupek kwiatowy o dolnej zalążni, opatrzony jest dwudzielnym znamieniem. Występujące wewnątrz koszyczka żółte, bardzo liczne kwiaty rurkowate są mniejsze, dług. do 3 mm, o koronie dzwonkowato rozszerzonej, zakończonej pięcioma ząbkami. Są to kwiaty obupłciowe zaopatrzone w 1 dolny słupek i 5 pręcików. Zapach surowca silny, swoisty; smak aromatyczny, nieco gorzki. Ryc. 42 Kwiat rumianku - wygląd zewnętrzny Uniwersytet Medyczny w Łodzi 82

90 FLOS - KWIAT Ważniejsze cechy budowy anatomicznej Podzielić kwiatostan na części, obserwować pod mikroskopem. okrywolistki mają brzeg złożony z komórek cienkościennych, a część środkową z wydłużonych sklereid z niekiedy występującymi aparatami szparkowymi; skórka wewnętrzna korony kwiatu języczkowatego, widziana z powierzchni, składa się z cienkościennych wielobocznych komórek, lekko brodawkowanych, komórki skórki zewnętrznej są wyraźnie faliste i wyraźnie prążkowane, korona kwiatów rurkowatych, o wydłużonych komórkach skórki i małych grupach brodawek w pobliżu szczytu ząbka; włoski gruczołowe, każdy składający się z krótkiego trzonu i główki złożonej z 2-3 pięter (warstw) po 2 komórki każda, występują na powierzchni zewnętrznej okrywolistków i na koronach obu typów kwiatów; zalążnie mają u podstawy pierścień sklereid, a ściana zbudowana jest z pionowych pasm cienkościennych wydłużonych osiowo komórek z licznymi włoskami gruczołowymi, na przemian z wrzecionowatymi grupami małych promieniowo wydłużonych komórek, zawierających śluz; komórki szczytu znamion są przekształcone w okrągławe brodawki; liczne drobne gruzełki szczawianu wapnia występują w tkankach zalążni i łącznikach pylników; ziarna pyłku kuliste do trójgraniastych, średnicy ok. 30 μm z 3 ujściami łagiewkowymi i kolczastą egzyną. I. Przekrój przez listek okrywy 1. Wiązka przewodząca 2. Sklerenchyma 3. Skórka 4. Komórki parenchymatyczne II. Skórka zwenętrzna korony z włoskami gruczołowymi III. Fragment zalążni widziany z powierzchni 1. Włoski gruczołowe 2. Skórka 3. Komórki ześluzowaciałe Ryc. 43 Kwiat rumianku - elementy diagnostyczne Uniwersytet Medyczny w Łodzi 83

91 FLOS - KWIAT Papaveris rhoeados flos Kwiat maku polnego (FP IX) Red poppy petals; Coquelicot (pétales de) Papaver rhoeas L. Mak polny rodzina Papaveraceae Makowate Wysuszone, całe lub połamane płatki maku polnego. Skład. Głównym składnikiem jest alkaloid readyna (należący do papawerubin). Ponadto występują alkaloidy izochinolinowe, śluz, antocyjany. Działanie i zastosowanie. Surowiec stosowany w mieszankach ziołowych o działaniu przeciwkaszlowym. Mak polny jest rośliną jednoroczną, wys. do 90 cm. Łodyga wzniesiona, rozgałęziona, szorstko owłosiona. Liście szarozielone, pierzastodzielne lub wrębne, brzeg blaszki ząbkowany. Kwiaty średnicy do 4 cm, pojedyncze, szczytowe. Korona 4-płatkowa, pomarańczowoczerwona. Owocem torebka, nasiona czarnobrunatne, nerkowate, drobne. Roślina rozpowszechniona w klimacie umiarkowanym. W Polsce jest pospolitym chwastem polnym. Płatki barwy ciemnoczerwonej lub ciemno fioletowobrunatnej z ciemną plamką u podstawy, cienkie i wiotkie, pomarszczone, często zwinięte w kulkę. Kształtu szeroko owalnego, całobrzegie, dług. około 6 cm i szer. 4-6 cm, u podstawy zwężone. Nerwy u podstawy ułożone promieniowo, łączą się łukowato, wszystkie w tej samej odległości od brzegu. Proszek barwy czerwonaworóżowej. Wykazuje następujące cechy diagnostyczne: fragmenty skórki zbudowane z komórek wydłużonych o falistych ścianach z małymi zaokrąglonymi aparatami szpakowymi typu anomocytycznego; liczne wiązki naczyniowe ze spiralnymi naczyniami występującymi w miękiszu; sporadyczne fragmenty warstwy włóknistej pylników; ziarna pyłku zaokrąglone, ok. 30 μm średnicy z 3 ujściami łagiewkowymi i drobno brodaweczkowaną egzyną. A. Ziarno pyłku B. Skórka z aparatem szparkowym (Ba) C. Ziarna pyłku D. Skórka E. Naczynia F. Fragment warstwy włóknistej pylników G. Skórka H. Ziarno pyłku Ryc. 44 Kwiat maku polnego - elementy diagnostyczne Uniwersytet Medyczny w Łodzi 84

92 FLOS - KWIAT Sambuci flos Kwiat bzu czarnego (FP IX) Elder flower; Sureau (fleur de) Sambucus nigra L. Bez czarny rodzina Caprifoliaceae Przewiertniowate Wysuszone kwiaty bzu czarnego o zawartości flawonoidów nie mniejszej niż 0,8% w przeliczeniu na izokwercytrozyd. Skład. Głównymi związkami czynnymi surowca są flawonoidy: glikozydy kwercetyny, kemferolu i izoramnetyny (m.in. rutozyd, astragalina). Ponadto występują kwasy fenolowe, triterpeny, sterole, w mniejszych ilościach garbniki i olejek eteryczny. W świeżych kwiatach znajduje się glukozyd cyjanogenny sambunigryna, ulegający rozkładowi podczas suszenia do cyjanowodoru, aldehydu benzoesowego i glukozy. Działanie i zastosowanie. Surowiec wykazuje działanie napotne, moczopędne. Stosuje się w postaci odwarów i naparów. Wchodzi w skład mieszanek ziołowych, a wyciągi z surowca wchodzą w skład preparatów złożonych Bez czarny występuje w Polsce jako krzew, rzadziej jako niskie drzewo wys. do 5 m. Liście nieparzystopierzaste, złożone z 5-7 eliptycznych, na szczycie wydłużonych, piłkowanych listków. Kwiaty zebrane są w szczytowe, wielokwiatowe, płaskie, baldachokształtne kwiatostany. Owocem czarnofioletowy pestkowiec o soczystej owocni, stanowiący osobny surowiec (Sambuci fructus). Na surowiec zbiera się całe kwiatostany. Po wysuszeniu odłamuje się szypułki. Surowiec ociera się na sitach oddzielając same kwiaty. Roślina występuje w środkowej Europie i środkowo-zachodniej Azji. W Polsce pospolita na całym obszarze w lasach i zaroślach. Surowiec zbiera się ze stanu naturalnego. Kwiat bzu czarnego jest obupłciowy o budowie promienistej, średnicy 4-7 mm. Kielich jest zielonawy o 5 działkach, korona żółtawa lub szarawobiała złożona z 5 okrągławych, niemal eliptycznych płatków. Pręcików 5, międzyległych z płatkami korony; pylniki są żółte, eliptyczne. Słupek o zalążni półdolnej. Zapach surowca jest swoisty, smak śluzowato-słodkawy z drapiącym posmakiem. Ryc. 45 Kwiat bzu czarnego - wygląd zewnętrzny Ważniejsze cechy budowy anatomicznej Na dolnej skórce działek kielicha występują duże okrągławe szparki oraz włoski główkowe i bezgłówkowe. Włoski główkowe mają jedno- lub kilkukomórkowy trzon i jajowatą wielokomórkową główkę. Włoski bezgłówkowe są jednokomórkowe, stożkowate i mają brodaweczkowany naskórek. W śródliściu działek kielicha i płatków korony oraz w zalążni znajdują się komórki wypełnione piaskiem szczawianu wapnia. Ziarna pyłku średnicy do 20 μm, są okrągławoczworościenne o drobno kropkowanej egzynie. I. Przekrój przez działkę kielicha z włoskiem główkowym i stożkowym II. Skórka działki kielicha z aparatami szparkowymi, włoskiem główkowym i stożkowym oraz widoczną pod spodem komórką z piaskiem szczawianu wapnia Ryc. 46 Kwiat bzu czarnego - elementy diagnostyczne Uniwersytet Medyczny w Łodzi 85

93 FLOS - KWIAT Proszek zielonkawożółty. liczne kuliste, niekiedy elipsoidalne ziarna pyłku średnicy ok. 30 μm z trzema ujściami łagiewkowymi i bardzo delikatnie dołeczkowaną egzyną; komórki skórki kielicha o prążkowanym naskórku i występujących niekiedy jednokomórkowych ząbkach na brzegu części nasadowej oraz włoskach główkowych i bezgłówkowych; fragmenty korony z licznymi małymi kroplami olejku, komórki górnej skórki (korony) o lekko perełkowato zgrubiałych ścianach i prążkowanym naskórku; komórki miękiszu działek i płatków korony z idioblastami zawierającymi piasek szczawianu wapnia. Uniwersytet Medyczny w Łodzi 86

94 FLOS - KWIAT Sophorae japonicae flos immaturus Pąki kwiatowe perełkowca japońskiego (FP IX) Sophora flower-bud; Sophora (bouton floral de) Styphnolobium japonicum (L.) Schott (Sophora japonica L.) Perełkowiec japoński rodzina Fabaceae (Papilionaceae) Bobowate (Motylkowate) Całe, wysuszone pąki kwiatowe perełkowca japońskiego o zawartości flawonoidów nie mniejszej niż 20% w przeliczeniu na rutynę i o zawartości rutyny nie mniejszej niż 15%. Skład. Składnikami surowca są flawonoidy pochodne kwercetyny (głównie rutyna ok. 20%), izoflawony (genisteina, orobol). Ponadto występują diamidy putrescyny i kwasów fenolowych. Działanie i zastosowanie. Surowiec służy głównie do przemysłowego pozyskiwania rutyny. W medycynie chińskiej stosowany jako środek hamujący krwawienia. Perełkowiec japoński jest drzewem wys. do 30 m o szerokiej, zaokrąglonej koronie. Liście ułożone skrętolegle, dług. do 25 cm, nieparzystopierzaste, składające się z 7-17 jajowatych, całobrzegich listków, opadające na zimę. Kwiaty dług. do 1,5 cm, kremowe, obupłciowe, przyjemnie pachnące, zebrane w szczytowe, luźne wiechy. Owocem obły strąk dług. do 8 cm. Perełkowiec w stanie naturalnym występuje w Chinach i w Korei; w Japonii sadzony od wieków. Powszechnie uprawiany w suchych i ciepłych rejonach Azji, Europy i Ameryki Północnej; w Polsce w parkach w zachodniej części kraju. Pąk kwiatowy spłaszczony, kształtu jajowatego lub elipsoidalnego długości ok mm i grubości 3-4 mm, o bardzo cienkiej i krótkiej szypułce. Kielich ciemnozielony lub brunatny, tworzący dolną część pąka, dług. ok. 3-4 mm, składa się z 5 zrośniętych działek podłużnie prążkowanych przy podstawie. Jasnożółta lub brunatnawożółta korona, nieotwarta, delikatna, wystająca poza kielich, zawiera 10 wolnych pręcików otaczających położony centralnie słupek. Proszek żółtawozielony. okrągławe lub trójkątne ziarna pyłku z 3 ujściami łagiewkowymi i gładką egzyną, o średnicy ok. 18 μm; fragmenty działek lub płatków korony zbudowane z komórek wznoszących się, anomocytyczne aparaty szparkowe z 4-8 komórkami przyszparkowymi; włoski okrywowe, nieznacznie zagięte, o różnej długości ( μm) o gładkim lub słabo brodaweczkowanym naskórku, zwykle składające się z 1 lub 2 komórek podstawy i długiej zaostrzonej komórki końcowej; fragmenty miękiszu zawierające pryzmatyczne jedyńce szczawianu wapnia; jedyńce szczawianu wapnia poza komórkami; brunatnawożółte kryształy rutyny w mieszaninie kryształów lub wachlarzowatych agregatów bardzo drobnych igieł. Uniwersytet Medyczny w Łodzi 87

95 FLOS - KWIAT Tiliae flos Kwiat lipy (FP IX) Syn: Tiliae inflorescentia, kwiatostan lipy Lime flower; Tilleul (fleur de) Tilia cordata Mill. (T. parvifolia Ehrh.) Lipa drobnolistna Tilia platyphyllos Scop. (T. grandifolia Ehrh.) Lipa wielkolistna rodzina Tiliaceae Lipowate Kwiatostany z podsadkami lipy drobnolistnej lub lipy wielkolistnej zebrane podczas kwitnienia i wysuszone. Skład. W surowcu występują flawonoidy, głównie glikozydy kwercetyny, kemferolu (tylirozyd) i akacetyny (ponad 20 związków), olejek eteryczny około 0,05% (zawiera m.in. farnezol, geraniol, eugenol), śluzy, garbniki, kwasy organiczne, sterole. Działanie i zastosowanie. Kwiat lipy stosowany jest jako łagodny lek napotny, uspokajający oraz przeciwzapalny i osłaniający w nieżytach dróg oddechowych. Służy do sporządzania odwarów i naparów, wchodzi w skład mieszanek ziołowych. Lipy są okazałymi drzewami wys. do 30 m o gęstych koronach. Liście obu gatunków są pojedyncze, sercowate, na szczycie zaostrzone, o brzegu nierównomiernie piłkowanym. Górna strona liścia lipy drobnolistnej jest ciemnozielona, dolna sinawozielona. Cechą charakterystyczną są pęczki rudobrunatnych włosków wyrastających w kątach nerwów. Liść lipy wielkolistnej jest obustronnie jasnozielony, spodem miękko owłosiony, w kątach nerwów wyrastają pęczki białawych włosków. Kwiatostanem jest baldachokształtna wierzchotka dług. do 8 cm o szypule zrośniętej częściowo z dużą błoniastą podsadką. Lipa drobnolistna posiada kwiatostan złożony z 5-12 kwiatów, kwiatostan lipy wielkolistnej składa się z 2-7 kwiatów. Obie rośliny macierzyste występują w całej Europie. W Polsce rosną na niżu, przy czym lipa wielkolistna występuje raczej w południowej części kraju. W skład surowca wchodzą kwiatostany razem z podsadką i szypułką. Podsadka jest szerokolancetowata, całobrzega, o szczycie lekko zaokrąglonym, siateczkowato unerwiona, żółtawozielona, o konsystencji skórzastej. Kwiat składa się z pięciu sztywnych, owłosionych działek kielicha i z pięciu żółtawych, łopatkowatych, na brzegach owłosionych płatków korony; są one równe lub dłuższe od działek kielicha. Pręciki w ilości od zrośnięte w pięć wiązek, są dłuższe od płatków korony. Słupek górny składa się z pięciokomorowej gęsto owłosionej zalążni i szyjki zakończonej pięciodzielnym znamieniem. Zapach surowca jest słaby, swoisty; smak słodkawo-śluzowaty, lekko ściągający. Ważniejsze cechy budowy anatomicznej Podzielić kwiatostan na części, obserwować pod mikroskopem. górna skórka podsadki wykazuje komórki z prostymi lub nieznacznie falistymi, zatokowatymi ścianami; dolna skórka podsadki wykazuje komórki z falistoesowatymi, zatokowatymi ścianami i anomocytycznymi aparatami szparkowymi; pojedyncze komórki w śródliściu zawierają małe gruzły szczawianu wapnia; miękisz działek kielicha wykazuje, szczególnie blisko nerwów, liczne komórki śluzowe i komórki zawierające małe gruzły szczawianu wapnia; górna skórka działek kielicha zawiera wygięte, grubościenne włoski okrywowe (włoski biczykowate), jednokomórkowe lub gwiazdowate (krzaczkowate) zawierające do 5 komórek; Uniwersytet Medyczny w Łodzi 88

96 FLOS - KWIAT komórki skórki płatków korony wykazują prosto zatokowate ściany z prążkowanym naskórkiem bez aparatów szparkowych; w miękiszu płatków korony występują małe gruzły szczawianu wapnia oraz komórki śluzowe; ziarna pyłku o średnicy ok μm, owalne lub nieco trójkątne z 3 ujściami łagiewkowymi i delikatnie ziarnistą egzyną; zalążnia gładka lub gęsto pokryta włoskami, często bardzo skręconymi, jednokomórkowymi lub gwiazdowatymi o 2-4 członach. A. Skórka górna kielicha z włoskami z włoskami okrywowymi (Aa) i gruzłami szczawianu wapnia (Ab) B. Endotecjum C. Fragment szypułki z widocznymi naczyniami (Ca), włóknami (Cb) i gruzłami szczawianu wapnia (Cc) D. Dolna skórka podsadki z aparatem szparkowym i towarzyszącym miekiszem gąbczastym (Da) zawierającym gruzły szczawianu wapnia (Db) E. Skórka dolna kielicha z aparatem szparkowym i włoskiem gwiazdowatym F. Skórka płatka korony z widocznymi pod nią gruzłami szczawianu wapnia (Fa) i komórkami śluzowymi (Fb) G. Fragment zalążni z włoskami gwiazdowatymi H. Ziarno pyłku Ryc. 47 Kwiatostan lipy - elementy diagnostyczne Uniwersytet Medyczny w Łodzi 89

97 FLOS - KWIAT Verbasci flos Kwiat dziewanny (FP IX) syn. Corolla Verbasci, korona dziewanny Mullein flower; Bouillon blanc (fleur de) Verbascum thapsus L. Dziewanna drobnokwiatowa Verbascum densiflorum Bertol. (V. thapsiforme Schrad.) Dziewanna wielkokwiatowa Verbascum phlomoides L. Dziewanna kutnerowata rodzina Scrophulariaceae Trędownikowate Wysuszony kwiat złożony tylko z korony i pręcikowia dziewanny drobnokwiatowej, dziewanny wielkokwiatowej lub dziewanny kutnerowatej o wskaźniku pęcznienia nie mniejszym niż 9. Skład. Związkami czynnymi surowca są saponiny (pochodna β-amyryny werbaskosaponina), flawonoidy (glikozydy luteoliny, kwercetyny, apigeniny, diosmetyny i tamaryksetyny), irydoidy (aukubina, katalpol), fenyloetanoidy (werbaskozyd), śluz (ok. 2,5%) oraz karotenoidy. Działanie i zastosowanie. Kwiaty dziewanny wykazują działanie zmiękczające, osłaniające, wykrztuśne i przeciwwirusowe. Są stosowane w postaci naparów w stanach zapalnych górnych dróg oddechowych, przewlekłym bronchicie, przeziębieniu, reumatyzmie, chorobach nieżytowych przewodu pokarmowego oraz zewnętrznie przy owrzodzeniach i oparzeniach, zapaleniach spojówek w postaci okładów lub przemywań. Gatunki dostarczające surowca leczniczego są roślinami dwuletnimi. W pierwszym roku wegetacji rośliny wytwarzają rozetę liści przyziemnych, w drugim wysoki do 2 m pęd kwiatonośny, który jest zwykle nierozgałęziony, gęsto ulistniony, pokryty białawym kutnerem. Kwiaty zebrane w szczytowy kwiatostan, wyrastają w pachwinach przykwiatków w pęczkach po 2-5. Kielich pięciodziałkowy, kutnerowato owłosiony. Korona płaska średnicy 2,5-5,5 cm, jasnożółta, pięciopłatkowa, pręcików 5 (dwusilne). Owocem jest torebka dług. do 10 mm. Liście są kształtu jajowatego lub sercowatego, o ostrym szczycie i nasadzie obejmującej łodygę. Występują w środkowej i południowej Europie na gruntach piaszczystych lub kamienistych, w miejscach nieosłoniętych, słonecznych. Również w Polsce rośliny są dość powszechnie spotykane. Korona V. thapsus ma ok. 20 mm średnicy, jest jasnożółta, żółta do brunatnej, lejkowata o 5 nieco nierównych i rozpostartych płatkach. Płatki korony są gęsto owłosione na stronie zewnętrznej, bezwłose na stronie wewnętrznej, o delikatnej siatce jasnobrunatnych nerwów. U szczytu rurkowej części korony wyrasta 5 pręcików naprzemianległych do płatków; 2 z nich są długie o gładkich nitkach pręcikowych, 3 pozostałe są krótsze o gęsto owłosionych nitkach pręcikowych. Pylniki są poprzecznie ustawione. U V. phlomoides korona ma do ok. 30 mm średnicy, jest jasnożółta do pomarańczowej i pylniki są ukośnie przyłączone do nitek pręcikowych. Korona V. densiflorum posiada średnicę ok. 30 mm, jest prawie płaska i głęboko podzielona na 5 nieco nierównych płatków o zaokrąglonych szczytach. Ważniejsze cechy budowy anatomicznej Na płatkach korony występują charakterystyczne bezgłówkowe włoski choinkowate. Są one rozgałęzione o ścianach dość silnie zdrewniałych. Występujące włoski główkowe posiadają jedno- lub wielokomórkową główkę oraz jedno- lub dwukomórkowy trzon. W miękiszu spotyka się owalne lub okrągłe komórki wydalnicze o ścianach skorkowaciałych, średnicy około 120 μm. Uniwersytet Medyczny w Łodzi 90

98 FLOS - KWIAT Proszek żółty lub żółtawobrunatny. włoski okrywowe z korony, całe i połamane, wielokomórkowe, typu kandelabra z główną, jednorzędową osią, od której odchodzą w miejscu skrzyżowania ścian oraz u szczytu okółki bocznych odgałęzień (włoski choinowate); włoski okrywowe z nitek pręcikowych są jednokomórkowe, długie, cienkościenne i walcowate, czasami o maczugowatych szczytach; mają one wyraźnie ziarnistą lub prążkowaną powierzchnię; liczne ziarna pyłku, jajowate o drobnoziarnistej egzynie z 3 ujściami łagiewkowymi; fragmenty włóknistej warstwy pylnika, o charakterystycznych gwiazdkowatych zgrubieniach ścian komórkowych; żółte fragmenty płatków korony w obrazie z powierzchni, komórki skórki wieloboczne i izodiametryczne; fragmenty śródliścia składające się z nieregularnych komórek miękiszowych i rozproszonych spiralnych naczyń. A. Włosek choinowaty widziany z boku B. Włosek choinowaty widziany z boku C. Fragment warstwy włóknistej pylników D. Ziarna pyłku E. Fragment płatka korony z widoczną skórką (Ea), miękiszem śródliścia (Eb) i naczyniami (Ec) F. Włosek choinowaty widziany z powierzchni G. Włoski okrywowe z nici pręcikowych o szczycie zaostrzonym (Ga) i maczugowate (Gb, Gc) Ryc. 48 Kwiat dziewanny - elementy diagnostyczne Uniwersytet Medyczny w Łodzi 91

99 HERBA - ZIELE HERBA ZIELE W skład surowców określanych jako herba ziele wchodzą nadziemne części roślin zielnych, 1-2-letnich i bylin, składające się z łodygi, liści i kwiatów, lub tylko kwitnące wierzchołki pędów, w przypadku gdy dolna część łodygi ulega zdrewnieniu. Niekiedy w surowcu mogą znajdować się również owoce (Lobeliae herba). Najczęściej surowcem są nadziemne części roślin z klasy dwuliściennych. Klasa jednoliściennych dostarcza stosunkowo mało surowców farmakognostycznych (Convallariae herba). Przy omawianiu cech morfologicznych i anatomicznych poszczególnych elementów surowców z grupy herba, znajomość budowy łodygi jest nie mniej ważna od znajomości budowy liści i kwiatów. W budowie anatomicznej łodygi roślin zielnych można stwierdzić na powierzchni obecność skórki, której komórki są najczęściej osiowo wydłużone. Wśród nich widoczne są aparaty szparkowe. Często na powierzchni skórki spotyka się włoski okrywające i włoski gruczołowe takie, jakie występują na liściach i kwiatach. Pod skórką znajduje się zwarcica tworząca jednolity pierścień na całym obwodzie, albo w postaci żeberek na występach łodygi. Kora pierwotna ograniczona jest często endodermą. W części korowej występuje niekiedy pas mechaniczny złożony z włókien zwykle słabo zdrewniałych Wiązki przewodzące w łodydze roślin dwuliściennych są otwarte tzn. posiadają między częścią naczyniową i sitową miazgę twórczą, ułożone w postaci mniej lub bardziej zwartego pierścienia. Wiązki przewodzące są zazwyczaj obokległe drewno zwrócone jest ku środkowi, łyko na zewnątrz. Jeśli roślina posiada rury mleczne (Lobelia, Chelidonium) to zawsze towarzyszą one sitowej części wiązek przewodzących. Szeregi komórek między wiązkami, które łączą rdzeń z częścią korową noszą nazwę promieni rdzeniowych. Rdzeń (środkowa część łodygi) składa się najczęściej z komórek cienkościennych. W wielu roślinach miękisz rdzeniowy istnieje tylko w pierwszych stadiach rozwoju, a następnie w miarę rozrastania się łodygi marnieje i rozrywa się. Niekiedy miękisz rdzenia bywa grubościenny i drewniejący. W łodydze roślin z klasy jednoliściennych wiązki przewodzące są zamknięte, nieregularnie rozmieszczone. Charakterystycznymi elementami ułatwiającymi odpowiednią klasyfikację surowca może być również obecność lub brak w miękiszu korowym łodygi kryształów szczawianu wapnia, komórek lub przewodów wydzielniczych oraz rur mlecznych. Uniwersytet Medyczny w Łodzi 92

100 HERBA - ZIELE Absinthii herba Ziele piołunu (FP IX) Wormwood; Absinthe Artemisia absinthium L. Bylica piołun rodzina Asteraceae (Compositae) Astrowate (Złożone) Wysuszone, całe lub pocięte odziomkowe liście lub słabo ulistnione kwitnące szczyty pędów bylicy piołunu, bądź ich mieszanina o zawartości olejku eterycznego nie mniejszej niż 2 ml/kg i wskaźniku goryczy nie mniejszym niż Skład. Ziele piołunu zawiera goryczowe laktony seskwiterpenowe z grupy gwajanu (0,15-0,4%): absyntynę i anabsyntynę, które podczas destylacji z parą wodną przekształcają się w chamazulen i dihydrochamazulen. Ważnym składnikiem surowca jest również olejek (0,2-1,5%), w którym oprócz azulenów występują: tujol, tujon, felandren, bisabolen i inne mono- i seskwiterpeny. Ponadto występują flawonoidy, kwasy fenolowe, garbniki. Działanie i zastosowanie. Ziele piołunu pobudza wydzielanie soku żołądkowego i wykazuje działanie żółciotwórcze, a wyciągi alkoholowe stosowane zewnętrznie działają insektobójczo. Surowiec stosowany jest jako amarum aromaticum. Ze względu na zawartość toksycznego tujonu (powoduje objawy degeneracyjne ośrodkowego układu nerwowego) używanie większych ilości ziela piołunu jest niedopuszczalne. Bylica piołun jest byliną. W pierwszym roku wegetacji wykształca rozetę liści przyziemnych, w drugim prosto wzniesioną łodygę często powyżej 1m wys., silnie rozgałęzioną, w dolnej części drewniejącą, obficie szarosrebrzyście owłosioną. Liście, zależnie od umiejscowienia na łodydze mają różne kształty. Wiechowate, szczytowe kwiatostany składają się z drobnych, okrągłych, szarożółtych, koszyczków, w których znajdują się wyłącznie kwiaty rurkowate. Roślina występuje pospolicie w Europie, Azji zachodniej, Afryce północnej i Północnej Ameryce. W Polsce powszechnie spotykana na nieużytkach, przydrożach i w ogrodach. Surowiec do celów leczniczych zbiera się ze stanu naturalnego i z upraw. Główną masę surowca stanowią liście i koszyczki kwiatowe. Liście przyziemne są długoogonkowe, do 10 cm dług., trzykrotnie pierzastosieczne, o odcinkach 2-3 mm szer., podłużnie lancetowatych, całobrzegich. Liście łodygowe dolne są krótkoogonkowe, podwójnie pierzastosieczne, górne pojedynczo pierzastosieczne lub trójdzielne, na samym szczycie niepodzielone, całobrzegie, lancetowate lub łopatkowate. Zarówno liście jak i pędy są silnie szarosrebrzyście owłosione. Koszyczki są prawie kuliste, lekko zwisłe, średnicy 2-4 mm, otoczone dwoma rzędami dachówkowato na siebie zachodzących listków okrywy. Składają się wyłącznie z żółtych kwiatów rurkowatych, z których brzeżne są żeńskie, a występujące w środku koszyczka obupłciowe. Zapach ziela szczególnie po roztarciu swoisty, silnie aromatyczny; smak długotrwale gorzki. Ważniejsze cechy budowy anatomicznej Liście bylicy piołunu mogą wykazywać budowę bifacjalną (liście przyziemne) lub izolateralną (liście łodygowe). Miękisz palisadowy 1-2-rzędowy. W śródliściu spotyka się niekiedy drobne gruzły szczawianu wapnia i sferokryształy inuliny. Na obu stronach blaszki liściowej, we wgłębieniach skórki, wyrastają włoski gruczołowe typu Compositae. Włoski okrywające występujące licznie na liściach składają się z 2-5-komórkowego trzonu, na którym poprzecznie osadzona jest duża komórka na obu końcach wrzecionowato zwężona. Ze względu na kształt zbliżony do litery T, określane są one jako włoski T-owate. Szparki na górnej stronie liścia są nieliczne i niecharakterystyczne, natomiast na stronie dolnej są liczne, otoczone 5-6 komórkami przyszparkowymi. W nerwie głównym przebiegają obokległe wiązki przewodzące wzmocnione zdrewniałymi włóknami. Towarzyszą im zwykle 2 wąskie przewody wydzielnicze. Łodyga Uniwersytet Medyczny w Łodzi 93

101 HERBA - ZIELE żeberkowana, ma budowę typową dla roślin dwuliściennych. Podobnie jak na liściach występują włoski T-owate i włoski gruczołowe typu Compositae. W żeberkach widoczna jest charakterystyczna zwarcica kątowa. W miękiszu kory pierwotnej spotyka się czasami przewody wydzielnicze. Pod endodermą występuje pierścień wiązek przewodzących z towarzyszącymi włóknami. Proszek zielonkawoszary. liczne włoski T-owate mają krótki jednorzędowy trzon złożony z 1-5 małych komórek, oraz bardzo długą, falistą, prostopadle umieszczoną szczytową komórkę, zwężającą się na końcach; fragmenty skórek z komórkami o ścianach sinusoidalnych lub falistych z anomocytycznymi aparatami szpakowymi i włoskami gruczołowymi typu Compositae fragmenty kwiatów rurkowatych, zawierających drobne gruzełki szczawianu wapnia; liczne plewinki złożone z małej komórki tworzącej trzon i bardzo długiej, walcowatej i cienkościennej komórki szczytowej ok. 1-1,5mm długiej; kuliste ziarna pyłku ok. 30 μm średnicy z 3 ujściami łagiewkowymi i drobno brodaweczkowaną egzyną; grupy włókien, małe naczynia spiralne i pierścieniowate, większe naczynia z brzeżnymi jamkami i pochodzący z łodygi miękisz o umiarkowanie zgrubiałych i jamkowanych ścianach. A. Włoski T-owate. B. Plewinka C. Włosek gruczołowy typu Compositae D. Skórka z widocznym aparatem szparkowym (Da), włoskiem T-owatym (Db), włoskiem gruczołowym typu Compositae zawierającym olejek (Dc) i niezawierającym olejku (Dd) E. Plewinka F. Tkanka naczyniowa z liścia z widocznymi naczyniami (Fa), włóknami (Fb) i miękiszem (Fc) G. Ziarna pyłku H. Fragment korony z gruzełkami szczawianu wapnia J. Tkanka naczyniowa z łodygi z widocznymi naczyniami (Ja), włóknami (Jb) i miękiszem (Jc) Ryc. 49 Ziele piołunu - elementy diagnostyczne Uniwersytet Medyczny w Łodzi 94

102 HERBA - ZIELE Adonidis vernalis herba Ziele miłka wiosennego Phesants Eye; Adonide de printemps Adonis vernalis L. Miłek wiosenny rodzina Ranunculaceae Jaskrowate Ziele miłka wiosennego zebrane w okresie kwitnienia i natychmiast wysuszone w cieniu, w przewiewie. Skład. Składnikami czynnymi ziela miłka wiosennego są glikozydy kardenolidowe (0,1-0,4%) pochodne strofantydyny, adonitoksygeniny, strofadogeniny i pokrewnych aglikonów, działające na mięsień sercowy szybko i bez objawów kumulacji. Głównym składnikiem zespołu glikozydów jest adonitoksyna (ramnozyd adonitoksygeniny). Działanie i zastosowanie. Preparaty sporządzone z surowca stosowane są w przewlekłych schorzeniach serca i w niewydolności krążenia na tle wad zastawkowych. Miłek wiosenny jest byliną do 40 cm wys. o czerwonobrązowym kłączu, z którego wyrastają liczne płone i kwiatonośne pędy. Liście są siedzące, pierzastosieczne, ułożone skrętolegle. Kwiaty szczytowe pojedyncze, średnicy około 5 cm, barwy żółtej o budowie typowej dla Ranunculaceae. Owocem wielokrotny orzeszek. Miłek występuje w południowej i środkowej Europie oraz w Azji. W Polsce spotykany bywa na Wyżynie Lubelskiej i w Małopolsce. Pozostaje pod ścisłą ochroną. Surowiec do celów leczniczych pozyskuje się wyłącznie z upraw. W wysuszonym surowcu występują fragmenty liści wielokrotnie pierzastosiecznych o równowąskich, całobrzegich, ostro zakończonych odcinkach. Łodygi są walcowate, słabo bruzdowane. Kwiaty barwy jasnożółtej składają się z 5 działek kielicha, płatków korony kształtu odwrotnie jajowatego dług. do 3 cm, licznych pręcików i słupków. Czasami w surowcu spotyka się owoce. Zapachu brak, smak surowca gorzki. Ważniejsze cechy budowy anatomicznej Liście miłka wiosennego są niemal całkowicie nagie. Komórki skórki górnej są falistościenne, o ścianach dość grubych, jamkowanych. Komórki skórki dolnej mają ściany zatokowatofaliste, cienkie, miejscami guzkowato zgrubiałe. Zarówno komórki skórki górnej jak i dolnej pokryte są prążkowanym naskórkiem. Szparki otoczone 5-6 komórkami przyszparkowymi, występują głównie w skórce dolnej liścia. Budowa liścia jest bifacjalna. Miękisz palisadowy jednorzędowy przerywa się w nerwie głównym. Wiązki przewodzące w nerwie, wzmocnione włóknami, otoczone są endodermą. Łodyga w zarysie obła, bruzdowana. Skórka łodygi ma komórki drobne, pokryte prążkowanym naskórkiem. Wiązki przewodzące obokległe, ułożone kolisto, towarzyszą im włókna. W środku łodygi występuje rdzeń. Na młodych liściach, łodygach i na zewnętrznej skórce działek kielicha występują jednokomórkowe włoski wstęgowate o prążkowanym naskórku oraz włoski mieszkowate. Komórki skórki płatków korony są prostościenne, wydłużone, pokryte prążkowanym naskórkiem. Proszek szarozielony o gorzkim smaku. fragmenty skórki górnej i dolnej pokryte prążkowanym naskórkiem z anomocytycznymi aparatami szparkowymi; wiązki przewodzące o naczyniach spiralnych, drabinkowatych i siatkowatych; włókna; fragmenty miękiszu palisadowego i gąbczastego oraz tkanki miękiszowej rdzenia; Uniwersytet Medyczny w Łodzi 95

103 HERBA - ZIELE liczne ziarna pyłku o trzech ujściach łagiewkowych; nieliczne włoski mieszkowate i wstęgowate; odłamki płatków korony i działek kielicha. A. Skórka górna liścia B. Skórka dolna liścia z aparatami szparkowymi C. Włosek mieszkowaty D. Ziarna pyłku E. Fragment korony F. Endotecjum G. Fragment liścia w przekroju poprzecznym z widoczną skórką (Ga) i miękiszem palisadowym H. Fragment włoska wstęgowatego J. Zewnętrzna skórka kielicha z aparatem szparkowym i włoskami wstęgowatymi K. Naczynia L. Włókna M. Skórka łodygi z aparatem szparkowym Ryc. 50 Ziele miłka wiosennego - elementy diagnostyczne Uniwersytet Medyczny w Łodzi 96

104 HERBA - ZIELE Agrimoniae herba Ziele rzepiku (FP IX) Agrimony; Aigremoine Agrimonia eupatoria L. Rzepik pospolity rodzina Rosaceae Różowate Wysuszone kwitnące szczyty pędów rzepiku pospolitego o zawartości garbników nie mniejszej niż 2% w przeliczeniu na pirogalol. Skład. Surowiec zawiera garbniki, głównie katechinowe oraz elagotaniny. Ponadto występują flawonoidy (pochodne apigeniny, luteoliny, kemferolu i kwercetyny), cholina, związki mineralne (krzemionka), witaminy (K, PP, z grupy B), triterpeny (kwas ursolowy). Działanie i zastosowanie. Surowiec ma działanie żółciopędne i ściągające. Stosowany w mieszankach ziołowych w schorzeniach przewodu pokarmowego. Rzepik pospolity jest byliną wytwarzającą grube, zdrewniałe kłącze. Łodyga prosta, słabo rozgałęziona, wys. do 100 cm. Liście łodygowe przerywanopierzaste, listki jajowate lub podłużnie eliptyczne o brzegu ząbkowanym. Kwiaty promieniste, ciemnożółte, zebrane w kłosowate grona na wierzchołkach łodyg. Pospolicie występuje na obszarze Polski. Surowiec zbierany ze stanu naturalnego. Łodyga zielona, lub częściej czerwonawa, walcowata, słabo rozgałęziona, pokryta długimi, prostymi lub splątanymi włoskami. Liście złożone nieparzystopierzaście z 3 lub 6 naprzeciwległymi parami listków, pomiędzy którymi występują 2 lub 3 mniejsze listki. Listki są głęboko ząbkowane lub piłkowane, ciemnozielone na górnej powierzchni, szarawe i gęsto owłosione na powierzchni dolnej. Drobne kwiaty tworzą zwężający się ku szczytowi, kłosowato-groniasty kwiatostan. Są one pięciokrotne i wyrastają w kątach owłosionych przylistków. Kielichy ciasno otoczone przez liczne szczytowe haczykowate kolce, które występują na obrzeżu owłosionego dna kwiatowego. Żółte płatki korony są wolne, łatwo opadające. Odwrotnie stożkowate dno kwiatowe zawiera owoce głęboko bruzdowane z haczykowatymi szczecinami, zazwyczaj są one u podstawy kwiatostanu. Proszek żółtawozielony. liczne wygięte, jednokomórkowe, długie (ok. 500 μm), grubościenne włoski drobno brodawkowate, a czasami spiralnie skręcone; fragmenty skórki łodyg z aparatami szparkowymi, włoskami okrywowymi i włoskami gruczołowymi; fragmenty miękiszu z jedyńcami i gruzłami szczawianu wapnia; fragmenty skórek liścia; skórka górna o komórkach prostościennych; skórka dolna o ścianach falistych, z licznymi aparatami szparkowymi, głównie anomocytycznymi, a niekiedy anizocytycznymi; ziarna pyłku jajowate lub półkuliste, z 3 ujściami łagiewkowymi i gładką egzyną; fragmenty włosków gruczołowych z wielokomórkowym jednorzędowym trzonem i kulistą jedno- lub czterokomórkową główką; małe naczynia spiralne z listków; grupy włókien oraz fragmenty dużych naczyń spiralnych i jamkowanych naczyń pochodzących z łodygi. Uniwersytet Medyczny w Łodzi 97

105 HERBA - ZIELE A. Skórka łodygi z aparatem szparkowym (Aa), włoskiem okrywowym (Ab) i włoskiem gruczołowym (Ac) B. Włosek gruczołowy C. Skórka górna liścia z włoskiem okrywowym (Ca) z towarzyszącym miękiszem palisadowym (Cb) zawierającym jedyńce szczawianu wapnia (Cc) D. Ziarna pyłku E. Naczynia F. Fragment włoska okrywowego G. Naczynia H. Fragment łodygi z włóknami (Ha) i miękiszem zawierającym gruzły szczawianu wapnia (Hb) J. Skórka dolna liścia z aparatami szparkowymi (Ja) i włoskiem gruczołowym (Jb) Ryc. 51 Ziele rzepiku - elementy diagnostyczne Uniwersytet Medyczny w Łodzi 98

106 HERBA - ZIELE Alchemillae herba Ziele przywrotnika (FP IX) Alchemilla; Alchémille Alchemilla vulgaris L. Przywrotnik pospolity rodzina Rosaceae Różowate Całe lub pocięte, wysuszone kwitnące nadziemne części przywrotnika pospolitego o zawartości garbników nie mniejszej niż 6% w przeliczeniu na pirogalol. Skład. W surowcu występują garbniki, głównie katechinowe oraz procyjanidyny. Działanie i zastosowanie. Wykazuje działanie przeciwbiegunkowe. Przywrotnik pospolity jest byliną, wys. do 30 cm. Liście w rozecie, w zarysie okrągławonerkowate, klapowane. Kwiaty drobne, zielone lub żółtozielone. Owocem stożkowaty orzeszek. Rozpowszechniony w Europie, Ameryce Północnej, Azji. Surowiec pozyskiwany ze stanu naturalnego. Szarawozielone, częściowo brunatnawozielone liście odziomkowe, stanowiące główną część substancji roślinnej, są nerkowate lub lekko półkoliste, o średnicy zazwyczaj do 8 cm, rzadko do 11 cm; są 7- do 9- lub 11- klapowe i mają długi ogonek. Mniejsze łodygowe liście, które mają u podstawy parę dużych przylistków, są 5-9-klapowe; mają krótszy ogonek lub są siedzące. Liście są gęsto omszone szczególnie na dolnej powierzchni i mają grubo ząbkowany brzeg. Młode liście są pofałdowane, białawosrebrzyście omszone szczególnie na dolnej powierzchni i mają delikatnie siateczkowate unerwienie, wydatne na dolnej powierzchni. Ogonek barwy szarawozielonej lub żółtawozielonej jest omszony, średnicy ok. 1 mm, z bruzdą. Bezpłatkowe kwiaty średnicy ok. 3 mm są żółtawozielone lub jasnozielone. Kielich podwójny z 4 małymi listkami kieliszka występującymi na przemian z 4 większymi zaostrzonymi lub trójkątnymi działkami. Występują tu 4 krótkie pręciki i pojedynczy słupek z główkowatym znamieniem. Łodyga jest barwy szarawozielonej lub żółtawozielonej jest omszona, więcej lub mniej podłużnie pomarszczona, wewnątrz pusta. Proszek barwy szarawozielonej. jednokomórkowe, wąskie włoski do 1 mm długie, częściowo powyginane, stępione na szczycie, z grubymi zdrewniałymi ścianami, nieco wydłużone i jamkowane u podstawy; fragmenty liści z 2 warstwami miękiszu palisadowego, którego górna warstwa jest 2-3 razy dłuższa od warstwy dolnej, z miękiszem gąbczastym zawierającym gruzły szczawianu wapnia średnicy do 25 μm; fragmenty liści widziane z powierzchni mają komórki skórki o błonach sinusoidalnych lub falistych, antyklinalne ściany są nierównomiernie i perełkowato zgrubiałe, aparaty szparkowe anomocytyczne; grupy wiązek naczyniowych i zdrewniałych włókien z ogonków liściowych i łodyg, naczynia spiralne lub jamkowane; niekiedy cienkościenne włoski stożkowate, długości ok. 300 μm; cienkościenne komórki miękiszu zawierające gruzły szczawianu wapnia; kuliste ziarna pyłku o średnicy ok. 15 μm, z 3 wyraźnymi ujściami łagiewkowymi i ziarnistą egzyną; rzadko fragmenty ścian zalążni, których komórki zawierają jedyńce szczawianu wapnia. Uniwersytet Medyczny w Łodzi 99

107 HERBA - ZIELE Ballotae nigrae herba Ziele mierznicy czarnej (FP IX) Black horehound; Ballote noire Ballota nigra L. Mierznica czarna rodzina Lamiaceae (Labiatae) Jasnotowate (Wargowe) Wysuszone kwitnące szczyty pędów mierznicy czarnej o zawartości pochodnych kwasu orto-dihydroksycynamonowego nie mniejszej niż 1,5% w przeliczeniu na akteozyd. Skład. Składnikami surowca są związki fenyloetanoidowe (m.in. ballotetrozyd, forsytozyd, werbaskozyd), diterpeny pochodne labdanu, olejek eteryczny, garbniki. Działanie i zastosowanie. Surowiec wykazuje działanie uspokajające i przeciwskurczowe. Mierznica czarna jest byliną, wys. do 1,3 m. Łodygi liczne, wzniesione, zwykle gałęziste. Liście ogonkowe. Kwiaty zebrane w nibyokółki w kątach górnych liści i na szczytach łodyg. Owocem brunatne rozłupki. Pospolita w Polsce. Rośnie w ogrodach, na wysypiskach, śmietniskach. Występuje również w innych krajach Europy, Azji i Ameryki Północnej. Surowiec pozyskiwany ze stanu naturalnego. Łodygi są wyraźnie czterokanciaste, podłużnie prążkowane, ciemnozielone lub czerwonawobrunatne, mniej lub bardziej owłosione. Liście są szarawozielone, ogonkowe, blaszka jajowata lub okrągła 2-4 cm szeroka, brzeg nieregularnie karbowany, o nasadzie sercowatej lub klinowatej. Obie powierzchnie liścia są pokryte licznymi białawymi włoskami. Unerwienie jest pierzaste, wyraźne na dolnej powierzchni, lekko zagłębione na górnej. Kwiaty są siedzące lub z bardzo krótkimi szypułkami; kielich jest lejkowaty, gęsto owłosiony z 10 wyraźnymi żeberkami i 5 niemal równymi szeroko jajowatymi ząbkami; korona z rurką nieco krótszą od kielicha, purpurowa, dwuwargowa, górna warga owłosiona na stronie zewnętrznej, a dolna z 3 łatkami, środkowa nacięta. Proszek szarawozielony i lekko filcowaty. liczne, długie jednorzędowe i wielokomórkowe włoski okrywowe złożone z 4 lub więcej komórek, zgrubiałe i rozdęte w miejscach połączeń z nieco zdrewniałymi i jamkowanymi ścianami; niewiele włosków główkowych, niektóre o jednokomórkowym lub wielokomórkowym trzonie i okrągłej jedno- lub dwukomórkowej główce; włoski gruczołowe typu Labiatae; fragmenty skórki liścia o ścianach falistych, te z dolnej skórki z licznymi aparatami szparkowymi, niektóre diacytyczne, lecz większość anomocytycznych; skórka korony złożona z wielobocznych komórek; skórka wewnętrzna wargi o komórkach brodawkowanych; skórka wewnętrzna części rurkowej pokryta jedno- lub dwukomórkowymi włoskami okrywowymi ułożonymi gwiazdowato; ziarna pyłku są niemal kuliste z 3 ujściami łagiewkowymi i gładką egzyną; grupy komórek zwarcicy i zdrewniałe, spiralnie zgrubiałe, na brzegach jamkowane naczynia z łodygi. Uniwersytet Medyczny w Łodzi 100

108 HERBA - ZIELE A. Skórka dolna liścia z aparatem szparkowym anomocytycznym (Aa) i diacyctycznym (Ab), włoskiem główkowym (Ac) i włoskiem gruczołowym typu Labiatae B. Skórka górna liścia z towarzyszącym miękiszem palisadowym (Ba) C. Włosek okrywowy D. Ziarna pyłku E. Skórka w przekroju poprzecznym z włoskiem okrywowym (Ea) i włoskiem główkowym (Eb) F. Skórka w przekroju poprzecznym z widocznym włoskiem gruczołowym typu Labiatae G. Fragment skórki łodygi w przekroju poprzecznym z widocznym włoskiem główkowym (Ga) i towarzyszącymi kolenchymatycznie zgrubiałymi komórkami (Gb) H. Skórka płatków korony o brodawkowanych komórkach J. Fragment łodygi z widocznymi naczyniami K. Skórka wewnętrza części rurkowatej kwiatu z włoskiem gwiazdowatym Ryc. 52 Ziele mierznicy czarnej - elementy diagnostyczne Uniwersytet Medyczny w Łodzi 101

109 HERBA - ZIELE Centaurii herba Ziele centurii (FP IX) Syn.: ziele tysiącznika Centaury; Centauree (petite) Centaurium erythraea Rafn (Erythraea centaurium Pers., C. umbellatum Gilib.) Centuria pospolita rodzina Gentianaceae Goryczkowate Całe lub połamane, wysuszone kwitnące części nadziemne centurii pospolitej o wskaźniku goryczy nie mniejszym niż Skład. Substancjami czynnymi surowca są glikozydy sekoirydoidowe (około 0,3%): centauropikryna, gencjopikrozyd, swercjamaryna, amarogentyna. Ponadto występują alkaloidy (m.in. gencjanina), ksantony, flawonoidy, kwasy fenolowe, triterpeny, sterole. Działanie i zastosowanie. Ziele centurii jest stosowane jako lek gorzki pobudzający wydzielanie soków trawiennych, zwiększający łaknienie. Wykazuje również działanie żółciopędne i żółciotwórcze. Centuria pospolita jest rośliną dwuletnią do 50 cm wys., o wzniesionej, nierozgałęzionej lub w górze gałęzistej łodydze. Liście dolne odwrotnie jajowate, zebrane w przyziemną różyczkę; łodygowe parami nakrzyżległe, kształtu podłużnie jajowatego. Kwiaty różowofioletowe zebrane w dwuramienną wierzchotkę. Owocem podłużna, żółtozielona torebka, w której znajdują się liczne, drobne, brunatne nasiona. Centuria pospolita występuje w Europie, Azji i Ameryce Północnej. W Polsce spotykana dość powszechnie na polach, łąkach i widnych zaroślach. Roślina objęta ścisłą ochroną. Surowiec pozyskiwany z upraw (podsiewy w stanie naturalnym). Główną masę surowca stanowią słomkowej barwy łodygi, średnicy do 3 mm i różowofioletowe kwiaty. Rzadziej spotyka się fragmenty liści. Łodyga jest naga, w dolnych partiach sześciokątna, w górnych czworokątna, wewnątrz pusta. Liście krótkoogonkowe lub siedzące, całobrzegie, nieowłosione. Blaszka liściowa dług. do 3 cm jest podłużnie jajowata, łukowato unerwiona. Kwiaty są pięciokrotne dług. do 1,5 cm. Działki kielicha krótsze do korony, w nasadzie zrosłe, szydlasto zakończone. Korona w dolnej części rurkowata, zakończona pięcioma różowymi łatkami. Pręcików 5, o charakterystycznie skręconych spiralnie pylnikach, przyrośniętych do korony u wylotu rurki. Słupek górny, o jednokomorowej zalążni i dwudzielnym znamieniu. Zapach surowca słaby; smak gorzki. Ważniejsze cechy budowy anatomicznej W przekroju poprzecznym zarys łodygi jest okrągławokanciasty z wyraźnie wykształconymi żeberkami. Dwuobokległe wiązki przewodzące wzmocnione licznymi zdrewniałymi włóknami ułożone są kolisto i poprzedzielane niewyraźnymi promieniami. Rdzeń jest częściowo zmarniały. Liść ma budowę bifacjalną. Miękisz palisadowy dwurzędowy przerywa się w nerwie. Komórki skórki górnej i dolnej są falistościenne. Szparki występują obustronnie. W miękiszu kory i rdzenia łodygi oraz w komórkach śródliścia występują drobne jedyńce i gruzły szczawianu wapnia. Proszek zielonkawożółty lub brunatnawy. fragmenty łodygi z grupami zdrewniałych włókien towarzyszących wąskim naczyniom; naczynia spiralne, niekiedy jamkowane; jamkowane komórki rdzenia i promieni rdzeniowych; Uniwersytet Medyczny w Łodzi 102

110 HERBA - ZIELE fragmenty blaszki liściowej z falistymi komórkami skórki pokrytymi prążkowanym naskórkiem (szczególnie z brzegów blaszki) i otaczających aparaty szparkowe; liczne aparaty szparkowe, głównie anizocytyczne; fragmenty miękiszu palisadowego ze śródliścia, którego każda komórka zawiera jedyniec lub rzadziej, gruzeł szczawianu wapnia; odłamki kielicha i korony z prostościennymi komórkami skórki kielicha oraz komórkami wewnętrznej skórki korony z tępo zakończonymi brodawkami i promieniście prążkowanym naskórkiem; części endotecjum o siatkowatych lub prążkowanych zgrubieniach ścian; trójkątnie zaokrąglone lub eliptyczne, żółte ziarna pyłku ok. 30 μm średnicy z wyraźnie dołeczkowaną egzyną i 3 ujściami łagiewkowymi; odłamki owocni o ścianach zbudowanych z warstwy krzyżujących się wrzecionowatych komórek; kropelki oleju z nasion; fragmenty skórki łupiny nasiennej o dużych, brunatnych siatkowaniach i dołeczkowanej powierzchni. A. Skórka dolna liścia z aparatem szparkowym B. Skórka z nerwu C. Skórka górna liścia z aparatem szparkowym i towarzyszącym miękiszem palisadowym (Ca) zawierającym jedyńce szczawianu wapnia (Cb) D. Skórka łodygi z widocznymi brodawkami (Da) E. Skórka łodygi z aparatem szparkowym F. Fragment owocni G. Fragment wiązki przewodzącej z widocznymi naczyniami (Ga) H. Włókna J. Fragment rdzenia K. Fragment korony L. Ziarna pyłku M. Fragment zewnętrznej części zalążni Ryc. 53 Ziele centurii - elementy diagnostyczne Uniwersytet Medyczny w Łodzi 103

111 HERBA - ZIELE Centellae asiaticae herba Ziele wąkroty azjatyckiej (FP IX) Centella; Hydrocotyle Centella asiatica (L.) Urb. Wąkrota azjatycka rodzina Apiaceae (Umbelliferae) Selerowate (Baldaszkowate) Wysuszone, rozdrobnione nadziemne części wąkroty azjatyckiej o zawartości pochodnych triterpenowych nie mniejszej niż 6% w przeliczeniu na azjatykozyd. Skład. W surowcu występują saponiny triterpenowe (azjatykozyd i madekasozyd), których aglikony mają strukturę α-amyryny oraz flawonoidy. Działanie i zastosowanie. Surowiec wykazuje działanie przeciwzapalne i przeciwwysiękowe. Stosowany jest w chorobach naczyń krwionośnych i przy oparzeniach. Wąkrota azjatycka jest małą byliną o pełzającej łodydze, podzielonej na węzły i międzywęźla. Liście długoogonkowe. Kwiatostan baldachokształtny, kwiaty drobne, siedzące, białe, purpurowe lub różowe. Owoce drobne owalne lub okrągłe. Roślina rozpowszechniona we wschodniej Azji, Ameryce Środkowej i Południowej. Surowiec pochodzi z importu. Liście są naprzemianległe, niekiedy zgrupowane w węzłach, nerkowate lub okrągłe albo podłużnie eliptyczne, mają unerwienie dłoniaste, zwykle z 7 nerwami i karbowanym brzegiem. Młode liście mają nieliczne włoski na dolnej powierzchni, a dorosłe są nagie. Kwiatostan, jeżeli występuje stanowi pojedynczy baldaszek, który zwykle składa się z 3 kwiatków, a rzadziej z 2 lub 4; kwiatki są bardzo małe (ok. 2 mm), pięciokrotne, z zalążnią dolną; owocem jest brunatnawoszara, kulista rozłupnia do 5 mm długa, bardzo spłaszczona bocznie i z 7-9 wyraźnie wygiętymi żeberkami. Proszek zielonkawoszary. liczne fragmenty skórki liścia z wielobocznymi komórkami, mającymi nieregularnie prążkowany naskórek i paracytyczne aparaty szparkowe, które są najliczniejsze w skórce dolnej; fragmenty skórki ogonka liściowego z wydłużonymi komórkami; jednorzędowe, długie, przygięte, zwykle jednokomórkowe a czasem wielokomórkowe włoski okrywowe; spiralne naczynia, przewody żywiczne oraz słupy szczawianu wapnia i kryształy bliźniacze do 40 μm średnicy pochodzące z młodych liści; pęki wąskich poprzegradzanych włókien z łodyg; fragmenty owocu; warstwy szerokich komórek ułożonych parkietowato; pierścieniowate naczynia; komórki miękiszu zawierające pojedyncze lub złożone ziarna skrobi. Uniwersytet Medyczny w Łodzi 104

112 HERBA - ZIELE Chelidonii herba Ziele glistnika (FP IX) Syn: Jaskółcze ziele Greater celandine; Chelidoine Chelidonium majus L. Glistnik jaskółcze ziele rodzina Papaveraceae Makowate Ulistnione pędy nadziemne glistnika jaskółczego ziela zebrane w okresie kwitnienia o zawartości alkaloidów nie mniejszej niż 0,6% w przeliczeniu na chelidoninę. Skład. Głównymi składnikami surowca są alkaloidy grupy izochinoliny (0,1-1%): chelidonina, chelerytryna, α-homochelidonina, sangwinaryna, związane w postaci soli z kwasem chelidonowym. Ponadto występują flawonoidy, kwasy fenolowe i niewielkie ilości olejku eterycznego. Działanie i zastosowanie. Ziele glistnika wykazuje działanie spazmolityczne i żółciopędne oraz cytostatyczne i fungistatyczne. Wyciągi z surowca są stosowane w stanach skurczowych dróg żółciowych, w kamicy żółciowej i w przewlekłym zapaleniu dróg żółciowych. Glistnik pospolity jest wieloletnią rośliną zielną wys. około 50 cm, o krótkim, grubym kłączu, wykształcającym liczne pełzające rozłogi i cienkie korzenie. Wczesną wiosną wytwarza rozetę liści przykorzeniowych, następnie ulistniony pęd, z którego wyrastają liczne boczne rozgałęzienia. Skrętolegle wyrastające liście, szczególnie przyziemne, są długoogonkowe, w górnych częściach łodyg niemal siedzące. Blaszki liściowe są nieparzysto pierzastosieczne o 2-5 parach wycinków. Kwiaty złocistożółte, zebrane po 3-8 na szczytach rozgałęzień w luźne, baldachokształtne kwiatostany. Kwitnie od maja do września. Owoce jednokomorowe, wydłużone w kształcie strąka torebki pękające dwoma klapami, dług. do 5 cm. Cechą charakterystyczną jest występowanie w częściach nadziemnych i podziemnych pomarańczowego soku mlecznego oraz wyraźnie narkotycznego zapachu. Glistnik pospolity występuje jako chwast na wilgotnych glebach całej Europy i Azji północnej. W Polsce powszechnie spotykany na rumowiskach, przydrożach, w zaroślach. Surowiec uzyskuje się ze stanu naturalnego i z upraw. Główną masę surowca stanowią cienkie, ciemnozielone, spodem jaśniejsze sinozielone liście, podzielone na 2-5 par w zarysie jajowatych wycinków. Brzeg liścia jest nierównomiernie karbowany lub wcinany. Na uwypuklonych nerwach i ogonku liściowym znajdują się nieliczne włoski. Kwiaty składają się z dwudziałkowego, wcześnie opadającego kielicha, 4 płatków korony, licznych pręcików i słupka o górnej zalążni. Niekiedy w surowcu znajdują się owoce. Łodygi glistnika są obłe, nieco spłaszczone, podłużnie bruzdowane, grubości do 3 mm, wewnątrz czcze. Smak surowca jest gorzki, drapiący; zapach słaby, nieco narkotyczny. Ważniejsze cechy budowy anatomicznej Liść ma budowę bifacjalną. Komórki skórki górnej są większe i szersze od komórek skórki dolnej. Miękisz palisadowy jednorzędowy złożony z krótkich, szerokich komórek; miękisz gąbczasty również wąski, składa się z 3-4 warstw luźno ułożonych, wydłużonych komórek. W nerwie miękisz palisadowy nie przerywa się. Pod nim widoczna jest obokległa wiązka przewodząca. Rurkom sitowym towarzyszą łukowato ułożone rury mleczne, wypełnione brunatną treścią. Łodyga na przekroju ma zarys okrągławy, niekiedy falisty. Komórki skórki pokrywa delikatnie prążkowana kutykula. Pod skórką znajdują się 2 rzędy cienkościennych komórek parenchymatycznych. Poniżej występuje 5-8-rzędowa warstwa grubościennego, zdrewniałego miękiszu, przechodzącego ku jamie rdzeniowej w coraz mniej zdrewniałe, olbrzymie, nieregularne, cienkościenne komórki. Uniwersytet Medyczny w Łodzi 105

113 HERBA - ZIELE Proszek ciemnoszarawozielony lub brunatnawozielony. liczne fragmenty liści widziane z powierzchni, komórki skórki o falistych ścianach; anomocytyczne aparaty szparkowe występują jedynie na dolnej powierzchni; długie, jednorzędowe, cienkościenne włoski okrywowe zazwyczaj połamane; tkanka przewodząca liści i łodyg z grupami włókien, naczynia jamkowane i spiralne oraz towarzyszące rury mleczne z żółtawobrunatną zawartością; sporadycznie fragmenty korony o cienkościennych, częściowo brodawkowanych komórkach zawierających liczne, jasnożółte kropelki oleju; kuliste ziarna pyłku średnicy ok μm z 3 ujściami łagiewkowymi i drobno dołeczkowaną egzyną. A. Skórka dolna liścia z aparatem szparkowym B. Fragment włoska C. Szczyt włoska D. Skórka górna liścia E. Naczynia F. Skórka łodygi z aparatem szparkowym G. Zdrewniałe komórki kory pierwotnej H. Ziarna pyłku J. Endotecjum K. Fragment łupiny nasiennej z komórkami zawierającymi jedyńce szczawianu wapnia L. Fragment płatka korony M. Fragment owocni wewnętrznej N. Fragment wiązki z liścia z widocznymi naczyniami (Na) i rurą mleczną (Nb) Ryc. 54 Ziele glistnika - elementy diagnostyczne Uniwersytet Medyczny w Łodzi 106

114 HERBA - ZIELE Convallariae herba Ziele konwalii Lily of the valley; Muguet Convallaria majalis L. Konwalia majowa rodzina Convallariaceae (Liliaceae) Konwaliowate (Liliowate) Kwiatostan wraz z otaczającymi go liśćmi, bądź same liście konwalii majowej zebrane w początkowym okresie kwitnienia i wysuszone. Skład. Składnikami czynnymi ziela konwalii są glikozydy kardenolidowe (0,2-0,3%): pochodne strofantydyny, strofantydolu, peryplogeniny, bipindogeniny, działające na mięsień sercowy szybko i bez objawów kumulacji. Głównym składnikiem zespołu glikozydów jest konwalatoksyna (ramnozyd strofantydyny), związek o najsilniejszym działaniu nasercowym. Ponadto występują saponiny sterydowe, flawonoidy i olejek eteryczny. Działanie i zastosowanie. Preparaty otrzymywane z ziela konwalii są stosowane w różnych postaciach niewydolności serca i naczyń wieńcowych. Konwalia majowa jest byliną do 30 cm wys., o czołgającym się, brunatnym kłączu podzielonym na krótkie międzywęźla. Kłącze wytwarza boczne rozłogi, z których wyrasta pęd nadziemny otulony w nasadzie 2-3 pochwiastymi liśćmi, powyżej których znajdują się dwa liście eliptycznojajowate, całobrzegie, ogonkowe. Głąbik kwiatostanowy jest nagi, bezlistny, zakończony jednostronnym gronem składającym się z 5 do 13 zwisłych szypułkowych, białych kwiatów, wyrastających z pachwin błoniastych przykwiatków. Okwiat jest pojedynczy, zrosłolistkowy, kulistodzwonkowaty, zakończony sześcioma odgiętymi ząbkami. Pręcików 5, słupek o zalążni trzykomorowej i trójdzielnym znamieniu. Owocem jest czerwona, okrągła jagoda z białymi nasionami. Konwalia majowa występuje w widnych lasach i w zaroślach w Europie, w umiarkowanej strefie Azji i w Ameryce Północnej. W Polsce rośnie pospolicie na całym obszarze oprócz wyższych stanowisk górskich. Pozostaje pod częściową ochroną. Surowiec zbierany jest z wyznaczonych stanowisk naturalnych i z upraw. Główną masę surowca stanowią liście eliptycznojajowate, nagie, całobrzegie, o unerwieniu równoległym, na szycie ostro zakończone, u nasady zwężające się. Liście są dług. do 20 cm, szer. około 6 cm, kruche, cienkie, barwy żywozielonej. Kwiatostany konwalii wchodzące w skład surowca składają się z trójgraniastego głąbika oraz drobnych, białawych, pomarszczonych skutkiem suszenia szypułkowych kwiatów. Zapach surowca jest słaby, niecharakterystyczny; smak gorzkawy. Ważniejsze cechy budowy anatomicznej Liście okryte są skórką o komórkach osiowo wydłużonych. Szparki występują obustronnie i otoczone są czterema komórkami przyszparkowymi, z których dwie ułożone są na przedłużeniu szparki; następne dwie graniczą z komórkami szparkowymi szeroką krawędzią. Komórki miękiszu palisadowego ułożone poprzecznie do komórek skórki, a prostopadle do nerwu. Miękisz gąbczasty zbliżony kształtem do palisady, lecz luźniej ułożony. Wiązka przewodząca obokległa, od góry i od dołu otoczona grupami włókien. Głąbik kwiatostanowy w przekroju poprzecznym ma trójkątnawy zarys i wykazuje typową budowę łodygi roślin jednoliściennych. W obwodowej jego części występuje pierścień włókien otaczający liczne zamknięte wiązki przewodzące ułożone koncentrycznie w dwu szeregach. W tkance miękiszowej głąbika, okwiatu i liścia występuje szczawian wapnia w postaci rafidów. Ponadto w miękiszu liścia znajdują się skupienia wydłużonych, pryzmatycznych kryształów szczawianu wapnia. Uniwersytet Medyczny w Łodzi 107

115 HERBA - ZIELE Proszek białawozielony, o niecharakterystycznym zapachu i słodkawogorzkim smaku. fragmenty skórki górnej i dolnej zbudowane z wydłużonych prostościennych komórek; aparaty szparkowe po obu stronach blaszki; fragmenty śródliścia z miękiszem palisadowym ułożonym poprzecznie do komórek skórki; nieliczne fragmenty głąbika; komórki skórki drobniejsze i bardziej grubościenne niż komórki skórki liści; fragmenty wiązek przewodzących z naczyniami spiralnymi i pierścieniowatymi; włókna; fragmenty skórki okwiatu o komórkach wielobocznych, lekko falistych, z prążkowanym naskórkiem; rzadko włoski o brodaweczkowanym naskórku ze szczytów ząbku okwiatu; fragmenty endotecjum pylników; ziarna pyłku o gładkiej egzynie i bez wyraźnych ujść łagiewkowych; fragmenty różowo zabarwionych przykwiatków o wielobocznych, prostościennych, delikatnie jamkowanych komórkach skórki; rafidy i pryzmatyczne kryształy szczawianu wapnia w komórkach miękiszu lub poza nim. A. Skórka liścia z aparatami szparkowymi B. Ziarna pyłku C. Skórka przykwiatka z widocznym pod spodem miękiszem zawierającym rafidy szczawianu wapnia (Ca) D. Włoski E. Skórka liścia z widocznym pod spodem miękiszem F. Fragment liścia w przekroju poprzecznym z widoczną skórką (Fa) i miękiszem (Fb) G. Naczynia H. Skórka okwiatu z aparatem szparkowym i widocznym pod spodem miękiszem J. Pryzmatyczne kryształy szczawianu wapnia K. Włókna L. Skórka głąbika z aparatem szparkowym i widocznym pod spodem miękiszem M. Endotecjum N. Rafidy szczawianu wapnia Ryc. 55 Ziele konwalii - elementy diagnostyczne Uniwersytet Medyczny w Łodzi 108

116 HERBA - ZIELE Echinaceae purpureae herba Ziele jeżówki purpurowej (FP IX) Purple coneflower herb; Echinacea purpurea (parties aériennes fleuries d ) Echinacea purpurea (L.) Moench Jeżówka purpurowa rodzina Asteraceae (Compositae) Astrowate (Złożone) Wysuszone, całe lub pocięte kwitnące nadziemne części jeżówki purpurowej o zawartości sumy kwasu kaftarowego i cykoriowego nie mniejszej niż 0,1%. Skład. Składnikami surowca są: alkamidy, pochodne kwasu kawowego (m.in. kwas cykoriowy), polisacharydy, flawonoidy (pochodne kemferolu, kwercetyny, izoramnetyny) oraz olejek eteryczny i związki poliacetylenowe. Działanie i zastosowanie. Surowiec wykazuje działanie immunostymulujące. Przetwory z surowca stosowane są wewnętrznie w celu podwyższenia odporności w profilaktyce i leczeniu infekcji takich jak grypa, stany zapalne dróg oddechowych oraz zewnętrznie w źle gojących się ranach, owrzodzeniach, odmrożeniach, oparzeniach i półpaścu. Jeżówka purpurowa jest byliną wys cm. Wytwarza wzniesioną łodygę o ulistnieniu naprzemianległym. Liście górne siedzące, lancetowate, dług. do 20 cm, całobrzegie lub grubo piłkowane, szorstkie. Liście dolne długoogonkowe, jajowate lub jajowatolancetowate, dług. do 25 cm. Duże koszyczki kwiatowe na szczytach pędów. Owocem niełupka. Roślina pochodzi z Ameryki Północnej. Uprawiana w Europie i Azji, także jako roślina ozdobna. Surowiec pozyskiwany z upraw. Łodyga barwy zielonej do czerwonej, nieznacznie rozgałęziona. Liście naprzemianległe, jajowate do lancetowatojajowatych, nieregularnie ząbkowane, pomarszczone z obu stron, ciemnozielone z wyraźnymi jasnozielonymi nerwami; blaszka liściowa gruba i błyszcząca. Listki okrywy dużego koszyczka są ustawione w 2 lub 3 rzędach. Pełny osadnik kwiatostanowy jest lekko wypukły. Każdy z zewnętrznych, fioletowych, języczkowatych kwiatów (4-6 cm) i wewnętrznych fioletoworóżowych kwiatów rurkowatych, jest przyrośnięty do czerwonawego, zaostrzonego i sztywnego przykwiatka, który wystaje ponad kwiaty rurkowate. Kielich jest zredukowany do bardzo małego wyrostka, jedna z działek ma do 1 mm długości. Proszek zielony. białawozielone grupy włókien, μm długości, μm średnicy, czasami z czarną zawartością; fragmenty liści z widocznymi w obrazie z powierzchni anomocytycznymi lub anizocytycznymi aparatami szparkowymi; jednorzędowe włoski okrywowe lub ich fragmenty złożone głównie z 3-4 grubościennych komórek, z których szczytowa jest najdłuższa; fragmenty liści z ułożonymi w rozetę komórkami skórki wokół podstawy włosków okrywowych; jednorzędowe włoski gruczołowe złożone z bardzo cienkościennych komórek; jamkowane komórki miękiszu z rdzenia łodygi oraz jamkowane, wydłużone komórki śródowocni niełupek; fragmenty miękiszu nasion z kropelkami oleju; fragmenty skórki kwiatów języczkowatych złożone z czerwonych do fioletowych brodawkowatych komórek; liczne kuliste ziarna pyłku, μm średnicy z kolczastą egzyną. Uniwersytet Medyczny w Łodzi 109

117 HERBA - ZIELE Ephedrae herba Ziele przęśli (FP IX) Ephedra herb; Éphédra (parties aériennes d ) Ephedra sinica Stapf Przęśl chińska Ephedra intermedia Schrenk et C.A.Mey Przęśl pośrednia Ephedra equisetina Bunge Przęśl skrzypowata rodzina Ephedraceae Przęślowate Wysuszone zielne łodygi przęśli chińskiej, przęśli pośredniej lub przęśli skrzypowatej o zawartości efedryny nie mniejszej niż 1%. Skład. Składnikiem surowca są protoalkaloidy z grupy fenyloetyloamin: (-)efedryna (45-50% zespołu), (-)norefedryna, (-)norpseudoefedryna, (-)metyloefedryna, (+)pseudoefedryna, (+)metylopseudoefedryna; oraz flawonoidy i proantocyjanidyny. Działanie i zastosowanie. Surowiec jest źródłem pozyskiwania naturalnej efedryny, która stosowana jest w stanach spastycznych oskrzeli jako spasmolyticum, a także miejscowo w celu zwężenia naczyń krwionośnych w przewlekłych stanach zapalnych śluzówki nosa. Efedryna działa również na OUN i może być wykorzystywana jako środek dopingujący. Przęśle są dwupiennymi, wiecznie zielonymi krzewami. Z gałęzi pokrytych szarawą korą, wyrastają w górę liczne szarozielone pędy, podzielone na węzły i międzywęźla i pełniące funkcję asymilacyjną. Liście zredukowane, wcześnie opadające. Kwiaty niepozorne; męskie zebrane po kilka w kłosy, otoczone łuskami przypominającymi okwiat; żeńskie pojedyncze lub zebrane po 2-3, z towarzyszącymi przykwiatkami, mięśniejącymi podczas dojrzewania, barwy żywoczerwonej. Rośliny pochodzą z Azji. Cienkie cylindryczne jasnozielone lub żółtawozielone łodygi dług. do 30 cm i średnicy 1-3 mm, podłużnie prążkowane i lekko szorstkie. Długość międzywęźli 1-6 cm. Liście naprzeciw- lub nakrzyżległe, zredukowane do pochew otaczających łodygę, mają drobniutkie blaszki długości 1,5-4 mm z 2 (rzadko 3) łatkami, trójkątne, ostro zakończone, szczyt szarawobiały, nasada rurkowata i czerwonawobrunatna lub czarnobrunatna. Przełam lekko włóknisty. Proszek zielonawożółty. fragmenty skórki, widziane z powierzchni, złożone z prostokątnych komórek, z licznymi aparatami szparkowymi wykazującymi niewielkie wgłębienie na obu końcach, komórki przyszparkowe duże, szerokoeliptyczne; fragmenty skórki w przekroju poprzecznym wykazują gruby naskórek, a niektóre komórki są wystające (tworzą wzniesienia); włókna w grupach lub pojedyncze, o grubych zwykle zdrewniałych ścianach; fragmenty zdrewniałych tkanek złożonych z małych, na brzegach jamkowanych cewek, naczyń o zgrubieniach spiralnych oraz grup sklereid; fragmenty miękiszu, niektóre komórki mają zgrubiałe, jamkowane ściany; rzadko występują jedyńce szczawianu wapnia. Uniwersytet Medyczny w Łodzi 110

118 HERBA - ZIELE Equiseti herba Ziele skrzypu (FP IX) Equisetum stem; Prêle (tige de) Equisetum arvense L. Skrzyp polny rodzina Equisetaceae Skrzypowate Pędy płone skrzypu polnego o zawartości flawonoidów nie mniejszej niż 0,3% w przeliczeniu na izokwercytrozyd. Skład. Ziele skrzypu zawiera związki flawonoidowe (glikozydy kwercetyny, luteoliny, kemferolu, apigeniny), sole krzemu (6-10%) w tym około 2% w postaci rozpuszczalnej. Ponadto występują niewielkie ilości alkaloidów oraz kwasy organiczne. Działanie i zastosowanie. Surowiec stosowany jest jako środek moczopędny w schorzeniach dróg moczowych i pomocniczo w chorobie gośćcowej. Podaje się go też w zaburzeniach spowodowanych niedoborem krzemu, jako środek poprawiający przemianę materii oraz jako środek pomocniczy w chorobach płuc. Skrzyp polny jest rośliną wieloletnią o dwupostaciowych pędach: zarodnikonośnych i płonych (asymilacyjnych). Pędy zarodnikonośne pojawiają się wczesną wiosną, są proste, bezzieleniowe (barwy żółtoczerwonej), zakończone kłosem zarodnikonośnym. Pędy te po dojrzeniu zarodników marnieją. Pędy płone pojawiają się później, są zielone wys. do 40 cm, gęsto okółkowo, monopodialnie rozgałęzione. Skrzyp polny występuje pospolicie w całej Europie, północnej Azji, Afryce, Ameryce Północnej. W Polsce spotyka się skrzyp polny powszechnie jako chwast na podmokłych polach, ugorach, rowach, przydrożach z wyjątkiem terenów górskich. Surowiec zbiera się ze stanowisk naturalnych Na surowiec składają się głównie kawałki żeberkowatych łodyg grub. 1-5 mm (pędów głównych i bocznych). Pędy główne są wewnątrz puste, podzielone na międzywęźla (dług 3-6 cm) i opatrzone w węzłach łuskowatą, ząbkowaną pochwą liściową, powstałą z przekształconych liści; ilość ząbków pochwy odpowiada ilości żeberek na pędzie (do 19 żeberek). Pędy boczne wyrastają okółkowo, mają 4 lub czasem 3-5 żeberek, podzielone są także na międzywęźla. Ziele skrzypu przy rozcieraniu kruszy się łatwo, skrzypiąc w palcach. Smaku i zapachu specyficznego surowiec nie wykazuje. Ważniejsze cechy budowy anatomicznej Na przekroju poprzecznym pędu głównego widoczne są w narożach żeberek pęki włókien, a pod nimi miękisz palisadowy. W miękiszu korowym w międzyżebrzach widoczne są duże przestwory powietrzne. Część korową od walca osiowego oddziela jednorzędowa endoderma. W walcu występują wiązki sitowo-naczyniowe w ilości odpowiadającej ilości żeberek. W pobliżu wiązek występują także mniejsze kanały powietrzne, a jeden duży w rdzeniu. Typowy zarys przekroju pędu bocznego jest bardzo charakterystyczny (kształt równoramiennego krzyża). Nie występują kanały powietrzne. W narożach, podobnie jak i w pędzie głównym, występują pęki włókien, a pod nimi zieleniowe komórki palisady. Endoderma otacza walec osiowy wypełniony wiązkami przewodzącymi. Ryc. 56 Ziele skrzypu - przekroje przez pęd główny i boczny Zarys przekroju poprzecznego przez: I. pęd główny II. pęd boczny 1. Żeberka 2. Włókna 3. Endoderma 4. Wiązka przewodząca 5. Miekisz palisadowy 6. Kanały powietrzne Uniwersytet Medyczny w Łodzi 111

119 HERBA - ZIELE UWAGA: Na podstawie zarysu przekroju poprzecznego przez pęd boczny można odróżnić E. arvense od innych gatunków skrzypu występujących na obszarze Polski. Proszek zielonkawoszary. fragmenty skórki widziane z powierzchni złożone z prostokątnych komórek o ścianach falistych z paracytycznymi aparatami szparkowymi, z dwoma komórkami pomocniczymi przykrywającymi komórki szparkowe o wyraźnie promieniowo ułożonych listewkach; skórka w przekroju poprzecznym powierzchni wykazuje obecność ząbków z uwypukleniami utworzonymi z sąsiadujących ścian dwóch przylegających U-owato zgrubiałych komórek; fragmenty miękiszu o komórkach dużych i grupy długich niezdrewniałych włókien o wąskim świetle; rzadko występują małe zdrewniałe naczynia o zgrubieniach spiralnych i pierścieniowatych. A. Skórka B. Fragment żeberka pędu bocznego C. Skórka z aparatami szparkowymi (Ca) D. Fragment miękiszu E. Fragment wiązki z widocznymi naczyniami F. Fragment wiązki G. Fragment żeberka pędu głównego Ryc. 57 Ziele skrzypu - elementy diagnostyczne Uniwersytet Medyczny w Łodzi 112

120 HERBA - ZIELE Fagopyri herba Ziele gryki (FP IX) Buckwheat herb; Sarrasin Fagopyrum esculentum Moench Gryka zwyczajna rodzina Polygonaceae Rdestowate Całe lub pocięte nadziemne części gryki zwyczajnej zebrane we wczesnym okresie kwitnienia, przed owocowaniem i natychmiast wysuszone o zawartości rutyny nie mniejszej niż 4%. Skład. Składnikami surowca są flawonoidy (rutyna, pochodne mirycetyny), diantron fagopiryna i sterole. Działanie i zastosowanie. Gryka jest źródłem pozyskiwania rutyny. Surowiec stosowany w zaburzeniach krążenia żylnego. Gryka zwyczajna jest rośliną jednoroczną, wys. do 60 cm o rozgałęzionej łodydze. Ulistnienie skrętoległe. Liście o kształcie sercowatym. Kwiaty niewielkie zebrane w luźne kwiatostany, białoróżowe lub różowoczerwone. Owocem trójgraniasty, brązowobrunatny orzeszek. Roślina uprawiana w Polsce oraz innych krajach Europy środkowej, Azji i Afryki. Łodyga jest walcowata, wewnątrz pusta, lekko podłużnie prążkowana, ok. 2-6 mm średnicy, brunatnawozielona lub czerwonawa, z kilkoma rozgałęzieniami, zgrubiała w międzywęźlach; liście są ustawione skrętolegle i mają błoniaste, pochwiaste przylistki; powierzchnia jest gładka, za wyjątkiem okolicy przylistków, gdzie zdarzają się krótkie, białe włoski. Liście są ciemnozielone, jaśniejsze na stronie spodniej, do 7 cm szerokie i 11 cm długie, strzałkowate lub sercowate, prawie pięcioboczne z 2 szeroko zaokrąglonymi łatkami; dolne liście są ogonkowe, a górne siedzące lub obejmujące łodygę. Blaszka liściowa jest gładka a na brzegu lekko falista i postrzępiona, z drobnymi czerwonawobrunatnymi wyrostkami. Podobne wyrostki występują na nerwach na górnej powierzchni. Kwiatostanem jest wierzchotka złożona. Pojedyncze kwiaty dług. 1-2 mm i 6 mm średnicy z 5 wonnymi, białymi lub czerwonawymi płatkami. Proszek ciemnozielony z kilkoma brunatnymi, różowymi lub białawymi cząstkami. fragmenty skórki łodygi w obrazie z powierzchni złożone z wydłużonych komórek z widocznym prążkowaniem na wewnętrznych ścianach; fragmenty skórki blaszki liściowej wieloboczne z licznymi anomocytycznymi aparatami szparkowymi; rzadziej fragmenty brzegów liścia i skórki znad nerwów z jajowatymi do okrągławych, podobnymi do brodawek wyrostkami, często czerwonawe ze zgrubiałymi i prążkowanymi ścianami; liczne gruzły szczawianu wapnia μm średnicy i mniejsze pryzmatyczne kryształy, rozproszone w mezofilu liścia, także w podłużnych rzędach w miękiszu łodygi; fragmenty zdrewniałej tkanki z brzeżnie jamkowanymi albo siatkowatymi naczyniami i cienkościennym, jamkowanymi włóknami; niekiedy fragmenty korony z brodawkowatą skórką; kuliste ziarna pyłku ok. 50 μm średnicy z dołeczkowaną egzyną i 3 bruzdami. Uniwersytet Medyczny w Łodzi 113

121 HERBA - ZIELE Filipendulae ulmariae herba Ziele wiązówki (FP IX) Meadowsweet; Reine des prés (sommité fleurie de) Filipendula ulmaria (L.) Maxim. (Spirea ulmaria L.) Wiązówka błotna rodzina Rosaceae Różowate Całe lub pocięte, wysuszone kwitnące szczyty pędów wiązówki błotnej o zawartości substancji lotnych z parą wodną nie mniejszej niż 1 ml/kg. Skład. Składnikami surowca są: olejek eteryczny (zawierający wanilinę, aldehyd salicylowy, salicylan metylu, heliotropinę), glikozydy fenolowe (spireozyd, monotropitozyd, izosalicyna), flawonoidy (hiperozyd, awikularyna) i garbniki. Działanie i zastosowanie. Surowiec wykazuje działanie napotne i ściągające. Wiązówka błotna jest byliną wys. do 2 m. Wytwarza wzniesioną, górą rozgałęzioną łodygę. Liście przerywanopierzaste. Na szczytach pędów gęste kwiatostany złożone z małych, kremowych kwiatów, silnie pachnących. Owoc drobny, śrubowato skręcony, nieotwierający się. Roślina pospolita w Europie i Azji. W Polsce często spotykana na całym obszarze, na glebach żyznych, wilgotnych i bagnistych, na łąkach oraz nad brzegami rowów i rzek. Łodyga średnicy do 5 mm, zielonkawobrunatna, sztywna, kanciasta, wewnątrz pusta, z wyjątkiem części szczytowej jest podłużnie bruzdowana. Liść ogonkowy, nieparzysto pierzasto złożony, ma 2 czerwonawobrunatne ostro zakończone przylistki. Liść składa się z 3-9 par listków, nierówno ząbkowanych, niektóre z nich są małe, skrzydełkowato wykształcone. Listki są ciemnozielone i nagie na górnej powierzchni; omszone i jaśniejsze, czasami srebrzyste na powierzchni dolnej. Szczytowy, największy listek jest podzielony na trzy odcinki. Wystające na dolnej powierzchni nerwy są brunatne. Kwiatostan złożony z bardzo licznych kwiatów tworzy nieregularną wierzchotkowatą wiechę. Kwiaty są kremowobiałe, średnicy ok. 3-6 mm; kielich złożony z 5 ciemnozielonych, odgiętych i owłosionych działek przyrośniętych do wypukłego dna kwiatowego; 5 wolnych, łatwo opadających, jasnożółtych płatków korony, jajowatych, wyraźnie zwężonych u podstawy; pręciki liczne, o zaokrąglonych pylnikach, znacznie dłuższe od płatków; słupkowie złożone z ok. 4-6 słupków o krótkich szyjkach i kulistym znamieniu; słupki skręcają się razem spiralnie tworząc żółtawobrunatne owoce śrubowato skręcone. Często występują nierozwinięte pączki kwiatowe. Jeżeli owoc występuje, jest skręcony śrubowato i zawiera brunatnawe nasiona. Proszek żółtawozielony. jednokomórkowe włoski okrywowe, niektóre cienkościenne, bardzo długie i powyginane, ostro zakończone, inne krótsze grubościenne, stożkowate i zgrubiałe u podstawy; sporadycznie maczugowate włoski gruczołowe z 1-3-komórkowym, jednorzędowym trzonem i wielokomórkową główką, wypełnioną gęstą brunatną treścią; fragmenty liści i działek kielicha o sinusoidalnych do falistych komórkach skórki; anomocytyczne aparaty szparkowe jedynie na dolnej powierzchni; gruzły szczawianu wapnia w śródliściu; cienkościenne komórki skórki płatków korony, niektóre z okrągławymi brodawkami; liczne kuliste ziarna pyłku z 3 ujściami łagiewkowymi i drobno dołeczkowaną egzyną; fragmenty warstwy włóknistej pylników z gwiazdkowatymi zgrubieniami; grupy drobnych komórek miękiszu zawierających jedyńce szczawianu wapnia, pochodzących z zalążni; Uniwersytet Medyczny w Łodzi 114

122 HERBA - ZIELE fragmenty tkanki przewodzącej liści i łodyg ze spiralnymi i pierścieniowatymi naczyniami. A. Skórka górna liścia B. Skórka dolna korony C. Skórka dolna z aparatami szparkowymi i włoskiem okrywowym (Ca) D. Skórka górna korony z okrągłymi brodawkami E. Fragment zalążni z komórkami zawierającymi jedyńce szczawianu wapnia F. Endotecjum G. Fragment nici pręcika H. Skórka nasady płatka korony z włoskiem okrywowym (Ha) i widocznymi pod spodem gruzłami szczawianu wapnia (Hb) i naczyniami (Hc) J. Włoski okrywowe K. Ziarna pyłku L. Fragment szyjki słupka z komórkami zawierającymi gruzły szczawianu wapnia (La) Ryc. 58 Ziele wiązówki - elementy diagnostyczne Uniwersytet Medyczny w Łodzi 115

123 HERBA - ZIELE Fumariae herba Ziele dymnicy (FP IX) Fumitory; Fumeterre Fumaria officinalis L. Dymnica pospolita rodzina Fumariaceae Dymnicowate Całe lub rozdrobnione, wysuszone nadziemne części dymnicy pospolitej o zawartości alkaloidów nie mniejszej niż 0,4% w przeliczeniu na protropinę. Skład. Składnikami surowca są alkaloidy (ok. 1%) izochinolinowe (protropina, fumarycyna, protoberberyny) i indenobenzazepinowe (fumarytryna, fumarofina). Ponadto występują kwasy organiczne (fumarowy i fenolokwasy), flawonoidy (rutyna), śluz, związki mineralne. Działanie i zastosowanie. Surowiec działa rozkurczająco na mięsnie gładkie, głównie dróg żółciowych, przewodu pokarmowego, dróg moczowych oraz naczyń krwionośnych. Wyciągi wchodzą w skład preparatów stosowanych w zaburzeniach kurczowych przewodu pokarmowego, dróg żółciowych, czy pęcherzyka żółciowego. Dymnica jest rośliną jednoroczną wys. do 50 cm. Łodyga wzniesiona lub dźwigająca się, gałęzista. Kwiaty różowopurpurowe, grzbieciste, drobne, tworzą grona w kątach liści. Roślina występuje na terenie Polski oraz w wielu krajach Europy i Azji. Surowiec pozyskiwany ze stanu naturalnego i z upraw. Pusta kanciasta łodyga jest jasnozielona lub zielonkawobrunatna. Liście są naprzemianległe, podwójnie pierzastosieczne z 2 lub 3 odcinkami. Końcowe łatki lancetowate lub jajowate, zielonkawoniebieskie i nagie po obu stronach. Kwiaty małe, zebrane w luźne grona; każdy ma krótką szypułkę i jest opatrzony liściokształtną podsadką; są one różowe do purpurowoczerwonych, ciemnopurpurowe do brunatnych na szczycie; kielich jest krótki, złożony z dwupłatkowatych działek, a rurkowata korona z 4 płatków, górny płatek opatrzony ostrogą; 6 pręcików złączonych jest nitkami w 2 grupy po 3. Zielonkawobrunatne niepękające owoce są kuliste lub łódkowate, przycięte od góry, lub lekko obrzeżone na szczycie i każdy zawiera małe brunatne nasienie. Proszek zielony. fragmenty blaszki liściowej w obrazie z powierzchni widoczna górna skórka złożona z nieregularnych, wielobocznych komórek, niektóre z nich zawierają mnóstwo bardzo małych kryształków piasku; komórki dolnej skórki mają ściany bardziej faliste; anomocytyczne aparaty szparkowe występują na obu powierzchniach; brzeżne komórki na szczycie blaszki są wydłużone w postaci stępionych brodawek; grupy zdrewniałych włókien oraz jamkowane i siatkowate naczynia z łodygi; fragmenty skórki płatków złożone z wielobocznych komórek z krętymi do falistych antyklinalnymi ścianami; ziarna pyłku są kuliste, ok. 30 μm średnicy, z dołeczkowaną egzyną i 6 dużymi ujściami łagiewkowymi; wieloboczne komórki owocni zewnętrznej z grubym, brodawkowanym naskórkiem. Uniwersytet Medyczny w Łodzi 116

124 HERBA - ZIELE Herniariae herba Ziele połonicznika Common Burstwort; Herniaire glabre Herniaria glabra L. Połonicznik nagi rodzina Caryophyllaceae Goździkowate Ziele połonicznika nagiego zebrane w początkowym okresie kwitnienia i wysuszone. Skład. Składnikami warunkującymi działanie surowca są saponozydy triterpenowe (3-11%) głównie pochodne kwasu kwilajowego i kwasu medykagenowego; flawonoidy (glikozydy kwercetyny i izoramnetyny), hydroksykumaryny (herniaryna i umbeliferon). Ponadto występują w niewielkich ilościach alkaloidy i olejek eteryczny. Działanie i zastosowanie. Surowiec wykazuje działanie spazmolityczne oraz przeciwbakteryjne, głównie na drogi moczowe. Zwiększa nieznacznie diurezę, ułatwia wydalanie jonów Na i Cl oraz mocznika. Wyciągi z ziela połonicznika powodują rozpad kamieni moczowych, co warunkuje zastosowanie surowca w kamicy nerkowej i stanach zapalnych dróg moczowych. Połonicznik nagi jest rośliną jednoroczną lub dwuletnią, rzadziej byliną o cienkich rozesłanych łodygach silnie rozgałęzionych, w nasadzie zdrewniałych do 30 cm dług. Ulistnienie w dolnych partiach jest naprzeciwległe, w górnych na skutek zaniku jednego z liści pozornie skrętoległe. Liście są siedzące, eliptyczne lub odwrotnie jajowate. Kwiaty drobne, niepozorne, zebrane w zwarte kwiatostany. Owocem jednonasienny orzeszek. Połonicznik nagi występuje w Europie, w Azji zachodniej i Ameryce Północnej. W Polsce rośnie na piaszczystych, słonecznych stanowiskach na obszarze całego niżu. Surowiec pochodzi ze stanu naturalnego. Łodyga połonicznika nagiego jest obła, rozgałęziona, średnicy do 2 mm. Liście są eliptyczne bądź odwrotnie jajowate, całobrzegie, jasnozielone, dług. do 1 cm, szer. około 3 mm, krótkoogonkowe, opatrzone dwoma błoniastymi przylistkami. Bardzo drobne, niepozorne kwiaty barwy żółtawozielonej o krótkich szypułkach, wyrastają w pachwinach liści i są skupione w kłębki. Działek kielicha 5 kształtu eliptycznego, są one nagie, tylko u nasady nieco owłosione, niekiedy zakończone szczecinką. Korona składa się z 5 nitkowatych białawych płatków. Pręcików 5, słupek zakończony dwudzielnym znamieniem. Występujące niekiedy w surowcu owoce otoczone są działkami trwałego kielicha. Zapach surowca słaby, kumarynowy, smak słonawy, lekko drapiący. Dopuszcza się w surowcu domieszkę ziela połonicznika kosmatego (Herniaria hirsuta L.), które różni się od wyżej opisanego gęstym odstającym owłosieniem łodygi, liści i działek kielicha. Ważniejsze cechy budowy anatomicznej Łodyga ma budowę typową dla roślin dwuliściennych. Liść jest bifacjalny. Miękisz palisadowy kilkurzędowy przerywa się w nerwie. Miękisz gąbczasty szeroki, luźno ułożony. W śródliściu i korze łodygi znajdują się gruzły szczawianu wapnia. Na przylistkach, działkach kielicha i niekiedy na liściach jednokomórkowe włoski stożkowe. W preparacie niekiedy spotyka się brunatne komórki skórki łupiny nasiennej. Uniwersytet Medyczny w Łodzi 117

125 HERBA - ZIELE Hyperici herba Ziele dziurawca (FP IX) St. John s wort; Millepertuis Hypericum perforatum L. Dziurawiec zwyczajny rodzina Hypericaceae (Clusiaceae) Dziurawcowate (Okrętnicowate) Szczytowe części pędów dziurawca, zebrane w początkowym okresie kwitnienia i wysuszone, o zawartości hiperycyn nie mniejszej niż 0,08% w przeliczeniu na hiperycynę. Skład. W surowcu występują flawonoidy pochodne kwercetyny (hiperozyd, rutozyd, izokwercytryna) i biflawonoidy. Ponadto występuje olejek eteryczny oraz związki diantronowe (hiperycyna czerwony barwnik i pseudohiperycyna), garbniki katechinowe, proantocyjanidyny, pochodne floroglucyny i ksantony. Działanie i zastosowanie. Obecna w surowcu hiperycyna zwiększa zdolność absorpcji promieni nadfioletowych przez skórę. Przetwory z ziela dziurawca są stosowane w schorzeniach przewodu pokarmowego, wątroby i nerek, działają również przeciwdepresyjnie. Zewnętrznie stosowane są jako środek przyśpieszający gojenie się ran. Dziurawiec zwyczajny jest byliną o łodydze wzniesionej wys. do 60 cm. Liście bezogonkowe, eliptyczne, ułożone na łodydze naprzeciwlegle. Żółte promieniste kwiaty są zebrane na szczytach pędów w gęste baldachogrona. Owocem trójkomorowa, wielonasienna torebka. Dziurawiec zwyczajny występuje powszechnie w Europie, Azji i północnej Afryce. W Polsce roślina rozpowszechniona jest na suchych stanowiskach, zwłaszcza południowej Polski, na polanach, łąkach, w zaroślach. Surowiec zbiera się masowo ze stanowisk naturalnych, co grozi wyniszczeniem zasobów dziurawca. Główną masę surowca stanowią brunatnożółte kwiaty i łodygi. Łodyga dziurawca jest walcowata z dwiema naprzeciwległymi listewkami, wewnątrz pusta. Blaszka liściowa jest eliptyczna lub lancetowata, całobrzega. Liście obserwowane pod światłem wykazują obecność przeświecających punktów, odpowiadających zbiornikom olejkowym, dzięki czemu blaszka wydaje się podziurawiona. Na powierzchni liścia występują ponadto ciemne punkty odpowiadające zbiornikom zawierającym czarnopurpurową hiperycynę. Kwiaty pięciokrotne, średnicy około 3 cm, słupek 1 górny o trzykomorowej zalążni. Na tle złocistożółtych płatków korony widoczne są ciemno zabarwione zbiorniki hiperycyny, natomiast zielonkawe działki kielicha wykazują obecność przeświecających zbiorników olejkowych. Surowiec nie wykazuje zapachu, smak ma ściągający, gorzkawy. Ważniejsze cechy budowy anatomicznej Łodyga ma budowę typową dla roślin dwuliściennych. Pod skórką w żeberkach występuje zwarcica. Słabo zaznaczona miazga oddziela rurki sitowe od naczyń otoczonych włóknami. W środku walca występuje zmarniały rdzeń. Liść ma budowę bifacjalną o miękiszu palisadowym jednorzędowym. Komórki skórki górnej liścia są znacznie większe od komórek skórki dolnej. Szparki otoczone 3-5 komórkami występują tylko na stronie dolnej liścia. W śródliściu występują zbiorniki olejkowe zawierające zielonawą treść, sięgające niekiedy od skórki górnej do dolnej. Na brzegach liścia znajdują się zbiorniki wypełnione czerwonoczarną hiperycyną. Zbiorniki obu typów spotyka się także w śródliściu działek kielicha i płatków korony. Uniwersytet Medyczny w Łodzi 118

126 HERBA - ZIELE Proszek zielonkawożółty. fragmenty wielobocznych komórek skórki o zgrubiałych i perełkowatych ścianach i paracytyczne lub anomocytyczne aparaty szparkowe; fragmenty liści i działek kielicha z dużymi gruczołami (zbiornikami) olejkowymi i zbiornikami z czerwoną treścią; cienkościenne, wydłużone komórki skórki płatków korony z prostymi lub falistymi antyklinalnymi ścianami; cewki i podobne do cewek naczynia z jamkowanymi ścianami oraz grupy grubościennych włókien; fragmenty prostokątnych, zdrewniałych i jamkowanych komórek miękiszu; włóknista warstwa pochodząca z pylników i wydłużone cienkościenne komórki nici pręcików pokrytych prążkowanym naskórkiem; liczne ziarna pyłku z 3 ujściami łagiewkowymi i gładką egzyną występują pojedynczo lub w zwartych grupach oraz gruzły szczawianu wapnia. A. Fragment korony z widocznym zbiornikiem olejkowym (Aa) B. Fragment liścia w przekroju poprzecznym z widoczną skórką górną (Ba), miękiszem palisadowym (Bb), skórką dolną (Bc) i zbiornikiem olejkowym (Bd) C. Fragment liścia w widoku z powierzchni z widoczną skórką górną (Ca), miękiszem palisadowym (Cb) i biornikiem olejkowym (Cc) D. Fragment korony E. Ziarna pyłku F. Naczynia G. Skórka dolna liścia z aparatami szparkowymi H. Włókna J. Fragment wiązki przewodzącej z widocznymi naczyniami K. Skórka górna liścia L. Fragment zalążni z komórkami zawierającymi gruzły szczawianu wapnia M. Fragment korony ze zbiornikiem z hiperycyną (Ma) N. Zbiornik z hiperycyną Ryc. 59 Ziele dziurawca - elementy diagnostyczne Uniwersytet Medyczny w Łodzi 119

127 HERBA - ZIELE Leonuri cardiacae herba Ziele serdecznika (FP IX) Motherwort; Agripaume Leonurus cardiaca L. Serdecznik pospolity rodzina Lamiaceae (Labiatae) Jasnotowate (Wargowe) Całe lub pocięte, wysuszone kwitnące części nadziemne serdecznika pospolitego o zawartości flawonoidów nie mniejszej niż 0,2% w przeliczeniu na hiperozyd. Skład. Składnikami surowca są alkaloidy pirolidynowe (stachydryna, betonicyna, turycyna), flawonoidy (pochodne apigeniny, kemferolu i kwercetyny), irydoidy (ajugozyd, ajugol), diterpeny (leosibirycyna, leosibiryna), garbniki i triterpeny. Działanie i zastosowanie. Surowiec wykazuje działanie uspokajające, przeciwskurczowe i hipotensyjne. Stosowany jest w osłabionej pracy serca, nerwicy serca z towarzyszącym nadciśnieniem. Serdecznik pospolity jest byliną, wys. do 150 cm. Łodyga wzniesiona, rozgałęziona. Kwiaty w kątach górnych liści, w nibyokółkach. Owocem rozłupnie, złożone z 4 trójgraniastych rozłupek. Roślina dość pospolita w Polsce, rozpowszechniona w całej Europie, zachodniej Azji i północnej Afryce. Surowiec jest pozyskiwany ze stanu naturalnego i z upraw. Kawałki łodyg są owłosione, podłużnie prążkowane, czterokanciaste, puste, szerokości do 10 mm; posiadają liście ogonkowe, naprzeciwległe i nakrzyżległe oraz osadzone w kątach liści szczytowych małe kwiatki zebrane w siedzące okółki tworzące długi ulistniony kłos. Dolne liście są jajowatokoliste, dłoniastosieczne, 3-5-klapowe, rzadko 7-klapowe, o klapach nieregularnie ząbkowanych; górne liście są całkowicie lub niewyraźnie trójdzielne, lancetowate, o brzegu piłkowanym i nasadzie klinowatej. Górna powierzchnia liści jest zielona, słabo owłosiona; dolna powierzchnia jasnozielona, gęsto owłosiona z wyraźnym unerwieniem dłoniastym i siateczkowatym. Kwiaty mają lejkowaty kielich, długości 3-5 mm z 5 sztywnymi odgiętymi ząbkami; korona jest dwuwargowa, górna warga jest różowa, owłosiona na powierzchni zewnętrznej, dolna warga biała, z purpurowymi plamami; 4 pręciki gęsto owłosione. Proszek zielony. fragmenty blaszki liściowej z jednorzędowym miękiszem palisadowym, sięgającym prawie do środka i luźno ułożonym miękiszem gąbczastym; fragmenty skórki liścia komórki skórki górnej o komórkach prostościennych i prążkowanym naskórku; komórki skórki dolnej o ścianach falistych, zatokowatych; diacytyczne aparaty szparkowe bardziej liczne na powierzchni dolnej; włoski gruczołowe typu Labiatae; włoski okrywowe, stożkowate, jednorzędowe, długości do ok. 300 μm, niekiedy 1500 μm, złożone z 2-8 komórek nieznacznie rozszerzone w miejscach połączenia komórek i o brodawkowatym lub prążkowanym naskórku; włoski główkowe o jednokomórkowym trzonie i jednokomórkowej główce; fragmenty kielicha zawierające małe gruzełki szczawianu wapnia; kuliste ziarna pyłku, średnicy ok μm o gładkiej egzynie, z 3 ujściami łagiewkowymi i 3 bruzdami; grubościenne, zdrewniałe włókna i spiralne do pierścieniowatych naczynia pochodzące z łodyg; rzadko występują brunatne fragmenty owocni z jedyńcami szczawianu wapnia. Uniwersytet Medyczny w Łodzi 120

128 HERBA - ZIELE Lobeliae herba Ziele lobelii Indian tobacco; Lobelie enflée Lobelia inflata L. Lobelia (stroiczka) rozdęta rodzina Lobeliaceae Lobeliowate Wysuszone nadziemne pędy lobelii rozdętej zebrane w okresie przekwitania. Skład. W surowcu występują alkaloidy pochodne pirydyny, piperydyny i N-metylopiperydyny (lobelina, lobelanina, lobelanidyna, lobinina, izolobinina, sedamina i inne) w ilości 0,2-0,6%. Inne składniki surowca jak kwas chelidonowy i związki sterydowe nie mają leczniczego znaczenia. Działanie i zastosowanie. Działanie surowca jest związane z właściwościami lobeliny i towarzyszących alkaloidów. Lobelina jest stosowanym w lecznictwie analeptykiem, działa pobudzająco na ośrodek oddechowy, powodując gwałtowne przyśpieszenie i pogłębienie oddechu. Ziele lobelii wykazuje działanie przeciwastmatyczne. Lobelia jest rośliną jednoroczną wys cm. Łodyga jest prosto wzniesiona, słabo rozgałęziona. Ulistnienie skrętoległe, skąpe. Liście dolne jajowate lub łopatkowate, ogonkowe, górne siedzące. Z kątów górnych liści wyrastają kwiaty barwy niebieskiej, zebrane w groniaste kwiatostany. Owocem dwukomorowa torebka zawierająca liczne drobne nasiona. Lobelia inflata występuje w stanie naturalnym we wschodnich i centralnych rejonach Stanów Zjednoczonych oraz w Kanadzie. W Polsce otrzymuje się surowiec z upraw krajowych lub importu. Główną masę surowca stanowią kawałki bruzdowanych, kanciastych, wewnątrz pustych łodyg, średnicy 2-5 mm. Łodygi są szorstko owłosione, zielone, niekiedy fioletowo nabiegłe. Liście dług. do 8-9 cm kształtu jajowatego lub łopatkowatego, ogonkowe lub siedzące, na szczycie zaostrzone lub tępe, o nasadzie zwężonej. Brzeg liścia jest nieregularnie odlegle karbowano-piłkowany. Kwiatów w surowcu jest mało. Korona jest sinoniebieska dwuwargowa; pręcików 5 zrośniętych pylnikami; słupek 1 dolny o dwukomorowej zalążni. Charakterystyczna jest obecność w surowcu owoców kulistych, wydętych torebek dług. do 1 cm, barwy szarozielonej z wyraźnymi 10 żeberkami. Owoce na szczycie opatrzone są resztkami kielicha. Nasiona bardzo małe, jajowate, brunatne o powierzchni dołeczkowanej. Surowiec nie wykazuje zapachu; smak jest ostry, drapiący. Ważniejsze cechy budowy anatomicznej Łodyga ma budowę typową dla roślin dwuliściennych. Jest kanciasta, wytwarza na narożach kosmki zakończone pojedynczymi włoskami dług. do 800 μm, o zaostrzonym szczycie, kolbowato rozszerzonej nasadzie i brodaweczkowanej kutykuli. W korze wtórnej wśród rurek sitowych występują rury mleczne wypełnione brunatną treścią. W walcu osiowym znajdują się kolisto ułożone naczynia, którym towarzyszą zdrewniałe włókna. Komórki rdzenia są duże o ścianach jamkowanych. W komórkach miękiszowych występuje szczawian wapnia w postaci piasku krystalicznego. Liść ma budowę bifacjalną. Komórki skórki górnej są brodawkowato uwypuklone. Miękisz palisadowy jednorzędowy, miękisz gąbczasty kilkurzędowy zwarty. Ze skórki dolnej wyrastają włoski podobne do włosków na łodydze. W śródliściu rzadko spotyka się komórki wypełnione piaskiem szczawianu wapnia. Na skórce kielicha i płatków korony występują podobne włoski jak na liściach. Uniwersytet Medyczny w Łodzi 121

129 HERBA - ZIELE Proszek szarozielony. fragmenty skórki górnej o ścianach perełkowato zgrubiałych oraz skórki dolnej o komórkach ostro zatokowatych; odłamki wiązek sitowo-naczyniowych z widocznymi niekiedy rurami mlecznymi; charakterystyczne włoski; fragmenty łupiny nasiennej o charakterystycznych komórkach skórki, wielokątnych, brunatno zabarwionych. A. Włoski B. Skórka dolna liścia z aparatami szparkowymi C. Fragment łodygi z rurami mlecznymi D. Ziarna pyłku E. Naczynia F. Fragment rdzenia G. Skórka łodygi z aparatem szparkowym H. Skórka górna liścia J. Fragment łupiny nasiennej K. Skórka zalążni L. Sklereidy M. Włókna Ryc. 60 Ziele lobelii - elementy diagnostyczne Uniwersytet Medyczny w Łodzi 122

130 HERBA - ZIELE Lythri herba Ziele krwawnicy (FP IX) Loosestrife; Salicaire Lythrum salicaria L. Krwawnica pospolita rodzina Lythraceae Krwawnicowate Wysuszone, całe lub pocięte kwitnące szczyty pędów krwawnicy pospolitej o zawartości garbników nie mniejszej niż 5% w przeliczeniu na pirogalol. Skład. Składnikami surowca są garbniki z grupy elago- i galotanin, flawonoidy (głównie C-glikozydy), antocyjany, kwasy fenolowe i irydoidy. Działanie i zastosowanie. Ziele krwawnicy wykazuje działanie ściągające i przeciwbiegunkowe. Krwawnica pospolita jest okazałą byliną wys. do 130 cm o pojedynczej lub słabo rozgałęzionej łodydze. Na każdym odgałęzieniu wyrasta wysmukły groniasty kwiatostan. Owocem torebka pękająca po dojrzeniu. Pospolita na terenie całej Europy, w Azji i północnej Afryce. Występuje także w Polsce. Preferuje miejsca wilgotne, podmokłe łąki, brzegi rzek, moczary. Łodygi są sztywne, czterokanciaste, na szczycie rozgałęzione, brunatnawozielone, podłużnie bruzdowane i owłosione. Liście naprzeciwległe, nakrzyżległe, rzadziej ułożone okółkowo po trzy, niekiedy naprzemianległe przy kwiatostanie, który ma postać szczytowego kłosa. Liście siedzące, lancetowate, o sercowatej nasadzie, 5-15 cm długie i 1-2,5 cm szerokie, owłosione na stronie dolnej; boczne nerwy tworzą łukowate anastomozy blisko brzegu liścia. Kwiaty mają owłosiony rurkowaty, zrosłodziałkowy trwały kielich, 4-8 mm długi, złożony z 6 działek z 6 małymi, trójkątnymi ząbkami międzyległymi z 6 dużymi, ostrymi ząbkami, co najmniej dwa razy dłuższymi od rurki; wielopłatkowa korona złożona z fioletoworóżowych płatków, każdy rozszerzony na szczycie o falistym zarysie I zwężony u podstawy; pręcikowie złożone z 2 okółków po 6 pręcików (jeden okółek z krótkimi, nagimi pręcikami, drugi z długimi pręcikami, wystającymi ponad koronę). Owoc, jeżeli powstaje, jest małą torebką umieszczoną w trwałym kielichu. Proszek zielonkawożółty. jednokomórkowe lub dwukomórkowe, jednorzędowe, grubościenne, delikatnie jamkowane włoski okrywowe z dolnej skórki łodygi i liścia; liczne jednorzędowe, jednokomórkowe lub dwukomórkowe cienkościenne, delikatnie jamkowane włoski okrywowe kielicha; przeźroczyste, fioletoworóżowe fragmenty płatków; liczne gruzły szczawianu wapnia; ziarna pyłku z 3 ujściami łagiewkowymi i cienką, drobnoziarnistą egzyną; fragmenty górnej skórki z dużymi, wielobocznymi komórkami o falistych ścianach; fragmenty dolnej skórki z mniejszymi wielobocznymi komórkami i anomocytycznymi aparatami szparkowymi. Uniwersytet Medyczny w Łodzi 123

131 HERBA - ZIELE Majoranae herba Ziele majeranku (FP IX monografia narodowa) Sweet majoram; Marjolaine Majorana hortensis Moench Majeranek ogrodowy rodzina Lamiaceae (Labiatae) Jasnotowate (Wargowe) Wysuszone, kwitnące szczyty pędów majeranku ogrodowego o zawartości olejku eterycznego nie mniejszej niż 5 ml/kg. Skład. Surowiec zawiera olejek eteryczny (do 2,5%), którego głównymi składnikami są: terpinen, terpinen-4-ol, α-terpineol, linalol i sabinen. Ponadto w surowcu występują garbniki, flawonoidy (glikozydy apigeniny, luteoliny i diosmetyny), związki fenolowe (arbutyna, metyloarbutyna, hydrochinon) i triterpeny. Działanie i zastosowanie. Ziele majeranku wykazuje działanie przeciwbakteryjne i przeciwwirusowe, zwiększa wydzielanie soku żołądkowego i działa spazmolitycznie na mięśnie gładkie przewodu pokarmowego. Stosowane jest miejscowo w celu zmniejszenia obrzęku błony śluzowej nosa oraz do płukania jamy ustnej i gardła, jako środek odkażający. Wewnętrznie stosowane w zaburzeniach żołądkowo-jelitowych z wzdęciami i niestrawnością oraz w stanach zapalnych oskrzeli. Wykorzystywane także jako przyprawa kulinarna. Majeranek ogrodowy jest rośliną jedno-, dwu- lub wieloletnią wys. do 50 cm. Łodyga wzniesiona, rozgałęziona. Liście ułożone naprzeciwległe. Kwiaty drobne białawe skupione w nibyokółki. Owocem rozłupnia. Roślina występuje w rejonie Morza Śródziemnego, w Egipcie, Arabii i Indiach. Uprawiana w Azji, Ameryce Północnej, Europie, także w Polsce. Surowiec pozyskiwany z upraw. Łodyga rozgałęziona, okrągławoczterokanciasta, zielonawoszara, owłosiona, często czerwonawo nabiegła. Liście dług. do 30 mm, szer. do 10 mm, krótkoogonkowe, okrągławoeliptyczne lub łopatkowate, całobrzegie, o szczycie tępym lub zaokrąglonym, obustronnie gęsto owłosione. Unerwienie pierzaste. Kwiaty drobne, wargowe, okryte dużymi, zielonymi podkwiatkami. Kielich głęboko, aż do nasady rozcięty, niemal bezząbkowy. Korona biała lub różowawa z górną wargą wyciętą, a dolną trójdzielną o prawie równych łatkach. Proszek zielonawoszary. fragmenty skórki górnej liścia złożonej z komórek płytkozatokowych oraz skórki dolnej złożonej z komórek falistozatokowych, o ścianach nierównomiernie zgrubiałych, jamkowanych; diacytyczne aparaty szparkowe po obu stronach skórki; liczne włoski okrywowe, 3-5-komórkowe, proste lub wygięte, zawierające niekiedy drobne igiełki szczawianu wapnia; włoski gruczołowe typu Labiatae; włoski główkowe o 1-2-komórkowej główce i 2-3-komórkowym trzonie; fragmenty skórki łodyg z licznymi włoskami okrywowymi; fragmenty korony o komórkach cienko- i prostościennych; fragmenty skórki przykwiatków o komórkach grubościennych, zatokowofalistych; fragmenty wiązek przewodzących o zdrewniałych naczyniach i licznych włóknach; liczne ziarna pyłku o gładkiej egzynie i sześciu ujściach łagiewkowych; niekiedy brunatne, jajowate nasiona o dług. do 1 mm. Uniwersytet Medyczny w Łodzi 124

132 HERBA - ZIELE A. Skórka górna liścia z włoskiem bezgłówkowym (Aa) B. Skórka dolna liścia z aparatem szparkowym i włoskiem bezgłówkowym (Ba) C. Skórka nasady podkwiatka D. Fragmenty włosków bezgłówkowych z igiełkami szczawianu wapnia (Da) E. Ziarno pyłku F. Fragment wiązki z widocznymi naczyniami (Fa) G. Fragment korony z włoskiem gruczołowym typu Labiatae (Ga) H. Fragment korony z włoskiem główkowym (Ha) J. Fragment korony z włoskiem bezgłówkowym K. Fragment korony Ryc. 61 Ziele majeranku - elementy proszku Uniwersytet Medyczny w Łodzi 125

133 HERBA - ZIELE Marrubii herba Ziele szanty (FP IX) White horehound; Marrube blanc (parties aériennes fleuries de) Marrubium vulgare L. Szanta zwyczajna rodzina Lamiaceae (Labiatae) Jasnotowate (Wargowe) Całe lub rozdrobnione, wysuszone kwitnące nadziemne części szanty zwyczajnej o zawartości marubiny nie mniejszej niż 0,7%. Skład. Składnikami surowca są diterpeny (marubina, peregrinol, wulgarol), alkaloidy pirolidynowe (betonicyna, stachydryna), flawonoidy (pochodne apigeniny, luteoliny, kwercetyny), ślady olejku eterycznego, saponiny, sterole. Działanie i zastosowanie. Surowiec ze względu na gorzki smak stymuluje wydzielanie śliny i soku żołądkowego, pobudza czynności wydzielnicze wątroby. Ponadto działa wykrztuśnie. Stosowany jest w braku łaknienia, w dolegliwościach trawiennych i pomocniczo w nieżytach dróg oddechowych. Szanta zwyczajna jest byliną wys. do 30 cm o wzniesionej łodydze. Kwiaty białe, zebrane w nibyokółki w kątach liści. Owocem szarobrunatne, trójkanciaste rozłupnie. Roślina występuje w Europie, Azji, Ameryce. W Polsce pospolita, spotykana jako roślina ruderalna, bywa także uprawiana. Łodygi do 50 cm długie, czterokanciaste, do 7 mm grube. Młode łodygi są gęsto okryte białymi, puszystymi włoskami, starsze łodygi są zielonkawoszare i mniej owłosione. Dolne liście są szeroko jajowate, wszystkie ogonkowe; blaszka liściowa 1,5-4 cm długa i 1-3,5 cm szeroka, szczyt blaszki lekko zaostrzony, nasada zwężająca się lub nieco sercowata, brzeg ząbkowany do karbowanego, ogonek do 3 cm długi; unerwienie pierzaste, uwypuklone na stronie dolnej, wyraźnie zagłębione na stronie górnej. Obie powierzchnie liścia są gęsto owłosione cienkimi białymi, wełnistymi włoskami, starsze liście mają mniej liczne włoski na ciemnoszarawozielonej powierzchni górnej. Kwiaty są małe, siedzące, zebrane w gęste skupienia w kątach liści. Kielich do 5 mm długi, trwały, złożony z 5 długich i 5 krótkich naprzemianległych, haczykowato zakrzywionych, frędzlowatych, szydlastych działek; gardziel kielicha z wewnętrznym pierścieniem długich, jedwabistych włosków. Korona 7 mm długa, matowo biała, dwuwargowa, warga górna dwułatkowa, dolna trzyłatkowa; 4 krótkie pręciki; słupek z dwudzielnym znamieniem. Proszek szarawozielony. fragmenty liści z falistymi, wielobocznymi komórkami skórki, aparaty szparkowe diacytyczne; komórki śródliścia z małymi igłami i gruzłami szczawianu wapnia; włoski okrywowe bardzo liczne, zakręcone lub zwinięte μm długie, jednokomórkowe lub wielokomórkowe i jednorzędowe z 2-6 komórkami, rozszerzone w spojeniach; gwiazdowate (krzaczkowate) włoski dwóch typów: jedne z odgałęzieniami wyrastającymi z krótkiego, jednokomórkowego trzonu i inne z mniej licznymi odgałęzieniami wyrastającymi z siedzącej podstawy; 8-komórkowe wydzielnicze włoski typu Labiatae; główkowe włoski o 1-2-komórkowym trzonie i 1-4-komórkowej główce; włoski okrywowe z wewnętrznej powierzchni kielicha do 1000 μm długie, o 2-3 komórkach, silnie zgrubiałych w spojeniach i z wydłużoną komórką szczytową; ziarna pyłku kuliste ok. 25 μm średnicy z gładką egzyną; fragmenty tkanki naczyniowej łodyg i nerwów. Uniwersytet Medyczny w Łodzi 126

134 HERBA - ZIELE Meliloti herba Ziele nostrzyka (FP IX) Melilot; Mélilot Melilotus officinalis (L.) Desr. Nostrzyk żółty rodzina Fabaceae (Papilionaceae) Bobowate (Motylkowate) Kwitnące, całe lub pocięte, wysuszone nadziemne części nostrzyka żółtego o zawartości kumaryny nie mniejszej niż 0,3%. Skład. Ciałami czynnymi surowca są związki kumarynowe, głównie kumaryna (około 0,9%), melilotyna (3,4-dihydrokumaryna), skopoletyna, umbeliferon; kwasy: o-kumarowy (trans), melilotowy; dikumarol, związki flawonoidowe (glikozydy kemferolu i kwercetyny), garbniki oraz alantoina i saponiny triterpenowe. Działanie i zastosowanie. Ziele nostrzyka wchodzi w skład mieszanek recepturowych stosowanych w zakrzepowym zapaleniu żył i żylakach. Zewnętrznie surowiec stosowany w stanach zapalnych skóry, czyrakach, wrzodach. Nostrzyk żółty jest rośliną dwuletnią, występuje także w formie jednorocznej. Wytwarza silny korzeń palowy i liczne, wzniesione do 1 m wys. górą rozgałęzione łodygi, zakończone groniastymi kwiatostanami. Ulistnienie skrętoległe, liście trójdzielne opatrzone 2 szydlastymi przylistkami. Kwiaty żółte o budowie typowej dla bobowatych. Owocem 1-2-nasienny nagi strąk. Nostrzyk żółty rośnie w całej Europie i środkowej Azji. W Polsce występuje pospolicie na łąkach, miedzach, nasypach kolejowych. Surowiec zbiera się ze stanowisk naturalnych w początkowym okresie kwitnienia. Główną masę surowca stanowią kwiatostany składające się z drobnych, żółtych motylkowatych kwiatów dług. 5-7 mm. Kielich 5-ząbkowy, trwały, żagielek dłuższy od łódeczki. Z 10 pręcików 1 jest wolny a 9 zrośniętych jest nitkami w rurkę obejmującą szyjkę górnego słupka. Łodyga obła, płytko bruzdowana, rdzeniasta. Liście ogonkowe, trójdzielne, z 2 szydlastymi przylistkami u nasady. Listki eliptyczne, dług. 2-4 cm, o szczycie przyciętym i brzegu ząbkowanym, pod spodem wzdłuż nerwów delikatnie owłosione. Zapach surowca przyjemny, kumarynowy, smak gorzkawy. Ważniejsze cechy budowy anatomicznej Łodyga nostrzyka wykazuje budowę typową dla dwuliściennych. Kora pierwotna oddzielona jest od kory wtórnej poprzerywanymi pasmami włókien okrysztalonych (podobne włókna towarzyszą wiązkom przewodzącym w nerwach liści). Wiązki przewodzące są obokległe. Rdzeń posiada komórki prostościenne, o ścianach jamkowanych. Liść ma budowę bifacjalną z jednorzędową palisadą. Na łodydze, liściach oraz kielichu występują włoski główkowe oraz bezgłówkowe. Proszek żółtawozielony. fragmenty blaszki liściowej widziane z powierzchni mają komórki skórki o błonach nierównomiernie zgrubiałych, lekko falistych, z licznymi aparatami szparkowymi, głównie anomocytycznymi, z 3-6 komórkami przyszparkowymi; jednorzędowe włoski okrywowe z 2 krótkimi, gładkościennymi komórkami nasadowymi i długą komórką szczytową, zgiętą pod kątem prostym, o grubej ścianie i brodawkowanym naskórku; rzadko włoski główkowe o krótkim, 2-3-komórkowym trzonie i jajowatej, dwurzędowej główce z 4 niewyraźnie widocznymi komórkami; Uniwersytet Medyczny w Łodzi 127

135 HERBA - ZIELE rzadko występujące fragmenty płatków korony z widocznymi brodawkami; fragmenty wiązek naczyniowych z łodyg, z towarzyszącymi niezdrewniałymi, podzielonymi przegrodami włóknami, zawierającymi jedyńce szczawianu wapnia; włóknista warstwa pylnika; kuliste do jajowatych ziarna pyłku, długości ok. 25 μm z 3 ujściami łagiewkowymi i gładką egzyną. A. Skórka dolna liścia z aparatami szparkowymi, włoskiem bezgłówkowym (Aa) i włoskiem główkowym (Ab) oraz fragment nerwu z widocznymi naczyniami (Ac) i komórkami zawierającymi jedyńce szczawianu wapnia (Ad) B. Skórka górna liścia z aparatami szparkowymi C. Skórka łodygi z aparatami szparkowymi D. Miękisz rdzenia E. Naczynia z łodygi F. Włókna z łodygi G. Włosek bezgłówkowy Ryc. 62 Ziele nostrzyka - elementy diagnostyczne Uniwersytet Medyczny w Łodzi 128

136 HERBA - ZIELE Millefolii herba Ziele krwawnika (FP IX) Yarrow; Achillée millefeuille Achillea millefolium L. Krwawnik pospolity rodzina Asteraceae (Compositae) Astrowate (Złożone) Całe lub pocięte, wysuszone kwitnące wierzchołki pędów krwawnika pospolitego o zawartości olejku eterycznego nie mniejszej niż 2 ml/kg i zawartości proazulenów nie mniejszej niż 0,02% w przeliczeniu na chamazulen. Skład. Głównym składnikiem olejku jest chamazulen (około 40%), poza tym występują α-pinen, tujon, borneol, kariofilen i inne. Ważnymi składnikami surowca są laktony seskwiterpenowe pochodne gwajanu: proazulenowa achillicyna i jej pochodne oraz achillina. Ponadto występują substancje gorzkie (germakranolidy), flawonoidy (glikozydy apigeniny i luteoliny) i garbniki. Działanie i zastosowanie. Ziele krwawnika wykazuje działanie przeciwkrwotoczne, przeciwzapalne, rozkurczające na mięśnie gładkie, powoduje pobudzenie czynności wydzielniczych gruczołów trawiennych. Krwawnik pospolity jest byliną do 80 cm wys., o cienkim kłączu z podziemnymi rozłogami. Na wiosnę wyrasta rozeta przyziemnych ogonkowych liści, następnie prosto wzniesione łodygi, w górnej części słabo rozgałęzione, skrętolegle ulistnione. Dolne liście są krótkoogonkowe, górne siedzące. Kwiaty zebrane w koszyczki tworzą szczytowe baldachogrona. Krwawnik pospolity jest gatunkiem obejmującym szereg podgatunków zróżnicowanych chemicznie. Najważniejszym ze stanowiska terapeutycznego jest Achillea millefolium ssp. collina zawierający prochamazulen. Roślina występuje w Europie, północnej Azji i Ameryce Północnej. W Polsce spotykana pospolicie na całym obszarze, na suchych łąkach, przydrożach i brzegach lasów. Surowiec jest zbierany ze stanowisk naturalnych. W surowcu występują górne części łodyg do 3 mm grube, podłużnie bruzdowane, rdzeniaste. Liście są ciemnozielone, bezogonkowe, podwójnie lub potrójnie pierzastosieczne o wycinkach wąskolancetowatych, zaostrzonych. Dług. liści do 10 cm, szer. około 2 cm. Kwiatostany złożone z koszyczków średnicy 3-4 mm są baldachokształtne, płaskie. Żółtozielone listki okrywy posiadają brunatne, błoniaste obrzeżenia. Na wypukłych osadnikach kwiatostanowych, wyrastają w zewnętrznym pięciokwiatowym okółku kwiaty języczkowate żeńskie białe lub różowawe; kwiaty środkowe rurkowate, obupłciowe są barwy żółtej. Całe ziele jest mniej lub bardziej owłosione. Zapach surowca aromatyczny, swoisty; smak gorzki. Ważniejsze cechy budowy anatomicznej Łodyga ma budowę typową dla roślin dwuliściennych. W przekroju zarys jej jest nieregularnie falistozatokowaty wskutek istnienia żeberek. Liść ma budowę bifacjalną. Na powierzchni skórki znajdują się włoski 4-6-komórkowe o silnie wydłużonej i biczowato lub hakowato wygiętej komórce szczytowej oraz we wgłębieniach włoski gruczołowe typu Compositae. Podobne włoski występują na zewnętrznej powierzchni listków okrywy i kwiatów. Listki okrywy mają brzegi postrzępione; komórki brzeżne przekształcone są, szczególnie na szczycie, w długie, niekiedy zagięte, 1- lub 2-komórkowe włoski. W komórkach korony kwiatów języczkowatych i rurkowatych spotkać można drobne gruzły szczawianu wapnia. Uniwersytet Medyczny w Łodzi 129

137 HERBA - ZIELE Proszek zielony lub szarawozielony. fragmenty łodyg, liści i okrywolistków, z bardzo rzadko występującymi gruczołowymi włoskami o krótkim trzonie i główce złożonej z 2 rzędów 3-5 komórek otoczonych pęcherzykowatą błoną i jednorzędowych włosków okrywowych, składających się z 4-6 małych, mniej lub bardziej izodiametrycznych komórek u podstawy i grubościennej, często nieco powyginanej komórki szczytowej, długości od ok. 400 μm do ponad 1000 μm; fragmenty języczkowatej korony z brodawkowanymi komórkami skórki; drobne komórki miękiszu rurek korony, zawierające gruzły szczawianu wapnia; grupy zdrewniałych i jamkowanych komórek z okrywolistków; kuliste ziarna pyłku, średnicy ok. 30 μm, z 3 ujściami łagiewkowymi i kolczastą egzyną; grupy sklerenchymatycznych włókien i małych naczyń ze spiralnymi lub pierścieniowatymi zgrubieniami, pochodzące z łodygi. A. Włoski okrywowe, całe lub we fragmentach B. Skórka liścia z anomocytycznym aparatem szparkowym, widziana z powierzchni C. Ziarna pyłku D. Fragment korony kwiatu języczkowatego z brodawkowanymi komórkami skórki E. Drobnokomórkowy miękisz korony kwiatu rurkowatego zawierający gruzły szczawianu wapnia F. Skórka korony kwiatu rurkowatego widziana z powierzchni G. Zdrewniałe komórki okrywolistków H. Włoski gruczołowe J. Zdrewniałe włókna i naczynia łodygi K. Skórka łodygi widziana z powierzchni Ryc. 63 Ziele krwawnika - elementy diagnostyczne Uniwersytet Medyczny w Łodzi 130

138 HERBA - ZIELE Origani herba Ziele lebiodki (FP IX) Oregano; Origan Origanum onites L. Origanum vulgare L. ssp.hirtum (Link) Ietsw. Lebiodka pospolita rodzina Lamiaceae (Labiatae) Jasnotowate (Wargowe) Wysuszone liście i kwiaty, zebrane z pędów wyżej wymienionych gatunków lebiodki, o zawartości olejku eterycznego nie mniejszej niż 25 ml/kg (suma zawartości karwakrolu i tymolu w olejku nie mniejsza niż 60%). Skład. Surowiec zawiera olejek eteryczny (głównymi składnikami są fenole: karwakrol i tymol) oraz flawonoidy (pochodne apigeniny, diosmetyny i luteoliny). Działanie i zastosowanie. Surowiec wykazuje działanie wykrztuśne i żółciopędne. Lebiodka pospolita jest byliną, wys. do 80 cm. Łodyga wzniesiona, górą rozgałęziona, czerwono nabiegła. Liście ogonkowe, naprzeciwległe. Kwiaty drobne liczne, różowe lub różowolila, w szczytowych podbaldachach, z przykwiatkami często purpurowymi. Roślina gruczołowo owłosiona, intensywnie pachnąca. Występuje w Europie i środkowej Azji. W Polsce pospolita na niżu, na skraju lasów, na suchych pagórkach, w widnych lasach, także uprawiana. O. onites ma pokrój podobny. Występuje w Turcji i Grecji. O. onites. Liść jest żółtawozielony, zwykle 4-22 mm długości i 3-14 mm szerokości. Posiada długi lub krótki ogonek, lub jest siedzący. Blaszka jest jajowata, eliptyczna lub jajowatolancetowata. Brzegi są całe lub ząbkowane, szczyt jest ostry lub tępy. Nerwy, barwy żółtawej, są wyraźne na dolnej powierzchni. Kwiaty są pojedyncze lub widoczne w postaci rozpadłych części baldachogrona. Kielich podobny do przysadki, niewyraźnie zaznaczony. Korona biała, na wierzchołku kwiatostanów lub pojedynczych kwiatów, albo niewyraźnie zaznaczona. Przysadki są łuskowate i zielone, podobnie jak liście. Substancja roślinna zawiera żółtawe lub żółtawobrunatne części łodyg. O. vulgare (ssp. hirtum). Liść barwy zielonej, zwykle 3-28 mm długości i 2,5-19 mm szerokości. Ogonkowy lub siedzący. Blaszka jajowata lub jajowato-eliptyczna. Brzegi blaszki są całe lub ząbkowane, szczyt ostry lub tępy. Kwiaty nieliczne, znajdowane w postaci rozpadłych części baldachogrona. Przysadki są zielonkawożółte i łuskowate. Kielich podobny do korony, nie wyróżnia się. Korona biała, na wierzchu kwiatostanów, słabo widoczna lub niezauważalna. Proszek zielony do żółtawozielonego. włoski okrywowe krótkie, jednokomórkowe i rzadko stożkowe; włoski stożkowe, o kształcie spiczastych zębów bardziej liczne u O. vulgare; włoski okrywowe u O. vulgare są grubościenne. włoski okrywowe u O. onites zawierają jedyńce szczawianu wapnia, u O. vulgare drobne igły; naskórek na włoskach okrywowych jest gładki, u O. vulgare pokryty brodawkami; skórki liści posiadają komórki o ścianach falistych i aparaty szparkowe typu diacytycznego; u O. vulgare komórki skórki górnej są perełkowato zgrubiałe; włoski gruczołowe typu Labiatae; włoski główkowe są liczne u O. onites, rzadkie u O. vulgare, posiadają one jednokomórkową główkę i jednokomórkowy, dwu- lub trzykomórkowy (2-3 komórkowy u O. vulgare) trzon; Uniwersytet Medyczny w Łodzi 131

139 HERBA - ZIELE ziarna pyłku są gładkie, kuliste i bardziej liczne u O. onites. O. onites A. Skórka liścia z fragmentami włosków okrywowych B. Włosek okrywowy C. Włoski okrywowe D. Skórka liścia z włoskiem gruczołowym typu Labiatae (Da) E. Ziarno pyłku F. Ziarno pyłku G. Skórka liścia z aparatem szparkowym (Ga), włoskiem okrywowym (Gb), włoskiem główkowym (Gc) oraz bliznami po włosku gruczołowym (Gd) i główkowym (Ge) H. Włosek główkowy O. vulgare J. Skórka górna liścia z towarzyszącym miękiszem palisadowym K. Skórka liścia ze stożkowatym włoskiem okrywowym L. Dwukomórkowy włosek okrywowy M. Skórka liścia z włoskiem okrywowym i włoskiem główkowym N. Skórka dolna liścia z aparatem szparkowym (Na), włoskiem gruczołowym typu Labiatae (Nb) i włoskiem główkowym (Nc) Ryc. 64 Ziele lebiodki - elementy diagnostyczne Uniwersytet Medyczny w Łodzi 132

140 HERBA - ZIELE Passiflorae herba Ziele męczennicy (FP IX) Passion flower; Passiflore Passiflora incarnata L. Męczennica krwista (M. cielista) rodzina Passifloraceae Męczennicowate Rozdrobnione lub pocięte, wysuszone części naziemne męczennicy krwistej o zawartości flawonoidów nie mniejszej niż 1,5% w przeliczeniu na witeksynę. Skład. Surowiec zawiera flawonoidy (głównie C-glikozydy flawonów), niewielkie ilości maltolu (pochodna gamma-pironu) oraz alkaloidów indolowych o układzie β-karboliny (harmol, harmalol, harman), ślady olejku, a także glikozydy cyjanogenne. Działanie i zastosowanie. Wykazuje słabe działanie uspokajające na OUN, przeciwlękowe, a także spazmolityczne na mięśnie gładkie przewodu pokarmowego, naczyń krwionośnych. Zalecane jest dorosłym i dzieciom w zaburzeniach snu o podłożu nerwowym, w stanach niepokoju oraz w zaburzeniach gastrycznych pochodzenia nerwowego. Męczennica krwista jest byliną pnącą o łodygach dług. do 10 m, opatrzonych wąsami czepnymi. Białe promieniste kwiaty wyrastają z kątów liści. Owocem wielonasienna, żółtawobrunatna jagoda. Męczennica rośnie w Północnej, Środkowej i Południowej Ameryce. Uprawiana w krajach tropikalnych i subtropikalnych, również w Polsce. Łodyga barwy zielonej lub zielonkawoszarej albo brunatnawej jest zdrewniała, w środku pusta, podłużnie prążkowana, gładka lub bardzo delikatnie omszona, o średnicy przeważnie mniejszej niż 8 mm. Zielone lub zielonkawobrunatne liście są naprzemianległe, drobno ząbkowane i omszone, głęboko wcięte w postaci 3 ostro zakończonych klap, z których środkowa jest największa. Unerwienie jest znacznie bardziej uwydatnione na dolnej powierzchni. Ogonek jest omszony i podtrzymuje 2 ciemno zabarwione miodniki przy blaszce liściowej. Wąsy czepne są bardzo liczne i wyrastają z pachwin liści; są one drobne, gładkie, okrągłe w przekroju i zakończone walcowatymi spiralami. Kwiaty promieniste, jeżeli są obecne, posiadają 3 małe przykwiatki i koronę składającą się z 5 białych, wydłużonych płatków z kilkoma rzędami nitkowato wykształconych, podobnych do płatków wyrostków. Owoc, jeżeli jest obecny, jest zielonkawy lub brunatnawy oraz spłaszczony i owalny; zawiera kilka spłaszczonych, brunatnawożółtych, dołeczkowanych nasion. Proszek jasnozielony. fragmenty skórki liścia o falistych ścianach oraz aparaty szparkowe typu anomocytycznego; liczne gruzły szczawianu wapnia, pojedyncze lub leżące szeregowo wzdłuż naczyń; duża ilość włókien pojedynczych lub w grupach, pochodzących z łodyg z towarzyszącymi jamkowanymi naczyniami i cewkami; jednorzędowe włoski z 1-3 grubościennymi komórkami, proste lub lekko zgięte, zakończone ostro lub czasami haczykowato; brodawkowane komórki skórki płatków korony i przydatków; ziarna pyłku z siateczkowaną egzyną; rzadko brunatne komórki garbnikowe; brudnawożółte, jamkowane fragmenty łupiny nasiennej. Uniwersytet Medyczny w Łodzi 133

141 HERBA - ZIELE Polygoni avicularis herba Ziele rdestu ptasiego (FP IX) Knotgrass; Renouée des oiseaux Polygonum aviculare L. Rdest ptasi rodzina Polygonaceae Rdestowate Całe lub pocięte, wysuszone kwitnące części nadziemne rdestu ptasiego o zawartości flawonoidów nie mniejszej niż 0,3% w przeliczeniu na hiperozyd. Skład. Ciałami czynnymi warunkującymi działanie surowca są związki flawonoidowe pochodne kwercetyny, kemferolu, mirycetyny (hiperozyd, awikularyna); kwasy fenolowe, garbniki, kumaryny oraz związki krzemu (częściowo w formie rozpuszczalnej). Działanie i zastosowanie. Ziele rdestu ptasiego stosowane jest w przewlekłych schorzeniach dróg moczowych, kamicy nerkowej, pomocniczo w chorobie gośćcowej, w schorzeniach przewodu pokarmowego oraz w chorobach płuc. Rdest ptasi jest rośliną jednoroczną, rzadziej dwuletnią o łodygach do 50 cm dług., rozgałęzionych, zwykle rozesłanych, węźlasto zgrubiałych. Ulistnienie skrętoległe, liście drobne o zmiennym kształcie, opatrzone w nasadzie błoniastymi gatkami. Niepozorne, krótkoszypułkowe kwiaty wyrastają po 2-5 w pachwinach liści. Owocem brunatny, trójkanciasty orzeszek. Rdest ptasi występuje pospolicie w Europie. W Polsce roślina jest bardzo rozpowszechniona, rośnie na przydrożach, łąkach, piaszczystych nieużytkach. Surowiec zbiera się ze stanowisk naturalnych. Łodygi rdestu ptasiego są walcowate, grub. do 2 mm, barwy szarawozielonej, podzielone na międzywęźla, a w węzłach otoczone zrośniętymi, srebrzystymi lub brunatnymi przylistkami. Liście są krótkoogonkowe lub siedzące o kształcie zmiennym, od równowąskich, eliptycznych do łopatkowatych, dług. 1-2 cm. Blaszka liściowa szarozielona, całobrzega, naga. Okwiat niezróżnicowany na kielich i koronę, białawy lub różowozielony dług. do 2 mm. Surowiec nie wykazuje zapachu; smak ma lekko ściągający. Ważniejsze cechy budowy anatomicznej Łodyga ma budowę typową dla roślin dwuliściennych, w zarysie ma kształt wielokątny. Pod skórką w narożach występują pęki włókien niezdrewniałych. Korę pierwotną od wtórnej oddziela endoderma. Wiązki sitowo-naczyniowe są obokległe, ułożone kolisto, poprzedzielane szerokimi promieniami rdzeniowymi. Część sitowa jest wzmocniona włóknami. Rdzeń jest często zmarniały. W komórkach miękiszowych łodygi występują gruzły szczawianu wapnia. Liść ma budowę izolateralną. Obustronnie występujący miękisz palisadowy jest jednorzędowy. W miękiszu gąbczastym spotyka się duże gruzły szczawianu wapnia. Komórki skórki w przekroju poprzecznym są duże, uwypuklone. Aparaty szparkowe najczęściej typu anizocytycznego występują po obu stronach liścia. Przylistki tworzące gatkę składają się z wydłużonych, prostościennych komórek. Komórki skórki okwiatu mają zarys wielokątny lub falistozatokowaty i powleczone są prążkowaną kutykulą. Uniwersytet Medyczny w Łodzi 134

142 HERBA - ZIELE Proszek zielonkawobrunatny. fragmenty skórki liścia o wielokątnych do falistych ścianach komórkowych, z licznymi aparatami szparkowymi typu anizocytycznego oraz prążkowanym naskórkiem; fragmenty liści i łodyg, zawierające liczne gruzły szczawianu wapnia, niektóre z nich bardzo duże; grupy grubościennych włókien z podskórni łodygi; kuliste ziarna pyłku z gładką egzyną i 3 ujściami łagiewkowymi; rzadko występujące brunatne fragmenty owocni zewnętrznej, złożone z komórek o grubych, falistych ścianach. A. Worek pyłkowy z ziarnami pyłku (Aa) B. Włókna C. Skórka liścia z aparatami szparkowymi z towarzyszącym miękiszem palisadowym (Ca) D. Skórka łodygi E. Fragment okwiatu F. Fragment liścia w przekroju poprzecznym z widoczną skórką (Fa), miękiszem palisadowym (Fb) i gruzłami szczawianu wapnia (Fc) G. Gruzeł szczawianu wapnia H. Ziarna pyłku J. Fragment owocni K. Fragment wiązki przewodzącej L. Fragment gatki Ryc. 65 Ziele rdestu ptasiego - elementy diagonostyczne Uniwersytet Medyczny w Łodzi 135

143 HERBA - ZIELE Polygoni hydropiperis herba Ziele rdestu ostrogorzkiego Water peper; Poivre d eall Polygonum hydropiper L. Rdest ostrogorzki rodzina Polygonaceae - Rdestowate Wysuszone pędy rdestu ostrogorzkiego zebrane w okresie kwitnienia. Skład. Surowiec zawiera związki flawonoidowe głównie glikozydy kwercetyny (do 3% rutynozydu) i siarczany izoramnetyny (persykaryna); garbniki hydrolizujące i katechinowe (3-5%), kwasy fenolowe, olejek eteryczny, w którym występują aldehydy seskwiterpenowe o ostrym smaku i zapachu; naftodiandrony i sterole. Działanie i zastosowanie. Ziele rdestu ostrogorzkiego wykazuje działanie przeciwkrwotoczne, moczopędne i przeciwbiegunkowe. Rdest ostrogorzki jest rośliną jednoroczną wys. do 50 cm, o łodydze zwykle prosto wzniesionej, niekiedy czerwono zabarwionej, podzielonej na międzywęźla. W węzłach występują zrośnięte błoniaste przylistki obejmujące łodygę. Ulistnienie jest skrętoległe. Liście podłużnie lancetowate. Kwiaty drobne zebrane w kłosowate kwiatostany barwy zielonaworóżowej. Owocem jest orzeszek. Rdest ostrogorzki występuje powszechnie w Europie i Azji. W Polsce rośnie pospolicie na wilgotnych terenach, w zaroślach, rowach, nad brzegami wód. Surowiec zbiera się ze stanowisk naturalnych, zwykle w początkowym okresie kwitnienia w czerwcu i lipcu. Łodygi rdestu ostrogorzkiego są walcowate, podłużnie prążkowane, w węzłach kolankowato zgrubiałe, wewnątrz puste, barwy zielonawoczerwonej. Występujące w węzłach zrośnięte przylistki (gatki) są błoniaste, żółtawe lub brunatne, na brzegach owłosione. Liście dług cm są podłużnie lancetowate u nasady zwężone, u szczytu zaostrzone, całobrzegie bardzo krótkoogonkowe. Górna powierzchnia liścia jest naga; dolna niekiedy owłosiona. Niepozorne kwiaty barwy zielonaworóżowej lub białaworóżowej nie są zróżnicowane na kielich i koronę; okwiat zwykle czterodzielny. Zapachu surowiec nie wykazuje; smak paląco gorzki, przypominający smak pieprzu ziołowego. Ważniejsze cechy budowy anatomicznej Łodyga ma budowę prawidłową roślin dwuliściennych. Zarys przekroju poprzecznego ma kształt falistozatokowaty. Pod skórką wśród kolenchymatycznie zgrubiałych komórek występują zbiorniki wydzielnicze. Korę pierwotną od wtórnej oddziela endoderma, pod którą występuje pierścień zgrubiałych włókien. Wiązki obokległe, rozmieszczone koliście. Rdzeń jest częściowo zmarniały. W komórkach miękiszowych kory i rdzenia występują gruzły szczawianu wapnia, garbniki, skrobia. Liść ma budowę bifacjalną. Miękisz palisadowy jednorzędowy; miękisz gąbczasty luźno ułożony. W śródliściu najczęściej tuż pod górną skórką występują zbiorniki wydzielnicze wypełnione żółtawą treścią. Komórki skórki leżące nad zbiornikami stanowią charakterystyczny czterokomórkowy wydalacz, którego szczelina przypomina kształtem literę X. W mezofilu występują gruzły szczawianu wapnia oraz komórki garbnikowe. Aparaty szparkowe po obu stronach blaszki podobnie jak na łodydze są typu paracytycznego lub anizocytycznego. Po obu stronach blaszki spotyka się włoski główkowe (2-4-komórkowa główka). Na brzegach blaszki oraz na nerwach po stronie dolnej występują szczeciniaste kosmki złożone z wydłużonych, lekko zdrewniałych komórek. Gatka i okwiat charakteryzują się podobnymi elementami diagnostycznymi jak liście i łodygi. Uniwersytet Medyczny w Łodzi 136

144 HERBA - ZIELE Proszek zielony, o niecharakterystycznym zapachu i gorzkawym lekko palącym smaku. fragmenty skórki górnej o niemal prostościennych komórkach i skórki dolnej o komórkach falistościennych; aparaty szparkowe po obu stronach blaszki; fragmenty śródliścia z niewielkim schizogenicznymi zbiornikami wydzielniczymi; fragmenty skórki łodygi o komórkach podłużnych, prostościennych; liczne włókna towarzyszące wiązkom przewodzącym; fragmenty naczyń spiralnych, drabinowatych i siatkowatych; fragmenty rdzenia o dużych komórkach; fragmenty gatki ze zbiornikami wydzielniczymi; rzadziej z librosklereidami; fragmenty okwiatu ze skórką o komórkach wydłużonych falistościennych, pokrytych prążkowanym naskórkiem; liczne fragmenty worków pyłkowych; ziarna pyłku o siateczkowato zgrubiałej egzynie; fragmenty owocni o silnie zgrubiałych komórkach; charakterystyczne szczeciniaste kosmki zbudowane z lekko zdrewniałych komórek z brzegów blaszki liściowej i dolnej powierzchni nerwów; nieliczne włoski główkowe o jednokomórkowym trzonie i 2-4 komórkowej główce; liczne gruzły szczawianu wapnia w miękiszu; A. Fragment gatki z librosklereidami (Aa) B. Ziarno pyłku C. Gruzły szczawianu wapnia D. Skórka dolna liścia z aparatami szparkowymi, włoskiem główkowym (Da) i widocznymi pod spodem gruzłem szczawianu wapnia (Db) i zbiornikiem wydzielniczym (Dc) E. Skórka gatki z włoskiem główkowym (Ea) oraz widocznymi pod spodem zbiornikiem wydzielniczym (Eb) i gruzłami szczawianu wapnia (Ec) F. Włosek główkowy G. Fragment okwiatu H. Fragment liścia w przekroju poprzecznym J. Naczynie K. Skórka górna liścia L. Fragment pylnika M. Komórki owocni N. Komórki rdzenia O. Włókna P. Kosmek Ryc. 66 Ziele rdestu ostrogorzkiego - elementy diagnostyczne Uniwersytet Medyczny w Łodzi 137

145 HERBA - ZIELE Serpylli herba Ziele macierzanki (FP IX) Wild thyme; Serpolet Thymus serpyllum L. Macierzanka piaskowa rodzina Lamiaceae (Labiatae) Jasnotowate (Wargowe) Całe lub pocięte, wysuszone kwitnące części nadziemne macierzanki piaskowej o zawartości olejku eterycznego nie mniejszej niż 3 ml/kg. Skład. Surowiec zawiera olejek eteryczny, którego składnikami są p-cymen, tymol, karwakrol, cytral, linalol. Ponadto występują flawonoidy (glikozydy apigeniny, diosmetyny, luteoliny, skutelareiny), triterpeny (kwas ursolowy i oleanolowy), kwasy fenolowe (do 7% kwasu rozmarynowego). Działanie i zastosowanie. Surowiec wykazuje podobne właściwości jak ziele tymianku, ale słabsze. Stosowany jest w nieżytach górnych dróg oddechowych (remedium expectorans) oraz w stanach zapalnych jamy ustnej, gardła i skóry, a także w nieżytach przewodu pokarmowego. Macierzanka piaskowa jest półkrzewem lub krzewinką o płożących, rozgałęzionych łodygach, dołem drewniejących. Liście drobne, krótkoogonkowe. Kwiaty zebrane w główkowate szczytowe kwiatostany. Roślina występuje w umiarkowanych i chłodnych strefach Europy, Azji, zawleczona także do Ameryki Północnej. W Polsce pospolita na całym niżu w lasach sosnowych, na suchych polanach, stanowiskach piaszczystych. Łodyga silnie rozgałęziona o średnicy do ok. 1,5 mm, walcowata lub niewyraźnie czworoboczna, zielona, czerwonawa lub purpurowa, starsze łodygi są brunatne i zdrewniałe, młodsze omszone. Liście są naprzeciwległe o długości 3-12 mm i szerokości do 4 mm, eliptyczne do jajowatolancetowatych, z tępym szczytem, krótkoogonkowe i klinowate w nasadzie; brzeg jest cały i wyraźnie orzęsiony, szczególnie w nasadzie; obydwie powierzchnie liścia są bardziej lub mniej bezwłose, ale wyraźnie punktowane. Kwiatostany szczytowe, główkowate, złożone z 6-12 kwiatów kształtu okrągłego do jajowatego. Kielich jest rurkowy, dwuwargowy z górną wargą zakończoną 3 ząbkami; dolna jest dwuząbkowa z długimi włoskami, wewnętrzne powierzchnie są silnie owłosione, po kwitnieniu włoski całkowicie wypełniają rurkę. Korona jest purpurowofioletowa do czerwonej, dwuwargowa, dolna warga jest 3-klapowa, górna jest wycięta, wewnątrz silnie owłosiona, pręciki 4 przyrośnięte do płatków korony i wystające ponad rurkę korony. Proszek szarawozielony do brunatnawozielonego. fragmenty skórek liścia o komórkach falistych nieznacznie zgrubiałych, zatokowatych z aparatami szparkowymi typu diacytycznego; na obydwu skórkach oraz brzegu blaszki liściowej liczne włoski okrywowe, głównie krótkie, stożkowate, jednokomórkowe o ścianach zgrubiałych i pokrytych brodaweczkowanym naskórkiem, mniej włosków długich jednorzędowych, do 8 komórek, nieznacznie poszerzonych w miejscach złączenia, o ścianach lekko zgrubiałych, liczne włoski gruczołowe typu Labiatae; włoski główkowe z jednokomórkowym trzonem i jednokomórkową główką jajowatą lub kulistą; purpurowofioletowe fragmenty skórki zewnętrznej korony z licznymi włoskami okrywowymi i wydzielniczymi, fragmenty brodawkowanej skórki wewnętrznej; ziarna pyłku kuliste do eliptycznych o średnicy μm i drobno ziarnistej egzynie z 6 ujściami łagiewkowymi. Uniwersytet Medyczny w Łodzi 138

146 HERBA - ZIELE A. Skórka kielicha z włoskiem główkowym, włoskiem dwukomórkowym i włoskiem stożkowatym B. Włosek gruczołowy typu Labiatae C. Włoski z gardzieli kielicha D. Włosek wielokomórkowy jednorzędowy E. Brzeg szydlastego ząbka kielicha z włoskiem zawierającym igiełki szczawianu wapnia F. Ziarna pyłku G. Fragment wiązki przewodzącej H. Fragment korony z widocznymi nasadami włosków J. Włosek stożkowaty K. Fragment nerwu z widocznymi włóknami (Ka) i naczyniami (Kb) L. Fragment korony z włoskiem gruczołowym typu Labiatae (La) i włoskiem dwukomórkowym (Lb) M. Miękisz łodygi N. Skórka łodygi z włoskiem stożkowatym (Na) O. Skórka górna liścia z włoskiem gruczołowym typu Labiatae (Oa) P. Skórka dolna liścia z aparatem szparkowym, włoskiem główkowym (Pa) i włoskiem stożkowatym (Pb) Ryc. 67 Ziele macierzanki - elementy diagnostyczne Uniwersytet Medyczny w Łodzi 139

147 HERBA - ZIELE Solidaginis herba Ziele nawłoci (FP IX) Goldenrod; Solidage Solidago gigantea Aiton Nawłoć olbrzymia Solidago canadensis L. Nawłoć kanadyjska rodzina Asteraceae (Compositae) Astrowate (Złożone) Całe lub pocięte, wysuszone kwitnące nadziemne części nawłoci olbrzymiej lub nawłoci kanadyjskiej, ich odmian lub mieszańców lub ich mieszanina o zawartości flawonoidów nie mniejszej niż 2,5% w przeliczeniu na hiperozyd. Skład. Składnikami surowca są flawonoidy (glikozydy kemferolu, kwercetyny, izoramnetyny), saponiny triterpenowe, diterpeny, związki fenolowe (kwas kawowy i jego pochodne, glikozydy fenolowe) i niewielkie ilości olejku eterycznego. Działanie i zastosowanie. Surowiec wykazuje działanie moczopędne, przeciwzapalne i spazmolityczne. Stosowany jest w celu zwiększenia diurezy w infekcjach bakteryjnych oraz stanach zapalnych nerek i dróg moczowych, w zapobieganiu tworzenia się kamieni i piasku nerkowego. Nawłoć olbrzymia oraz nawłoć kanadyjska to byliny wys. do 2 m, o wzniesionych, gęsto ulistnionych łodygach. Koszyczki kwiatowe bardzo drobne, zebrane w jednostronne grona. Kwiaty barwy złocistożółtej. Owocem niełupka. Rośliny pochodzą z Ameryki Północnej, rosną także w Polsce, w zaroślach nadrzecznych, jako chwast w sadach. Uprawiane jako ozdobne byliny parkowe i rabatowe. Zielonkawożółte lub zielonkawobrunatne łodygi, częściowo czerwonawo zabarwione, okrągławe, bardziej lub mniej wyraźnie bruzdowane, bezwłose i gładkie w dolnej części, omszone w górnej części, pełne z białawym rdzeniem. Liście są zielone, siedzące, lancetowate, o ząbkowanym brzegu, dług cm i szer. ok. 1-3 cm, górna powierzchnia jest zielona i prawie bezwłosa, dolna powierzchnia jest szarawozielona i omszona, szczególnie na nerwach. Kwiatostany składają się z licznych jednostronnie wygiętych gron, które razem tworzą stożkowatą wiechę na końcu łodyg. Każdy koszyczek ma okrywę złożoną z lancetowatych, dachówkowato zachodzących, żółtawozielonych okrywolistków, otaczających pojedynczy rząd żółtych kwiatów języczkowatych o tej samej długości co okrywa; żółte kwiaty rurkowate o budowie promieniowej, tak samo długie lub dłuższe niż kwiaty języczkowate; brunatnawa zalążnia dolna zakończona białym puchem jedwabistych włosków. Proszek szarawozielony puch kielichowy i jego fragmenty, złożone z wielorzędowych włosków składających się z wydłużonych komórek wolnych na szczytach od strony powierzchni i tworzących ostre ząbki na całej długości; fragmenty miękiszu śródliścia z wiązkami naczyniowymi, którym towarzyszą komórki wydzielnicze; fragmenty skórki liścia z sinusoidalnymi do falistościennych komórkami i aparatami szparkowymi typu anomocytycznego; jednorzędowe włoski okrywowe mające 5 lub 6 komórek, niektóre biczykowate z grubościenną komórką szczytową; liczne miotełkowate włoski, nieliczne pochodzące z zalążni włoski bliźniacze; fragmenty szyjki słupka z długimi, smukłymi brodawkami; fragmenty łodygi z siatkowatymi i spiralnymi naczyniami; ziarna pyłku z 3 ujściami łagiewkowymi i kolczastą egzyną; brak wielokomórkowych włosków z wygiętą pod kątem prostym komórką szczytową. Uniwersytet Medyczny w Łodzi 140

148 HERBA - ZIELE Solidaginis virgaureae herba Ziele nawłoci pospolitej (FP IX) Goldenrod, European; Solidage verge d or Solidago virgaurea L. Nawłoć pospolita rodzina Asteraceae (Compositae) Astrowate (Złożone) Całe lub pocięte, wysuszone kwitnące nadziemne części nawłoci pospolitej o zawartości flawonoidów nie mniejszej niż 0,5% i nie większej niż 1,5% w przeliczeniu na hiperozyd. Skład. Składnikami surowca są flawonoidy (glikozydy kwercetyny, kemferolu i izoramnetyny), kwasy fenolowe, glukozydy fenolowe (lejokarpozyd, wirgaureozyd), saponiny triterpenowe i olejek eteryczny. Działanie i zastosowanie. Surowiec wykazuje działanie moczopędne, przeciwzapalne, spazmolityczne i słabo przeciwbólowe. Stosowany jest jako diureticum w infekcjach bakteryjnych oraz stanach zapalnych nerek i dróg moczowych oraz w zapobieganiu tworzenia się kamieni i piasku moczowego. Nawłoć pospolita jest byliną wys. do 100 cm o wzniesionej, obficie ulistnionej łodydze. Żółte koszyczki kwiatowe, zebrane w wiechy. Owocem niełupka z puchem kielichowym. Nawłoć pospolita występuje w Europie, zachodniej i północnej Azji, Ameryce Północnej i północnej Afryce. Uprawiana jako roślina ozdobna. W Polsce pospolity chwast w suchych zaroślach, na polanach i zrębach leśnych, na przydrożach i suchych łąkach. Łodygi są walcowate, prążkowane, w dolnej części często czerwonawofioletowe, czasami całkowicie bezwłose lub omszone krótkimi, wygiętymi, wierzchołkowo skierowanymi włoskami (włoski biczykowate). Liście odziomkowe są odwrotnie jajowate do odwrotnie lancetowatych, z ząbkowanym brzegiem i zwężające się u podstawy w długi, oskrzydlony ogonek liściowy; liście łodygowe są naprzemianległe, mniejsze od liści odziomkowych bardziej eliptyczne w zarysie, z całkowicie lub nieznacznie ząbkowanym brzegiem, siedzące lub tylko z krótkim ogonkiem liściowym. Obie powierzchnie liścia są bezwłose lub tylko słabo omszone z wypukłym, siatkowatym unerwieniem na dolnej powierzchni. Koszyczki tworzą ciasno upakowana wiechę. U podstawy szypułki są 2 małe równowąskie podsadki o błoniastym brzegu. Każdy koszyczek zawiera 6-12 szeroko oddzielonych żeńskich kwiatów języczkowatych, ok. dwa razy tak długich, jako okrywolistki i ok obupłciowych kwiatów rurkowatych. Wszystkie kwiaty są żółte. Brunatna zalążnia dolna zwęża się ku podstawie i ma żeberkowaną powierzchnię, pokrytą rozproszonymi włoskami; jest zwieńczona białawym puchem złożonym z gładkich lub szorstkich, szczeciniastych włosków. Proszek jasnozielony. fragmenty liścia widziane z powierzchni, których górna skórka składa się z wielobocznych komórek o prostych, perełkowatych ścianach i wyraźnym prążkowaniu naskórka, a dolna epiderma z bardziej falistych, z rzadszym prążkowaniem, liczne aparaty szparkowe anomocytyczne; rzadko fragmenty liścia z komórkami zawierającymi małe, pojedyncze gruzły szczawianu wapnia; jednorzędowe, stożkowate włoski okrywowe z liści oraz okrywolistków, złożone z nie więcej niż ok. 10 komórek, oraz krótsze włoski wykazujące wydłużoną, chorągiewkowatą komórkę szczytową; nieliczne włoski główkowe z 1 lub 2 komórkowym trzonem i jednokomórkową, wydłużoną główką; rzadkie bliźniacze włoski okrywowe z zalążni z wyraźnie jamkowaną wspólną ścianą i dwudzielnym szczytem; obfity puch kielichowy i jego fragmenty wielorzędowe włoski o komórkach brzeżnych odginających się na zewnątrz; Uniwersytet Medyczny w Łodzi 141

149 HERBA - ZIELE grupy włókien i tkanek naczyniowych z łodyg; fragmenty skórki płatków korony z prążkowaną kutykulą i rzadko długie, dwurzędowe włoski gruczołowe; kuliste ziarna pyłku z 3 ujściami łagiewkowymi i kolczastą egzyną. A. Fragment listka okrywy B. Fragment listka okrywy z gruzłami szczawianu wapnia C. Fragment listka okrywy D. Skórka liścia z aparatem szparkowym E. Włosek z wydłużoną komórką szczytową F. Włosek główkowy G. Stożkowaty włosek okrywowy H. Włosek z wydłużona komórką szczytową J. Fragment puchu kielichowego K. Fragment korony rurkowatej L. Włosek stożkowaty M. Fragment korony języczkowatej N. Skórka łodygi z aparatem szparkowym O. Ziarna pyłku P. Włosek bliźniaczy R. Włosek dwurzędowy S. Naczynia T. Włókna Ryc. 68 Ziele nawłoci pospolitej - elementy diagnostyczne Uniwersytet Medyczny w Łodzi 142

150 HERBA - ZIELE Tanaceti parthenii herba Ziele maruny (FPIX) Feverfew; Camomille (grande) Tanacetum parthenium (L.) Sch.Bip. Złocień maruna rodzina Asteraceae (Compositae) Astrowate (Złożone) Wysuszone, całe lub rozdrobnione nadziemne części złocienia maruny o zawartości partenolidu nie mniejszej niż 0,2%. Skład. Składnikami surowca są laktony seskwiterpenowe (m.in. partenolid), flawonoidy (pochodne apigeniny, luteoliny oraz pochodne metoksylowe 6-hydroksykemferolu i kwercetagetyny), olejek eteryczny, poliacetyleny, kumaryny. Działanie i zastosowanie. Ziele maruny hamuje agregację płytek krwi i uwalnianie serotoniny, przez co zapobiega bólom migrenowym. Złocień maruna jest byliną o gałęzistej łodydze dorastającą do 80 cm wys. Rośnie dziko w Europie południowej i Azji Mniejszej. W Polsce często uprawiana jako roślina ozdobna, niekiedy dziczeje. Pokryta liśćmi, bardziej lub mniej rozgałęziona łodyga o średnicy do 5 mm jest prawie czworokątna, podłużnie bruzdowana, słabo omszona. Żółtawozielone, ogonkowe i naprzemianległe liście są jajowate, dług. 2-5 cm, czasami do 10 cm. Są one pierzaste lub podwójnie pierzaste, głęboko podzielone na 5-9 części, każda o grubo karbowanym brzegu i tępym szczycie. Obie powierzchnie są nieco omszone i nerw główny jest wyraźny na dolnej powierzchni. Jeśli są obecne koszyczki kwiatowe, to mają średnicę mm i długie szypułki; zebrane są w rozpierzchłe baldachogrona składające się z 5-30 koszyczków. Półkolista okrywa koszyczka jest 6-8 mm szeroka i składa się z wielu zachodzących na siebie okrywolistków, które są dość wąskie, tępe, suche i mają błoniaste brzegi. Środkowe kwiaty są żółte, obupłciowe, rurkowate z 5 ząbkami i mają 5 pręcików umieszczonych w koronie; nitki pręcików są wolne, ale pylniki są zrośnięte w rurkę, przez którą przechodzi szyjka słupka posiadająca dwudzielne znamię. Brzeżne kwiaty są żeńskie, mają białe trójząbkowe języczki, 2-7 mm długie. Owocem jest niełupka, 1,2-1,5 mm długa, brunatna, gdy dojrzała, z 5-10 białymi, podłużnymi żeberkami; jest ogruczolona i ma krótki, karbowany, błoniasty szczyt. Proszek żółtawozielony. liczne duże, wielokomórkowe, jednorzędowe włoski okrywowe, składające się z romboidalnej komórki podstawowej, 3-5 mniejszych, grubościennych, prostokątnych komórek i bardzo długiej, płaskiej, smukłej komórki szczytowej, często wygiętej pod kątem prostym do osi komórki podstawowej; włoski gruczołowe typu Compositae; komórki skórki z bardzo falistymi, zatokowatymi ścianami, prążkowanym naskórkiem i anomocytycznymi aparatami szparkowymi; liczne, spiralne i pierścieniowate naczynia; wielowarstwowa parenchyma i kolenchyma; mogą być obecne części koszyczków zawierające jasnożółte, bezpostaciowe masy i małe gruzły szczawianu wapnia oraz kuliste ziarna pyłku o średnicy ok. 25 μm, z 3 ujściami łagiewkowymi i kolczastą egzyną. Uniwersytet Medyczny w Łodzi 143

151 HERBA - ZIELE Taraxaci officinalis herba cum radice Ziele mniszka z korzeniem (FP IX) Dandelion herb with root; Pissenlit (partie aérienne et racine de) Taraxacum officinale F.H.Wigg. Mniszek lekarski rodzina Asteraceae (Compositae) Astrowate (Złożone) Mieszanina całych i połamanych, wysuszonych części nadziemnych i podziemnych mniszka lekarskiego o wskaźniku goryczy nie mniejszym niż 100 i zawartości substancji ekstrahowalnych nie mniejszej niż 30%. Skład. Składnikami surowca są flawonoidy (glikozydy luteoliny, apigeniny, chrysoeriolu, izoramnetyny, kwercetyny), kumaryny (eskulina, skopoletyna), witaminy (C, z grupy B, β-karoten), kwasy fenolowe (cykoriowy, chlorogenowy), laktony seskwiterpenowe, glikozydy fenyloetanoidowe, triterpeny, politerpeny, inulina, sole potasu. Działanie i zastosowanie. Surowiec stosowany w niewydolności wątroby, w niedostatecznym wydzielaniu soku żołądkowego, w początkowym stadium cukrzycy oraz jako środek moczopędny. Mniszek pospolity jest drobną byliną wys. do 15 cm, o krótkim wielogłowym kłączu i walcowatym, prostym lub rozgałęzionym korzeniu. Wczesną wiosną wykształca rozetę rozesłanych lub wznoszących się, jasnozielonych, lancetowatych, głęboko pierzasto wcinanych liści oraz jednokoszyczkowy kwiatostan osadzony na dętym głąbiku. Owocem jest niełupka opatrzona kulistym latawcem puchu. Mniszek jest pospolitym chwastem występującym na całej północnej półkuli, także w Polsce. Surowiec pozyskuje się ze stanowisk naturalnych. Części podziemne składają się z ciemnobrunatnych lub prawie czarnych kawałków, dług. 2-3 cm, głęboko podłużnie bruzdowanych na powierzchni zewnętrznej. Zgrubiały szczyt wykazuje obecność licznych blizn pozostałych po rozecie liści. Przełam jest gładki. W przekroju poprzecznym korzenia widoczna jest szarawobiała lub brunatnawa kora, z koncentrycznymi pierścieniami brunatnawych rur mlecznych i porowate jasnożółte drewno, nieposiadające promieni. Fragmenty liści są zielone, bezwłose lub gęsto owłosione. Są one pomarszczone i zwykle wykazują na powierzchni dolnej wyraźnie widoczny nerw główny. Blaszka o głęboko ząbkowanym brzegu jest pomarszczona. Pojedyncze koszyczki na pustych wewnątrz łodygach składają się z osadnika złożonego z zielonych listkowatych okrywolistków, otaczających żółte kwiaty, z których wszystkie są języczkowate. Mogą być obecne nieliczne niełupki, mające biały, jedwabisty, rozpostarty na zewnątrz puch kielichowy. Proszek żółtawobrunatny. fragmenty korka o komórkach spłaszczonych, cienkościennych, siatkowate zdrewniałe naczynia z korzeni; fragmenty miękiszu zawierającego członowane rury mleczne; fragmenty liści o komórkach skórki zatokowofalistych, anomocytycznych aparatach szparkowych i wydłużonych, wielokomórkowych włoskach okrywowych o błonach zapadniętych, które występują bardziej lub mniej często w zależności od gatunku czy podgatunku; fragmenty skórki górnej liścia, którym zwykle towarzyszy miękisz palisadowy, podczas gdy fragmentom skórki dolnej komórki miękiszu gąbczastego; zdrewniałe naczynia o zgrubieniach spiralnych bądź pierścieniowatych; fragmenty łodyg kwiatowych o zgrubiałych, wydłużonych komórkach skórki z aparatami szparkowymi; ziarna pyłku o dołeczkowanej egzynie; liczne, kanciaste, nieregularne, sferokryształy inuliny, w komórkach miękiszu lub poza nimi. Uniwersytet Medyczny w Łodzi 144

152 HERBA - ZIELE A. Skórka łodygi kwiatostanu, widziana z powierzchni B. Wielokomórkowy włosek okrywowy C. Skórka dolna liścia widziana z powierzchni z anizocytycznymi aparatami szparkowymi i towarzyszącym miękiszem gąbczastym D. Wielokomórkowy włosek okrywowy E. Skórka górna liścia, widziana z powierzchni, z anizocytycznymi aparatami szparkowymi i towarzyszącym miękiszem palisadowym F. Miękisz zawierający członowane rury mleczne G. Korek widziany z powierzchni H. Naczynia siatkowate z nerwu liścia J. Ziarna pyłku Ryc. 69 Ziele mniszka z korzeniem - elementy diagnostyczne (części nadziemne) A. Miękisz B. Lateks (sok mleczny) C. Fragment tkanki zewnętrznej zawierającej korek (Ca) i miękisz (Cb) w przekroju poprzecznym D. Miękisz zawierający rury mleczne, w przekroju poprzecznym E. Zdrewniałe naczynia F. Sferokryształy inuliny G. Korek widziany z powierzchni H. Lateks J. Zdrewniałe naczynia K. Miękisz zawierający rury mleczne w przekroju podłużnym L. Miękisz zawierający sferokryształy inuliny M. Zdrewniałe naczynia Ryc. 70 Ziele mniszka z korzeniem - elementy diagnostyczne (części podziemne) Uniwersytet Medyczny w Łodzi 145

153 HERBA - ZIELE Thymi herba Ziele tymianku pospolitego (FP IX) Thyme; Thym Thymus vulgaris L. Tymianek pospolity Thymus zygis L. Tymianek iberyjski rodzina Lamiaceae (Labiatae) Jasnotowate (Wargowe) Całe liście i kwiaty oddzielone od łodyg wcześniej wysuszonego ziela wymienionych wyżej gatunków tymianku, lub mieszaniny tych gatunków o zawartości olejku eterycznego nie mniejszej niż 12 ml/kg (zawartość sumy tymolu i karwakrolu w olejku nie mniejsza niż 40%). Skład. Głównym składnikiem olejku są fenole: tymol i jego izomer karwakrol (40-50%). Ponadto w olejku występują eter metylowy tymolu, p-cymen, linalol i jego octan, borneol i jego octan. Innymi składnikami surowca są kwasy fenolowe (kwas rozmarynowy), flawonoidy (glikozydy apigeniny, luteoliny, 6-hydroksyluteoliny oraz ich 6-metylowe pochodne), triterpeny (kwas ursolowy i oleanolowy) oraz saponiny. Działanie i zastosowanie. Ziele tymianku posiada właściwości przeciwkaszlowe, antyseptyczne i pobudzające wydzielanie soków trawiennych. Przetwory z surowca są stosowane w nieżytach górnych dróg oddechowych, w stanach zapalnych jamy ustnej i gardła oraz w schorzeniach przewodu pokarmowego, związanych z niedostatecznym wydzielaniem soku żołądkowego. Z surowca otrzymywany jest olejek eteryczny (Thymi aetheroleum (FP IX)), a z niego tymol (FP IX). Obydwa gatunki tymianku są drobnymi krzewinkami o rozgałęzionej, w nasadzie drewniejącej, szarozielonej, czterokanciastej łodydze wys. do 40 cm. Ulistnienie nakrzyżległe. Kwiaty typowe wargowe, barwy różowofioletowej zebrane w groniaste kwiatostany. Owocem rozłupnia składająca się z 4 rozłupek. Tymianek występuje w rejonach Morza Śródziemnego. W Polsce jest powszechnie uprawiany w południowej części kraju. Liść T. vulgaris jest zwykle długości 4-12 mm i szerokości do 3 mm, siedzący lub bardzo krótkoogonkowy. Blaszka jest sztywna, całobrzega, lancetowata do jajowatej, pokryta na obydwu powierzchniach szarym lub zielonkawoszarym owłosieniem. Brzegi są znacznie podwinięte. Unerwienie jest wklęsłe na stronie górnej i uwypuklone na stronie dolnej. Kielich rurkowaty, zielony, często z fioletowymi plamkami, dwuwargowy, z których warga górna jest wygięta do tyłu i na szczycie ma 3 ząbki, dolna warga jest dłuższa i ma 2 owłosione ząbki. Po kwitnieniu, rurkę kielicha wypełnia pierścień długich, sztywnych włosków. Korona jest ok. dwa razy dłuższa niż kielich, zwykle brunatnawa po wysuszeniu i jest nieznacznie dwuwargowa. Liść T. zygis jest zwykle długości 1,7-6,5 mm i szerokości 0,4-1,2 mm. Jest kształtu igiełkowatego do wąsko-lancetowatego, o brzegach znacznie podwiniętych. Obydwie powierzchnie blaszki są zielone lub zielonkawoszare o unerwieniu niekiedy fioletowym. Brzegi, szczególnie w nasadzie mają długie, białe włoski. Wysuszone kwiaty są bardzo podobne do kwiatów T. vulgaris. Ważniejsze cechy budowy anatomicznej Liść ma budowę bifacjalną. Miękisz palisadowy nie przerywa się w nerwie głównym. Po obu stronach blaszki spotyka się włoski gruczołowe typu Labiatae we wgłębieniach skórki oraz włoski główkowe o 1-2-komórkowym trzonie i jednokomórkowej główce. Z górnej skórki wyrastają poza tym liczne krótkie jednokomórkowe włoski stożkowate o brodaweczkowanej kutykuli. Na skórce dolnej występują 2-3-komórkowe włoski kolankowate (T. vulgaris). Aparaty szparkowe typowe dla rodziny Lamiaceae występują głównie po dolnej stronie. Szczawianu wapnia brak. Na kielichu występują również włoski gruczołowe i włoski stożkowate, grubościenne. Komórki na szczytach płatków korony przekształcone są w brodawki. W preparacie można spotkać charakterystyczne ziarna pyłku z sześcioma otworami łagiewkowymi. Uniwersytet Medyczny w Łodzi 146

154 HERBA - ZIELE Proszek szarawozielony lub zielonkawobrunatny. skórki liści mają komórki faliste o ścianach zatokowatych i perełkowatych; występują diacytyczne aparaty szparkowe; liczne włoski wydzielnicze zbudowane z 8 komórek wydzielniczych, których naskórek jest zazwyczaj wzniesiony przez wydzielinę tworząc kulisty lub jajowaty, pęcherzykowaty zbiornik (włoski typu Labiatae); włoski główkowe mające jednokomórkowy trzon i kulistą lub jajowatą główkę; włoski okrywowe na stronie górnej występują u obydwu gatunków, są kształtu zaostrzonego ząbka i mają brodaweczkowane ściany; brodaweczkowane włoski okrywowe na stronie dolnej są wielu typów: jednokomórkowe, proste lub lekko wygięte, dwukomórkowe lub trzykomórkowe często kształtu kolankowatego (T. vulgaris); dwukomórkowe lub trzykomórkowe, więcej lub mniej proste (T. zygis); fragmenty kielicha są pokryte licznymi jednorzędowymi włoskami o 5 lub 6 komórkach i delikatnie prążkowanym naskórkiem; fragmenty korony mają wiele jednorzędowych włosków okrywowych, często zapadniętych oraz włoski wydzielnicze typu Labiatae; ziarna pyłku nieliczne, kuliste o średnicy 35 μm i gładkiej egzynie z 6 szczelinowatymi ujściami łagiewkowymi; proszek T. zygis zawiera także liczne grube pęki włókien z głównych nerwów i fragmentów łodyg. Ryc. 71 Ziele tymianku - elementy diagnostyczne Verbenae herba Ziele witułki (FP IX) Verbena herb; Verveine officinale A. Skórka górna korony, wykazująca obecność włoska okrywowego z jedną komórką zapadniętą (Aa) i włoska główkowego (Ab) B. Skórka dolnej wargi korony z włoskiem główkowym (Ba) C. Włosek wydzielniczy typu Labiatae D. Skórka kielicha z włoskami okrywowymi, widziana z powierzchni E. Skórka w przekroju poprzecznym z widocznymi jednokomórkowymi włoskami okrywowymi (Ea) F. Zewnętrzna skórka górnej wargi korony z diacytycznymi aparatami szparkowymi (Fa) i włoskiem główkowym (Fb), widziana z powierzchni G. Skórka dolna liścia z widocznym włoskiem kolankowatym (Ga) i jednokomórkowymi włoskami okrywowymi (Gb) H. Wielokomórkowy włosek okrywowy z nasady blaszki liściowej J. Ziarno pyłku z 6 ujściami łagiewkowymi (tylko 3 widoczne) K. Górna skórka liścia z perełkowatymi komórkami (Ka), diacytycznym aparatem szparkowym (Kb) i włoskami okrywowymi o brodaweczkowanych ścianach (Kc) z towarzyszącym miękiszem palisadowym (Kd) L. Skórka górna liścia, z perełkowatym komórkami (La), włoskiem główkowym (Lb), włoskiem wydzielniczym typu Labiatae (Lc) i towarzyszącym miękiszem palisadowym (Ld) Uniwersytet Medyczny w Łodzi 147

155 HERBA - ZIELE Verbena officinalis L. Witułka lekarska rodzina Verbenaceae Werbenowate Całe lub rozdrobnione, wysuszone części nadziemne witułki lekarskiej, zbierane w okresie kwitnienia, o zawartości werbenaliny nie mniejszej niż 1,5%. Skład. Surowiec zawiera irydoidy (werbenalina) i glikozdy fenyloetanoidowe (werbaskozyd), a ponadto flawonoidy, triterpeny i olejek eteryczny. Działanie i zastosowanie. Wykazuje działanie antybiotyczne i przeciwzapalne. Witułka lekarska jest byliną wys. do 75 cm o wzniesionej, w górze rozgałęzionej łodydze. Liście naprzeciwległe, szerokie. Kwiatostany kłosowate, luźne, wyrastają w kątach liści. Owocem podłużnie żeberkowane rozłupki Witułka występuje w Europie, północnej Afryce, północnej i środkowej Azji. W Polsce na niżu i pogórzu, na suchych stanowiskach. Łodyga jest zielonkawobrunatna, czworokątna, podłużnie bruzdowana, pokryta szorstkimi włoskami, zwłaszcza w kątach nasady liści. Większe liście są ogonkowe, głęboko pierzastoklapowane, z tępo ząbkowanymi brzegami; mniejsze liście siedzące, bez klap, na brzegach karbowane lub ząbkowane; powierzchnie szorstkie i pokryte szczeciniastymi włoskami, zwłaszcza na nerwach, wypukłych na dolnej powierzchni. Kwiaty liczne, tworzące smukły kłos w kącie przylistka; rurkowaty kielich z pięcioma ostro zakończonymi działkami, z koroną kwiatu barwy od jasnoróżowej do fioletowej, tworzącą rurkę dwukrotnie dłuższą niż kielich. Proszek zielonkawo brunatny. długie, wielokątne do prostokątnych komórki skórki łodygi, ze zgrubiałymi ścianami zewnętrznymi; fragmenty liści widziane z powierzchni mają komórki skórki o ścianach falistych, aparaty szparkowe anomocytyczne lub anizocytyczne, liczniejsze w skórce dolnej; włoski okrywowe krótkie, jednokomórkowe, grubościenne, do 500 μm długości, szerokie u podstawy, wyrastające z części środkowej pojedynczego pierścienia wzniesionych, kulistych komórek skórki; rzadko włoski główkowe dwóch rodzajów: wielokomórkowy trzon ze spłaszczoną, 4-8-komórkową główką o średnicy ok. 25 μm oraz jednokomórkowy trzon z dużą jajowatą główką o średnicy ok. 65 μm, składającą się z 8 promieniowo ułożonych komórek; fragmenty warstwy włóknistej pylnika z dobrze zaznaczonymi zgrubieniami; ziarna pyłku kształtu od trójkątnego do jajowatego lub zaokrąglonego, o średnicy ok. 30 μm z trzema ujściami łagiewkowymi i gładką egzyną; liczne skupienia włókien, naczynia o jamkowanych ścianach oraz tkanka miękiszowa z łodyg. Uniwersytet Medyczny w Łodzi 148

156 HERBA - ZIELE Violae herba cum flore Ziele fiołka (FP IX) Wild pansy (flowering aerial part); Pensée sauvage (parties aériennes fleuries de) Viola tricolor L. Fiołek trójbarwny Viola arvensis Murray Fiołek polny rodzina Violaceae Fiołkowate Wysuszone kwitnące nadziemne części fiołka trójbarwnego lub fiołka polnego o zawartości flawonoidów nie mniejszej niż 1,5% w przeliczeniu na wiolantynę oraz o wskaźniku pęcznienia nie mniejszym niż 9. Skład. Związkami czynnymi surowca są flawonoidy głównie O-glikozydy (rutozyd, 7-glukozyd luteoliny) oraz C-glikozydy (witeksyna, orientyna, izoorientyna, wicenina 2, saponaretyna, saponaryna, skoparyna, wiolantyna). Ponadto występują antocyjany (pochodne peonidyny i delfinidyny), śluz, kwasy fenolowe i ich połączenia estrowe (salicylan metylu i jego glikozyd wiolutozyd), saponiny, kumaryny, karotenoidy i witaminy (C i E) Działanie i zastosowanie. Ziele fiołka trójbarwnego stosowane jest jako środek moczopędny, pobudzający przemianę materii, pomocniczo w chorobie wieńcowej i nadciśnieniu, w nadmiernej przepuszczalności i łamliwości naczyń włosowatych. Fiołek trójbarwny jest gatunkiem polimorficznym, obejmującym szereg typów i form przejściowych tworzących się skutkiem łatwego krzyżowania. Są to rośliny jednoroczne lub dwuletnie o rozgałęzionej łodydze do 40 cm wys., skrętolegle ulistnionej. Liście ogonkowe opatrzone są przylistkami. W pachwinach liści wyrastają pojedyncze, długoszypułkowe, grzbieciste kwiaty. Owocem podłużnie jajowata, łatwo pękająca torebka. Fiołek polny różni się od poprzedniego zabarwieniem kwiatów i stosunkiem długości płatków korony do kielicha. Fiołek trójbarwny i polny rozpowszechnione są w Europie, północnej Afryce, w zachodniej Syberii, Azji Mniejszej i Ameryce Północnej. W Polsce rosną pospolicie na polach i ugorach. W surowcu występują łodygi okrągławokanciaste, słabo owłosione, wewnątrz puste. Liście długoogonkowe, dług 2-5 cm, tępo ząbkowane, różnokształtne pochodzące z dolnej części łodygi jajowatosercowate, z górnych podłużnie jajowate albo lancetowate. Dwa duże przylistki dłuższe od ogonka liściowego są pierzasto wcinane o łatce szczytowej znacznie większej od pozostałych, kształtu lancetowatego, o brzegach karbowanych. Pojedyncze, długoszypułkowe kwiaty mają krótszy (V. tricolor) lub dłuższy (V. arvensis) od korony, pięciodziałkowy kielich o lancetowatych działkach u nasady opatrzonych okrągławymi lub eliptycznymi, odgiętymi do tyłu wyrostkami. Korona jest pięciopłatkowa, średnicy 1,5-2,5 cm, o płatkach nierównomiernie wykształconych; dolny największy ma zielonawofioletową ostrogę. Górne płatki są fioletowe, boczne i dolny żółte. Pręcików jest 5, słupek górny o jednokomorowej zalążni. Zapach surowca jest słaby, swoisty; smak śluzowato-słodki. Ważniejsze cechy budowy anatomicznej Budowa łodygi jest typowa dla roślin dwuliściennych. Komórki skórki są wydłużone, w zarysie prostościenne, wyrastają z nich jednokomórkowe włoski stożkowate, pokryte prążkowaną kutykulą, Pod skórką występuje zwarcica przechodząca w miękisz korowy. Włókien łykowych brak. Drewno zawiera naczynia jamkowane, spiralne i pierścieniowate; składnikom drewna towarzyszą nieliczne zdrewniałe włókna. Rdzeń jest częściowo zachowany i otacza pustą jamę rdzeniową. Liść ma budowę bifacjalną. Komórki skórki powleczone są prążkowanym naskórkiem. Niektóre są większe od pozostałych i wypełnione śluzem. Aparaty szparkowe zbliżone do typu anomocytycznego. Na brzegu liścia występują jednokomórkowe włoski stożkowate Uniwersytet Medyczny w Łodzi 149

157 HERBA - ZIELE o prążkowanym naskórku. Na ząbkach liści, przylistku, działkach kielicha i nasadzie płatków korony znajdują się kosmki śluzowe o palisadowo wydłużonych komórkach brzeżnych. W nasadzie płatków środkowych i dolnego występują jednokomórkowe włoski o szczycie maczugowato rozszerzonym, a w ostrodze płatka korony i na pylnikach również jednokomórkowe powyginane włoski o sękatej ścianie. We wszystkich wymienionych organach występują gruzły szczawianu wapnia. Proszek zielonkawy. fragmenty skórki liści widziane z powierzchni, z falistościennymi komórkami oraz anomocytycznymi aparatami szparkowymi; stożkowate, jednokomórkowe włoski okrywowe, rozszerzające się u podstawy i ostro zakończone na szczycie, z prążkowanym naskórkiem; włoski gruczołowe z wielokomórkową główką i krótkim, wielokomórkowym trzonem w zagłębieniach brzegów liścia; gruzły szczawianu wapnia w miękiszu liścia; fragmenty korony kwiatu, z falistościennymi komórkami skórki, ze środkowej części brodawkowanymi, niektóre wydłużone przechodzą w butelkowate wypustki; komórki z podstawy płatków korony z włoskami okrywowymi długości ok. 300 μm, z charakterystycznymi wypukłościami występującymi na całej długości (włoski sękate); kuliste lub równościenne ziarna pyłku o średnicy μm, z delikatnie dołeczkowaną egzyną i 5 ujściami łagiewkowymi (V. arvensis) lub 4 ujściami łagiewkowymi (V. tricolor); z rzadka fragmenty naczyń spiralnych i siatkowatych oraz grupy włókien z łodygi. Ryc. 72 Ziele fiołka - elementy diagnostyczne A. Włosek sękaty B. Endotecjum C. Fragment miękiszu z gruzłami szczawianu wapnia D. Skórka kielicha E. Komórki wrzecionowate łodygi F. Naczynia G. Fragment dolnej części worka pyłkowego z gruzłami szczawianu wapnia H. Gruzeł szczawianu wapnia J. Włosek maczugowaty K. Ziarno pyłku L. Skórka łodygi z aparatami szparkowymi M. Skórka górna płatka korony z brodawkami N. Naczynia O. Skórka dolna płatka korony P. Włosek wstęgowaty R. Włosek stożkowaty S. Fragment liścia w przekroju poprzecnym z widoczną skórką (Sa), komórką śluzową (Sb) i miękiszem palisadowym T. Fragment kosmka część wydzielnicza U. Skórka liścia z aparatami szparkowymi W. Fragment owocni Uniwersytet Medyczny w Łodzi 150

158 FRUCTUS - OWOC FRUCTUS OWOC Owoc rzeczywisty powstaje z zalążni. Składa się on z owocni (pericarpium) i nasienia (semen). Jeżeli w tworzeniu owocu bierze udział dno kwiatowe lub inne części kwiatu powstaje owoc pozorny zwany szupinkowym (np. owoc róży). Owoc złożony powstaje ze zrośnięcia się kilku zalążni tego samego kwiatu. Owocnia (pericarpium) czyli ściana owocu służy do ochrony nasion lub też dopomaga w ich rozsiewaniu; zróżnicowana jest na trzy warstwy: zewnętrzną (exocarpium), środkową (mesocarpium) i wewnętrzną (endocarpium). Ponieważ zalążnia powstaje z jednego lub przez zrośnięcie kilku owocolistków, które mają budowę liścia, wymienione wyżej warstwy owocu odpowiadają analogicznym warstwom liścia skórce dolnej, śródliściu i skórce górnej. Stąd też często exocarpium jak i endocarpium składają się z jednej warstwy komórek, podczas gdy śródowocnia jest zazwyczaj wielowarstwowa. W wielu owocach jednonasiennych endocarpium zrasta się z łupiną nasienną tworząc jednorodny twór np. ziarniak. Niekiedy endocarpium twardnieje przekształcając się w pestkę lub marnieje i zanika, jak to ma miejsce u licznych jagód. Mesocarpium bywa różnorodnie wykształcone. W zależności od konsystencji śródowocni, od tego jakie tkanki składają się na jej budowę, czy jest ona soczysta, skórzasta, włóknista bądź twardzicowata wyróżnia się kilka typów owoców. Surowcami farmaceutycznymi mogą być całe owoce, bądź też sama owocnia jak np. Aurantii amari pericarpium czy Rosae pseudofructus. Przy określaniu charakterystyki owocu uwzględnia się poza kształtem, wielkością i cechami morfologicznymi owocni również widoczne na wykształconym owocu pozostałe elementy kwiatu jak kielich, resztki znamienia itp. W badaniach anatomicznych owoców należy zwrócić uwagę na budowę endo-, exo- i mesocarpium jako ważnych diagnostycznie części składowych pericarpium. W mesocarpium występują wiązki przewodzące oraz ważne elementy diagnostyczne, takie jak np. zbiorniki czy przewody wydzielnicze, bądź też specjalnie wykształcone komórki. Np. w owocach z rodziny Apiaceae ważnym elementem diagnostycznym w budowie anatomicznej jest liczba oraz umiejscowienie przewodów wydzielniczych. Podział owoców: Owoce pojedyncze (powstające z jednej zalążni) Owoce suche jednonasienne orzech (nux), ziarniak (caryopsis), niełupka (achenium) wielonasienne pękające mieszek (folliculus), strąk (legumen), łuszczyna (siliqua), torebka (capsula) rozpadające się rozłupnia (schizocarpium), zwykle rozpadająca się na jednonasienne rozłupki (mericarpium); dwurozłupnia jest owocem roślin rodziny Apiaceae, wielorozłupnia występuje u roślin z rodziny Malvaceae Owoce soczyste pestkowiec (drupa) wewnętrzna część owocni przekształcona w pestkę. Może zawierać jedną lub kilka pestek. jagoda (bacca) wewnątrz mięsistej owocni znajdują się zazwyczaj liczne nasiona Owoce złożone powstają ze słupkowia wieloowockowego przez zrastanie się ścian owocni, względnie, gdy poszczególne owoce są zespolone na wspólnej tkance, którą może stanowić oś (Rubus) lub zmięśniałe dno kwiatowe (Fragaria, Rosa). Uniwersytet Medyczny w Łodzi 151

159 FRUCTUS - OWOC Agni casti fructus Owoc niepokalanka zwyczajnego (FP IX) Agnus castus fruit; Gattilier (fruit de) Vitex agnus-castus L. Niepokalanek pospolity rodzina Verbenaceae Werbenowate Całe, wysuszone dojrzałe owoce niepokalanka pospolitego o zawartości kastycyny nie mniejszej niż 0,08%. Skład. Składnikami surowca są diterpeny, glikozydy irydoidowe (agnuzyd, aukubina), lipofilne flawonoidy (kastycyna, chrysosplenol D), hydrofilne flawonoidy, olej tłusty i olejek eteryczny. Działanie i zastosowanie. Przetwory z surowca stosowane są w chorobach kobiecych: w zespole napięcia przedmiesiączkowego, w krwawieniach macicznych oraz dolegliwościach związanych z klimakterium. Niepokalanek jest krzewem wys. do 4 m o jasnobrązowych gałęziach. Liście ułożone parami nakrzyżlegle, dłoniastozłożone z 5-7 lancetowatych listków. Kwiaty małe, barwy fioletowej, różowej lub białej, tworzą gęste kwiatostany na szczytach pędów. Niepokalanek w stanie naturalnym występuje w północnej Afryce, zachodniej i środkowej Azji oraz w Europie w rejonie Morza Śródziemnego. W Polsce w stanie dzikim niespotykany. Owoc niepokalanka jest owalny do kulistego, średnicy do 5 mm. Pozostający na owocu kielich jest zielonkawoszary, delikatnie owłosiony, zakończony 4-5 krótkimi ząbkami i obejmuje 2/3-3/4 powierzchni owocu. Owoc jest barwy czarnobrunatnej. Składa się z owocni twardniejącej stopniowo aż do owocni wewnętrznej (endocarpium). Często widoczna pozostałość szyjki słupka. Niekiedy obecna szypułka dług. około 1 mm. Na przekroju poprzecznym owocu widoczne są 4 komory, każda zawierająca podłużne nasienie. fragmenty skórki zewnętrznej kielicha składające się z wielokątnych komórek, gęsto pokrytych krótkimi, wygiętymi lub falistymi jedno-, dwu- lub trzykomórkowymi, jednorzędowymi włoskami okrywowymi; komórki owocni zewnętrznej o grubych ścianach i z wyraźnie zaznaczonymi dużymi jamkami; pojedyncze włoski gruczołowe z jednokomórkowym trzonem i jedno- lub wielokomórkową główką; warstwy miękiszu z zewnętrznej części śródowocni, niektóre zawierające brunatny barwnik, inne przechodzące w przegrodę; fragmenty wewnętrznej części śródowocni zbudowane z cienkościennych, jamkowanych komórek sklerenchymatycznych i typowych równobocznych, zdrewniałych komórek z bardzo grubymi, głęboko jamkowanymi ścianami i wąskim, gwiazdkowatym światłem; małe brunatne komórki owocni wewnętrznej; fragmenty łupiny nasiennej zawierające skupienia dość dużych, cienkościennych, zdrewniałych komórek z siatkowatymi zgrubieniami; liczne fragmenty bielma złożone z cienkościennych, miękiszowych komórek, zawierających ziarna aleuronu i kropelki oleju. Uniwersytet Medyczny w Łodzi 152

160 FRUCTUS - OWOC Ammi visnagae fructus Owoc keli Syn.: Aminek egipski Visnage fruit; Herbe aux cure dents (fruit de) Ammi visnaga Lam. Aminek egipski rodzina Apiaceae (Umbelliferae) Selerowate (Baldaszkowate) Wysuszone owoce aminka egipskiego. Skład. Składnikami czynnymi surowca są pochodne furanochromonu (kelina, wisnagina) oraz piranokumaryny (głównie wisnadyna). Mniejsze znaczenie mają flawonoidy, fenolokwasy, olejek eteryczny. Tłuszcze i białka są składnikami obojętnymi. Działanie i zastosowanie. Zespół związków czynnych surowca działa rozkurczająco na mięśnie gładkie naczyń wieńcowych serca, przewodu pokarmowego, dróg moczowych i żółciowych. Ze względu na dość toksyczne działanie pochodnych furanochromonu stosowanie surowca jest ograniczone. Aminek egipski jest rośliną dwuletnią, w uprawie jednoroczną, do 1 m wys. Pędy bruzdowane, górą rozgałęzione zakończone są na szczytach rozgałęzień złożonymi (do 100-promieniowymi) baldachami. Kwiaty drobne, barwy białej, 5-krotne; słupek dwuszyjkowy z dwudzielną, dolną zalążnią. Ulistnienie skrętoległe. Liście dwu- lub trzykrotnie pierzastosieczne o odcinkach cienkich, równowąskich. Owocem dwurozłupnia, zwykle rozpadająca się na rozłupki. Aminek egipski występuje w stanie naturalnym w północnej Afryce oraz krajach śródziemnomorskich. Jest powszechnie hodowany w zachodniej Europie, w Rosji i Ameryce. Owoc keli nierozpadnięty na rozłupki jest jajowatoeliptyczny, zwykle opatrzony krótką szypułką, barwy szarozielonej lub szarobrązowej. Rozłupka jest drobna, płaskowypukła; dług. jej wynosi 1,5-2,5 mm, szer. 0,5-1,1 mm; na powierzchni widać 5 nieznacznie uwypuklonych, gładkich jaśniejszych żeberek. Surowiec wykazuje słaby, specyficzny zapach i gorzki ostrawy smak. Ważniejsze cechy budowy anatomicznej Zarys przekroju poprzecznego przez rozłupkę jest pięciokątny. Widoczne na obwodzie komórki skórki są duże, stycznie wydłużone. W śródowocni występuje 11 przewodów wydzielniczych; 5 większych w żeberkach nad wiązkami przewodzącymi oraz 4 mniejsze w międzyżebrzach i 2 przy płaszczyźnie spojenia. Po stronie zewnętrznej mniejszych przewodów znajdują się charakterystycznie wachlarzowato ułożone komórki, wydłużone promieniowo, o ciemnej treści. Poniżej przewodów wydzielniczych na granicy owocni wewnętrznej występuje warstwa U-owato zgrubiałych komórek o ścianach jamkowanych, brunatno zabarwionych. Parkietowato ułożone komórki owocni wewnętrznej są węższe od szerokości komórek łupiny nasiennej. Bielmo zbudowane jest z grubościennych, wielokątnych komórek, wypełnionych obficie ziarnami aleuronu. 1. Żeberka 2. Międzyżebrza 3. Przewód wydzielniczy z komórkami ułożonymi wachlarzowato 4. Przewód wydzielniczy 5. Warstwa komórek U-owato zgrubiałych 6. Łupina nasienna 7. Bielmo Ryc. 73 Owoc keli - Schemat przekroju poprzecznego przez rozłupkę Uniwersytet Medyczny w Łodzi 153

161 FRUCTUS - OWOC 1. Przewód wydzielniczy 2. Komórki wachlarzowe 3. Skórka owocni zewnętrznej 4. Wiązka sitowa 5. Wiązka naczyniowa 6. Komórki U-owato zgrubiałe 7. Skórka owacni wewnętrznej 8. Skórka łupiny nasiennej 9. Warstwa zmarniała 10. Bielmo Ryc. 74 Owoc keli - przekrój poprzeczny Proszek zielonawy lub szarobrunatny. U-owato zgrubiałe i jamkowane komórki owocni; brunatno zabarwione fragmenty przewodów; parkietowato ułożone komórki owocni wewnętrznej, węższe niż komórki łupiny nasiennej. Reakcja mikrochemiczna Owoc keli umieścić w kropli nasyconego roztworu wodorotlenku potasowego; po kilku minutach powstaje zabarwienie czerwone (obecność keliny). Uniwersytet Medyczny w Łodzi 154

162 FRUCTUS - OWOC Anisi fructus Owoc anyżu (FP IX) Aniseed; Anis (fruit d ) Pimpinella anisum L. Biedżeniec anyż rodzina Apiaceae (Umbelliferae) Selerowate (Baldaszkowate) Cała, wysuszona rozłupnia biedrzeńca anyżu o zawartości olejku eterycznego nie mniejszej niż 20 ml/kg. Skład. Głównym składnikiem olejku jest trans-anetol (80-90%), w małych ilościach występują metylochawikol (izomeryczny z anetolem), aldehyd anyżowy, dianetol i inne. Ponadto surowiec zawiera leukoantocyjanidyny, furanokumaryny, tłuszcz i białko. Działanie i zastosowanie. Surowiec i olejek eteryczny wykazują działanie wykrztuśne, spazmolityczne oraz wzmagające laktację. Owoc anyżu jest częstym składnikiem mieszanek recepturowych, służy do otrzymywania olejku (Anisi aetheroleum (FP IX)), znajduje także zastosowanie w przemyśle spożywczym. Biedrzeniec anyż jest rośliną jednoroczną o prosto wzniesionej, rozgałęzionej łodydze wys. do 60 cm. Ulistnienie skrętoległe. Liście są różnopostaciowe; dolne okrągłonerkowate, całe, o brzegach ząbkowanych; środkowe trójklapowe; górne kilkakrotnie pierzastosieczne. Kwiaty drobne, białe, zebrane w 7-15 promieniowe baldachy złożone. Działki kielicha słabo zaznaczone. Korona pięciopłatkowa, pręcików 5, słupek 1 dwuszyjkowy z dwudzielną, dolną zalążnią. Owocem dwurozłupnia, zwykle nierozpadnięta. Anyż pochodzi z Egiptu i Azji Mniejszej. Jest powszechnie uprawiany w krajach o cieplejszym klimacie. W Polsce spotyka się wyłącznie w uprawie. Dwurozłupnia anyżu, przeważnie nierozpadnięta na rozłupki, jest odwrotnie gruszkowata lub szeroko jajowata, opatrzona krótką szypułką. Dług. owocu 2-6 mm, szer. 1,5-3 mm. Powierzchnia owoców szorstka, barwy szarozielonkawej, do szarobrunatnej z wyraźnie zaznaczonymi, słabo uwypuklonymi 5 żeberkami na każdej rozłupce. Surowiec wykazuje, zwłaszcza po roztarciu, swoisty anetolowy zapach; smak słodkawokorzenny. Ważniejsze cechy budowy anatomicznej Rozłupka na przekroju poprzecznym jest płasko-wypukła. Liczne komórki skórki przekształcone są w 1- rzadziej 2-komórkowe, stożkowate włoski o brodaweczkowanym naskórku. W słabo uwypuklonych żeberkach przebiegają wiązki przewodzące. Owocnia jest wąska. W śródowocni występują liczne drobne przewody olejkowe, a na stronie stycznej każdej rozłupki po 2 większe. Owocnia wewnętrzna przekształcona jest w charakterystyczną dla Apiaceae warstwę parkietowo ułożonych komórek. Bielmo zbudowane jest z grubościennych, wielokątnych komórek wypełnionych ziarnami aleuronu i kroplami oleju. 1. Karpofor 2. Żeberka 3. Międzyżebrza 4. Wiązki przewodzące 5. Bielmo 6. Przewody olejkowe Ryc. 75 Owoc anyżu - schemat przekroju poprzecznego Uniwersytet Medyczny w Łodzi 155

163 FRUCTUS - OWOC 1. Włoski 2. Skórka owocni zewnętrznej 3. Przewód olejkowy 4. Skórka owocni wewnętrznej 5. Łupina nasienna 6. Bielmo Ryc. 76 Owoc anyżu - przekrój poprzeczny Proszek zielonkawożółty lub brunatnawozielony. całe lub połamane, w większości jednokomórkowe włoski, niekiedy przygięte z tępym szczytem pokryte brodaweczkowanym naskórkiem; fragmenty skórki z komórkami pokrytymi prążkowanym naskórkiem, nieliczne anomocytyczne aparaty szparkowe; fragmenty przewodów olejkowych w postaci brunatnożółtych smug z widocznymi na ich tle komórkami parkietowymi owocni wewnętrznej; fragmenty bielma z komórkami zawierającymi ziarna aleuronu i drobne gruzełki szczawianu wapnia; wydłużone sklereidy z płaszczyzny spojenia i wiązki sklerenchymatycznych włókien pochodzących z ośki i szypułki. A. Fragment wiązki przewodzącej B. Owocnia wewnętrzna C. Skórka z aparatem szparkowym (Ca) i włoskiem (Cb) D. Włosek E. Wyściółka przewodu olejkowego F. Bielmo G. Włoski H. Miękisz jamkowany śródowocni J. Włókna K. Owocnia wewnętrzna z widocznym przewodem olejkowym (Ka) L. Bielmo z gruzełkami szczawianu wapnia (La) M. Ziarna aleuronu N. Skórka szypułki z aparatem szparkowym Ryc. 77 Owoc anyżu - elementy diagnostyczne Uniwersytet Medyczny w Łodzi 156

164 FRUCTUS - OWOC Anisi stellati fructus Owoc anyżu gwiaździstego (FP IX) Star anise; Badiane Illicium verum Hook.f. Anyż gwiaździsty rodzina Illiciaceae Badianowate Wysuszony złożony owoc anyżu gwiaździstego o zawartości olejku eterycznego nie mniejszej niż 70 ml/kg (zawartość trans-anetolu w olejku nie mniejsza niż 86%). Skład. Owoce zawierają 5-8% olejku, a w nim 85-90% anetolu oraz limonen, safrol, p-cymen. Ponadto surowiec zawiera kwasy (protokatechowy, szikimowy, chinowy) i olej tłusty. Działanie i zastosowanie. Surowiec wykazuje działanie wykrztuśne i wiatropędne. Służy głównie do otrzymywania olejku eterycznego (Anisi stellati aetheroleum (FP IX)). Jest także wykorzystywany jako przyprawa spożywcza. Anyż gwiaździsty jest małym wiecznie zielonym drzewem do 10 m wys. o korze białej, liściach podłużnie lancetowatych, dług. do 13 cm i żółtawych lub różowych kwiatach. Roślina jest uprawiana w Chinach, Japonii i na Filipinach. Owoc anyżu zwykle składa się z 8 rozwiniętych jednonasiennych mieszków, każdy dług mm i wysokości 6-12 mm, ułożonych gwiaździście wokół krótkiej, tępo zakończonej kolumelli (słupca). Mieszki są kształtu czółenkowatego lub łódkowatego. Powierzchnia górna barwy szarobrunatnej z widocznymi szerokimi kreskami. Na bocznych powierzchniach widoczne blizny po sąsiednich mieszkach. Jeden lub więcej mieszków są rozwarte wzdłuż brzusznego szwu ukazując pojedyncze, soczewkowate, lśniące, czerwonawobrunatne nasienie ok. 8 mm średnicy. Niektóre mieszki mogą być niecałkowicie rozwinięte. Mogą występować pojedyncze mieszki, szypułki i nasiona. Proszek czerwonobrunatny. brunatne komórki owocni zewnętrznej, wieloboczne, z wyraźnie prążkowanym naskórkiem i sporadycznie anomocytyczne aparaty szparkowe; fragmenty owocni wewnętrznej z długimi, palisadowo wykształconymi komórkami; komórki owocni środkowej o dużych komórkach miękiszowych, naczynia, komórki olejkowe i grupy sklereid; fragmenty łupiny nasiennej z palisadowo wykształconymi, zdrewniałymi, silnie jamkowanymi, żółtymi komórkami do 200 μm dług.; fragmenty kolumelli i szypułki owocu z silnie i nieregularnie zgrubiałymi, gwiazdowatymi astrosklereidami ok. 400 μm dług. i 150 μm szer.; romboidalne lub prostokątne kryształy szczawianu wapnia. Uniwersytet Medyczny w Łodzi 157

165 FRUCTUS - OWOC A. Sklereidy B. Skórka łupiny nasiennej przekrój poprzeczny i podłużny C. Owocnia wewnętrzna D. Skórka wewnętrzna łupiny z jedyńcami szczawianu wapnia (Da) E. Skórka zewnętrzna owocni F. Włókno G. Naczynia H. Astrosklereida J. Bielmo K. Fragment śródowocni z komórką olejkową (Ka) Ryc. 78 Owoc anyżu gwiaździstego - elementy diagnostyczne Uniwersytet Medyczny w Łodzi 158

166 FRUCTUS - OWOC Aurantii amari epicarpium et mesocarpium Owocnia pomarańczy gorzkiej (FP IX) Bitter-orange epicarp and mesocarp; Orange amère (épicarpe et mésocarpe d ) Citrus aurantium L. ssp. aurantium (C. aurantium L. ssp. amara Engl.) Pomarańcza gorzka rodzina Rutaceae Rutowate Wysuszona owocnia zewnętrzna i śródowocnia dojrzałego owocu pomarańczy gorzkiej pozbawiona częściowo białej, gąbczastej tkanki śródowocni i owocni wewnętrznej o zawartości olejku eterycznego nie mniejszej niż 20 ml/kg. Skład. Głównym składnikiem olejku jest (+)limonen (około 90%). W surowcu występują także gorycze należące do grupy triterpenów. Poza tym frakcją czynną (do 10%) są związki flawonoidowe (m.in. hesperydyna, naryngenina) i furanokumaryny. Charakterystycznym składnikiem są także pochodne kwasu antranilowego. Działanie i zastosowanie. Surowiec stosowany jako środek goryczowy oraz poprawiający smak i zapach leków (corrigens). Opis rośliny str. 62. Owocnia pomarańczy gorzkiej ma postać wklęsło-wypukłych lub podłużnych kawałków różnej wielkości. Zewnętrzna powierzchnia jest żółtopomarańczowa lub żółtobrunatna, dołeczkowana, chropawa, wewnętrzna zaś brunatnawobiała, grubo pomarszczona. Przełam gładki, w wewnętrznej części (albedo) biały, w zewnętrznej (flavedo) żółtopomarańczowy, z wyraźnie widocznymi zbiornikami olejkowymi. Zapach surowca jest silny, aromatyczny, smak gorzki. Ważniejsze cechy budowy anatomicznej Komórki skórki owocni zewnętrznej są drobne, prostościenne, pokryte grubym naskórkiem. Poniżej w ściśle ułożonej tkance parenchymatycznej występują charakterystyczne, okrągłe lub owalne zbiorniki olejkowe, ułożone najczęściej w jednym rzędzie. We flavedo w skórce, podskórni i w pobliżu zbiorników występują żółte chromatofory. W głębszych warstwach parenchymy widoczne są wiązki przewodzące. Albedo złożone jest z komórek wieloramiennych silnie jamkowanych, o dużych przestworach międzykomórkowych. Zarówno w komórkach miękiszowych flavedo, jak i albedo występują grudki i sferokryształy hesperydyny oraz jedyńce szczawianu wapnia. Proszek jasnobrunatny. małe wielokątne komórki, o lekko zgrubiałych zatokowatych ścianach, z pomarańczowoczerwonymi chromatoforami i bardzo rzadko występującymi anomocytycznymi aparatami szparkowymi; fragmenty kolenchymatycznie zgrubiałej podskórni; grupy komórek miękiszu, z których każda zawiera jedyniec szczawianu wapnia; fragmenty lizygenicznych zbiorników olejkowych, miękisz zawierający kryształy hesperydyny, rozpuszczalnej w roztworze wodorotlenku potasu i barwiącej się żółto. Uniwersytet Medyczny w Łodzi 159

167 FRUCTUS - OWOC A. Fragment owocni zewnętrznej w przekroju poprzecznym z widocznym zgrubiałym naskórkiem (Aa), kolenchymatycznie zgrubiałą podskórnią (Ab) i miękiszem śródowocni zawierającym jedyńce (Ac) szczawianu wapnia oraz fragment zbiornika olejkowego (Ad) B. Fragment owocni zewnętrznej z anomocytycznymi aparatami szparkowymi, widok z powierzchni C. Grupa komórek śródowocni, niektóre zawierające kryształy szczawianu wapnia D. Fragment śródowocni E. Fragment śródowocni F. Fragment śródowocni G. Kolenchymatycznie zgrubiałe komórki podskórni H. Fragment śródowocni J. Jedyńce szczawianu wapnia K. Fragment śródowocni L. Grupa komórek miękiszowych M. Fragment śródowocni N. Fragment owocni zewnętrznej w przekroju poprzecznym, o zgrubiałym naskórku i podskórni wykazującej kolenchymatycznie zgrubienia Ryc. 79 Owocnia pomarańczy gorzkiej - elementy diagnostyczne Uniwersytet Medyczny w Łodzi 160

168 FRUCTUS - OWOC Capsici fructus Owoc pieprzowca (FP IX) Capsicum; Piment de Cayenne Capsicum annuum L. var. minimum (Mill.) Heiser Pieprzowiec roczny Capsicum frutescens L. Pieprz kajeński rodzina Solanaceae Psiankowate Wysuszone dojrzałe owoce pieprzowca rocznego i drobnoowocowych odmian pieprzu kajeńskiego o zawartości kapsaicynoidów nie mniejszej niż 0,4% w przeliczeniu na kapsaicynę. Skład. Owoc pieprzowca zawiera 0,04-1,5% protoalkaloidów. 70% zespołu stanowi kapsaicyna (związek o charakterze amidu); towarzyszą jej substancje pokrewne m.in. dihydrokapsaicyna, homokapsaicyna. W surowcu występują ponadto karotenoidy, flawonoidy, kwas askorbinowy i olejek eteryczny oraz saponina sterydowa (kapsycydyna) w nasionach. Działanie i zastosowanie. Przetwory z surowca są stosowane zewnętrznie jako środki wywołujące przekrwienia skóry (remedia rubefacientia) w schorzeniach reumatycznych i gośćcowych. Papryka znana jest również jako przyprawa wzmagająca wydzielanie soków trawiennych. Pieprzowiec roczny jest rośliną jednoroczną wys. do 1 m, o łodydze wzniesionej, słabo rozgałęzionej, w nasadzie zdrewniałej, ulistnionej skrętolegle. Liście długoogonkowe, eliptyczne lub jajowate, dług. do 5 cm, o szczycie zaostrzonym i klinowato zwężającej się nasadzie. Kwiaty białe, szypułkowe, zwykle pojedyncze wyrastają z kątów liści lub w rozwidleniach pędów. Owocem skórzasta, wielonasienna jagoda, po dojrzeniu najczęściej żywoczerwona. Roślina pochodzi z obszarów Ameryki Środkowej. Obecnie jest powszechnie hodowana w wielu krajach klimatu cieplejszego, przede wszystkim na Węgrzech, w Hiszpanii, Turcji, Afryce północnej, we Włoszech oraz nad Morzem Czarnym. Pieprzowiec hodowany bywa w wielu odmianach różniących się wielkością, kształtem, barwą, smakiem i składem chemicznym owoców. Surowcem leczniczym są owoce odmian zawierających kapsaicynę, natomiast owoce z tzw. słodkich odmian, używane są jako jarzyna. Owoc pieprzowca jest surowcem importowanym. Owoc pieprzowca jest stożkowaty, wydłużony, dług. 1-3 cm, szer. 1 cm; o szczycie nieco zaokrąglonym, zwykle wygiętym, w nasadzie opatrzony zielonym 5- lub 6-działkowym kielichem i zagiętą szypułką. Powierzchnia zewnętrzna gładka, błyszcząca, barwy od żółtopomarańczowej do żółtobrunatnej, wewnętrzna jaśniejsza, matowa. Owocnia jest cienka, skórzasta, łamliwa, przeświecająca. Owoc w górnej części jednokomorowy, w dolnej 2-3-komorowy z żółtawymi łożyskami. Nasiona bardzo liczne, okrągławonerkowate, płaskie, jasnożółte, drobno dołeczkowane. Zapach surowca jest słaby, swoisty; smak bardzo ostry, palący. Proszek pomarańczowy. fragmenty owocni posiadające w zewnętrznej części komórki ułożone często po 5-7 w szeregach, naskórek równomiernie prążkowany, komórki miękiszu często zawierające kropelki czerwonego oleju, czasami także mikrokryształy szczawianu wapnia (piasek), owocnia wewnętrzna z charakterystycznymi wyspowatymi grupami komórek sklerenchymatycznie zgrubiałych, oddzielonych cienkościennymi komórkami miękiszowymi; fragmenty nasion mających obielmo złożone z dużych, zielonkawożółtych sklereid o sinusoidalnie falistych ścianach, z których zewnętrzne są cienkie, promieniowe, silnie nierówno zgrubiałe, a wewnętrzne wyraźnie Uniwersytet Medyczny w Łodzi 161

169 FRUCTUS - OWOC jamkowane, bielmo o komórkach miękiszu z kroplami zestalonego oleju i ziarnami aleuronowymi średnicy 3-6 μm; niekiedy fragmenty kielicha mające na zewnętrznej skórce anizocytyczne aparaty szparkowe; wewnętrzna skórka kielicha z licznymi włoskami, lecz bez aparatów szparkowych; włoski gruczołowe z jednorzędowym trzonem i wielokomórkową główką; śródliście z licznymi idioblastami zawierającymi mikrokryształy szczawianu wapnia (piasek). Ryc. 80 Owoc pieprzowca - elementy diagnostyczne A. Owocnia zewnętrzna komórki o prążkowanym naskórku B. Owocnia zewnętrzna komórki położone blisko szypułki C. Fragment owocni wewnętrznej w przekroju poprzecznym z komórkami o zgrubiałych błonach (Ca) i cienkościennymi komórkami miękiszowymi (Cb) D. Owocnia zewnętrzna w przekroju poprzecznym z widocznym naskórkiem (Da) i miękiszem zawierającym piasek szczawianu wapnia (Db) E. Owocnia zewnętrzna komórki ułożone szeregowo F. Naczynia G. Obielmo H. Bielmo z ziarnami aleuronu J. Skórka zewnętrzna kielicha z anizocytycznymi aparatami sparkowymi K. Jedyniec szczawianu wapnia L. Śródliście kielicha z jedyńcami szczawianu wapnia (La) i piaskiem szczawianu wapnia (Lb) M. Gruzeł szczawianu wapnia N. Skórka wewnętrzna kielicha z włoskami gruczołowymi Uniwersytet Medyczny w Łodzi 162

170 FRUCTUS - OWOC Carvi fructus Owoc kminku (FP IX) Caraway fruit; Carvi Carum carvi L. Kminek zwyczajny rodzina Apiaceae (Umbelliferae) Selerowate (Baldaszkowate) Cała, wysuszona dwurozłupnia kminku zwyczajnego o zawartości olejku eterycznego nie mniejszej niż 30 ml/kg. Skład. Głównymi składnikami olejku są cykliczne związki terpenowe S-(+)karwon (około 60%) oraz R-(+)limonen (około 40%). W surowcu występują ponadto flawonoidy, leukoantocyjany, kwasy fenolowe, poliacetyleny oraz tłuszcze i białka. Działanie i zastosowanie. Owoc kminku jest stosowany jako lek wiatropędny, przeciwskurczowy i pobudzający laktację. Używany jest jako popularna przyprawa. Służy do otrzymywania olejku (Carvi aetheroleum (FP IX)) Kminek jest rośliną dwuletnią, wykształcająca w pierwszym roku rozetę przyziemnych liści, a w drugim rozgałęziony pęd kwiatonośny dorastający do 80 cm wys. Liście podwójnie, rzadziej potrójnie pierzaste (szczytowe), ogonkowe, przy czym długość ogonka maleje w miarę zbliżania się ku szczytowi. Kwiaty drobne, białe, rzadziej różowe, pięciokrotne, zebrane w 8-16-promieniowy baldach złożony. Owocem dwurozłupnia zwykle rozpadająca się na rozłupki. Roślina występuje w stanie naturalnym dość pospolicie w pasie klimatu umiarkowanego, na stanowiskach wilgotnych. Surowiec zbiera się z roślin uprawianych. Dwurozłupnia kminku zwyczajnego, przeważnie rozpadnięta na rozłupki, jest szarobrunatna lub brunatna. Łukowato wygięta w nasadzie, u szczytu zwężona rozłupka ma 5 prostych jaśniejszych żeberek. Dług. jej wynosi 5-6 mm, szer. około 1,5 mm. Zapach surowca, zwłaszcza po sproszkowaniu jest silny, karwonowy; smak korzenny, nieco piekący. Ważniejsze cechy budowy anatomicznej Rozłupka na przekroju poprzecznym jest niemal pięciokątna. Komórki skórki zewnętrznej owocni są stycznie wydłużone, o ścianie zewnętrznej znacznie zgrubiałej. Śródowocnia składa się z cienkościennego miękiszu z przestworami międzykomórkowymi. W żebrach przebiegają wiązki przewodzące, wzmocnione włóknami o ścianach nieco zgrubiałych i lekko zdrewniałych. Zazwyczaj nad wiązką sitowo-naczyniową występuje mały przewód olejkowy. W międzyżebrzach na grzbietowej stronie występują 4 duże przewody olejkowe barwy żółtobrunatnej, a na stronie spojenia 2 duże przewody. Owocnia wewnętrzna zbudowana jest z dużych cienkościennych komórek ułożonych parkietowo. Łupina nasienna jest silnie zrośnięta z owocnią. Grubościenne, wielokątne komórki bielma wypełnione są kroplami oleju i ziarnami aleuronu. 1. Śródowocnia 2. Wiązka sitowo-naczyniowa z włóknami 3. Przewód olejkowy 4. Łupina nasienna 5. Karpofor Ryc. 81 Owoc kminku - schemat przekroju poprzecznego Uniwersytet Medyczny w Łodzi 163

171 FRUCTUS - OWOC 1. Skórka owocni zewnętrznej 2. Przewód olejkowy 3. Komórki wyściółki 4. Część sitowa wiązki 5. Część naczyniowa wiązki 6. Włókna 7. Miękisz parenchymatyczny śródowocni 8. Owocnia wewnętrzna 9. Komórki skórki łupiny nasiennej 10. Bielmo Ryc. 82 Owoc kminku - przekrój poprzeczny Proszek żółtawobrunatny. fragmenty przewodów wydzielniczych złożonych z żółtawobrunatnych lub brunatnych cienkościennych wielokątnych komórek wydzielniczych, często z przylegającą warstwą cienkościennych komórek poprzecznie wydłużonych, szerokości 8-12 μm; fragmenty owocni zewnętrznej o komórkach grubościennych i nielicznych anomocytycznych aparatach szparkowych; liczne fragmenty bielma zawierające ziarna aleuronu, kropelki oleju tłustego oraz drobne kryształy szczawianu wapnia w postaci rozetek; spiralne naczynia z towarzyszącymi włóknami sklerenchymatycznymi; rzadko pęki włókien z ośki (karpoforu); mogą występować grupy prostokątnych lub prawie prostokątnych sklereid ze śródowocni o umiarkowanie zgrubiałych jamkowanych ścianach. A. Bielmo z rozetkami szczawianu wapnia (Aa) B. Owocnia zewnętrzna z aparatem szparkowym C. Fragment wiązki przewodzącej D. Owocnia wewnętrzna z widocznym przewodem wydzielniczym (Da) E. Miękisz jamkowany F. Fragment przewodu wydzielniczego G. Miękisz jamkowany H. Bielmo J. Ziarna aleuronu K. Komórki łupiny nasiennej Ryc. 83 Owoc kminku - elementy diagnostyczne Uniwersytet Medyczny w Łodzi 164

172 FRUCTUS - OWOC Coriandri fructus Owoc kolendry (FP IX) Coriander; Coriandre Coriandrum sativum L. Kolendra siewna rodzina Apiaceae (Umbelliferae) Selerowate (Baldaszkowate) Wysuszone rozłupnie kolendry siewnej o zawartości olejku eterycznego nie mniejszej niż 3 ml/kg. Skład. Głównym składnikiem olejku jest alifatyczny alkohol terpenowy D-(+)linalol (60-70%) oraz inne związki terpenowe. Surowiec zawiera ponadto flawonoidy, kumaryny oraz tłuszcze i białka. Działanie i zastosowanie. Owoc kolendry jest stosowany w recepturowych mieszankach jako lek wiatropędny, rozkurczający i pobudzający sekrecję gruczołów trawiennych oraz jako przyprawa spożywcza. Służy do otrzymywania olejku eterycznego (Coriandri aetheroleum (FP IX)). Kolendra siewna jest rośliną jednoroczną wys. do 70 cm. Wykształca prosto wzniesione, czcze, lekko bruzdowane, górą rozgałęzione pędy zakończone 3-6-promieniowymi złożonymi baldachami, o kwiatach drobnych, białych lub różowych. Ulistnienie skrętoległe. Liście są różnokształtne dolne, przykorzeniowe są długoogonkowe o blaszce najczęściej podzielonej na 3-5 listków, o brzegu ząbkowanym. Liście środkowe, również ogonkowe, 2-3-krotnie pierzastosieczne, o odcinkach równowąskich, na szczycie zaostrzonych. Górne liście siedzące podobne są do środkowych. Owocem kulista dwurozłupnia, zwykle nierozpadnięta. Roślina pochodzi z rejonów śródziemnomorskich. Jest powszechnie uprawiana w cieplejszych krajach Europy, w Indiach, Afryce północnej. Surowiec zbiera się z upraw krajowych. Dwurozłupnia kolendry nierozpadnięta na rozłupki jest kulista, rzadziej owalna, średnicy 2-3 mm, opatrzona na szczycie 5 ząbkami zmarniałego kielicha, krążkiem miodnikowym oraz dwiema krótkimi szyjkami. Owoc jest żółtoszary lub brunatnawy i posiada 10 falistych żeberek pierwotnych i 8 prostych, bardziej uwypuklonych żeberek wtórnych. Zapach surowca jest swoisty, aromatyczny; smak lekko palący, gorzkawy. Niedojrzałe owoce wydzielają zapach pluskiew. Najważniejsze cechy budowy anatomicznej Rozłupka na przekroju poprzecznym jest w zarysie wklęsło-wypukła. Skórka owocni zewnętrznej składa się z komórek wielokątnych o ścianach nieco zgrubiałych i jamkowanych. Na obwodzie owocni środkowej w żeberkach pierwotnych widoczne są wiązki przewodzące. Pod wiązkami widoczna jest charakterystyczna ciągła warstwa sklerenchymy, składająca się ze splątanych, krótkich włókien. Dwa duże przewody olejkowe występują po stronie spojenia. Owocnia wewnętrzna składa się z jednej warstwy cienkościennych komórek ułożonych parkietowo. Łupina nasienna jest ściśle zrośnięta z owocnią wewnętrzną. W grubościennych komórkach bielma występują krople oleju oraz liczne ziarna aleuronu. 1. Przewody olejkowe 2. Karpofor 3. Owocnia zewnętrzna 4. Warstwa sklerenchymatyczna 5. Łupina nasienna 6. Bielmo Ryc. 84 Owoc kolendry - schemat przekroju poprzecznego Uniwersytet Medyczny w Łodzi 165

173 FRUCTUS - OWOC 1. Skórka owocni zewnętrznej 2. Miękisz śródowocni 3. Włókna warstwy sklerenchymatycznej 4. Owocnia wewnętrzna 5. Łupina nasienna 6. Bielmo Ryc. 85 Owoc kolendry - przekrój poprzeczny Proszek brunatny. liczne kropelki oleju; fragmenty bielma o komórkach małych, grubościennych, równościennych, zawierających drobne kryształy i drobne gruzełki szczawianu wapnia i kropelki oleju; fragmenty owocni wewnętrznej o komórkach bardzo wąskich, ułożonych parkietowato i zwykle połączonych z warstwą cienkościennych prostokątnych sklereid śródowocni; fragmenty sklerenchymatycznej warstwy śródowocni, o krótkich silnie zgrubiałych, jamkowanych, wrzecionowatych komórkach występujących w przylegających warstwach, niemal prostopadłych w stosunku do siebie; fragmenty miękiszu o małych cienkościennych komórkach; niekiedy fragmenty wiązek naczyniowych. A. Owocnia wewnętrzna B. Jamkowane komórki śródowocni C. Bielmo z gruzełkami szczawianu wapnia (Ca) D. Ziarna aleuronu z gruzełkami szczawianu wapnia E. Łupina nasienna F. Jamkowane komórki śródowocni G. Włókna H. Owocnia wewnętrzna z jedyńcami (Ha) i gruzełkami (Hb) szczawianu wapnia J. Owocnia wewnętrzna K. Fragment wiązki przewodzącej L. Fragment przewodu wydzielniczego z widocznymi komórkami wyściółki (La) Ryc. 86 Owoc kolendry - elementy diagnostyczne Uniwersytet Medyczny w Łodzi 166

174 FRUCTUS - OWOC Crataegi fructus Owoc głogu (FP IX) Hawthorn berries; Aubépine (baie d ) Crataegus monogyna Jacq. Głóg jednoszyjkowy Crataegus laevigata (Poir.) DC. (C. oxyacantha L.) Głóg dwuszyjkowy rodzina Rosaceae Różowate Dojrzałe wysuszone owoce pozorne głogu jednoszyjkowego i dwuszyjkowego, bądź ich krzyżówek lub ich mieszanina o zawartości procyjanidyn nie mniejszej niż 1% w przeliczeniu na chlorek cyjanidyny. Skład. Związkami czynnymi w surowcu są flawonoidy heterozydy kwercetyny i witeksyny oraz oligomeryczne formy leukoantocyjanidyn. Ponadto występują związki triterpenowe, garbniki, pochodne puryny, karotenoidy i aminy. Działanie i zastosowanie. Surowiec wykazuje działanie przeciwskurczowe, polegające na wybiórczym zmniejszaniu napięcia mięśni gładkich w naczyniach wieńcowych serca. Obniża również zbyt wysokie ciśnienie żylne, poprawia krążenie krwi w mózgu i przeciwdziała obrzękowi płuc. Ponadto wykazuje działanie uspokajające i moczopędne. Nie wykazuje działania toksycznego. Opis roślin str. 71. Owoce głogu są kształtu elipsoidalnego, z szypułką u nasady, na szczycie uwieńczone resztką zeschłego kielicha, słupka i pręcików, dług mm i średnicy 6-8 mm; w stanie świeżym purpurowe, po wysuszeniu brunatne, o smaku słodkawo-mączystym. Główną masę wysuszonych owoców stanowi bardzo twarda elipsoidalna pestka jedna u C. monogyna, a dwie do trzech u C. laevigata. Proszek szarawoczerwony. włoski okrywowe z części środkowej krążka, są one długie, jednokomórkowe, często zgięte, zwężające się ku szczytowi o ścianach gładkich znacznie zgrubiałych i zdrewniałych; fragmenty miękiszu dna kwiatowego, zewnętrzne warstwy (owocni) o czerwonej treści, komórki warstwy wewnętrznej zawierające drobne gruzły szczawianu wapnia, niekiedy fragmenty zawierające grupy sklereid i wiązki przewodzące z komórkami zawierającymi kryształy szczawianu wapnia; fragmenty owocni złożone z dużych grubościennych sklereid z licznymi jamkami, niektóre z nich są wyraźnie rozgałęzione; nieliczne fragmenty powłoki nasiennej mające skórkę złożoną z sześciokątnych, ześluzowaciałych komórek, poniżej których jest żółtawobrunatna warstwa pigmentowa, zawierająca liczne, wydłużone jedyńce szczawianu wapnia; cienkościenne komórki miękiszu bielma i liścieni, zawierające ziarna aleuronu i krople oleju tłustego. Uniwersytet Medyczny w Łodzi 167

175 FRUCTUS - OWOC A. Skórka wewnętrznej owocni B. Skrobia C. Fragment owocni w przekroju poprzecznym z widoczną skórką (Ca), podskórnią (Cb) i miękiszem (Cc) zawierającym jedyńce (Cd) i gruzły (Ce) szczawianu wapnia D. Skórka łupiny nasiennej z widocznym śluzem wypływającym z uszkodzonej komórki (Da) E. Librosklereidy F. Sklereidy G. Skórka łupiny nasiennej H. Fragment nasienia z widocznym bielmem (Ha) i warstwą komórek zawierających jedyńce szczawianu wapnia (Hb) J. Fragment liścienia K. Fragment wiązki przewodzącej z widocznymi naczyniami (Ka) i elementami mechanicznymi (Kb) L. Włosek M. Fragment śródowocni z widocznym miękiszem (Ma) zawierającym jedyńce (Mb) i gruzły (Mc) szczawianu wapnia oraz sklereidy(md) N. Ziarna aleuronu O. Krople oleju Ryc. 87 Owoc głogu - elementy diagnostyczne Uniwersytet Medyczny w Łodzi 168

176 FRUCTUS - OWOC Foeniculi amari fructus Owoc kopru włoskiego (odmiany gorzkiej) (FP IX) Fennel, bitter; Fenouil amer (fruit de) Foeniculum vulgare Mill. ssp. vulgare var. vulgare Koper włoski odmiana gorzka rodzina Apiaceae (Umbelliferae) Selerowate (Baldaszkowate) Suche rozłupnie i rozłupki kopru włoskiego odmiany gorzkiej o zawartości olejku eterycznego nie mniejszej niż 40 ml/kg (zawartość anetolu w olejku nie mniejsza niż 60%, zawartość fenchonu nie mniejsza niż 15%). Skład. Głównym składnikiem olejku jest trans-anetol (55-75%); charakterystycznym składnikiem dla odmiany gorzkiej jest fenchon (około 20%); zawartość estragolu nie powinna przekraczać 6%, ponadto występują monoterpeny jedno- i dwucykliczne. Innymi składnikami surowca są flawonoidy, kwasy organiczne, olej tłusty i białka. Działanie i zastosowanie. Surowiec jest stosowany jako środek wykrztuśny i wiatropędny. Służy do otrzymywania olejku eterycznego (Foeniculi amari fructus aetheroleum (FP IX)) Koper włoski jest rośliną zielną, najczęściej dwuletnią (niekiedy jednoroczną lub wieloletnią) do 2 m wys. Łodyga obła, bruzdowana, czcza, barwy zielonej, z sinawym nalotem, górną silnie rozgałęziona, zakończona promieniowym, złożonym baldachem o kwiatach drobnych, koloru żółtego. Liście 3-4-krotnie pierzastosieczne o odcinkach niemal nitkowatych, długoogonkowe, pochwiasto obejmujące łodygę. Owocem dwurozłupnia zwykle rozpadająca się na rozłupki. Roślina pochodzi z krajów śródziemnomorskich; w wielu krajach Europy południowej i środkowej, a także Azji południowej, jest powszechnie uprawiana w kilku odmianach lub rasach hodowlanych, różniących się zarówno morfologią owocu jak i jego składem chemicznym, a także smakiem. Surowiec zbiera się z upraw krajowych. Dwurozłupnia kopru włoskiego, przeważnie rozpadnięta na rozłupki, jest szarozielona lub brunatnawozielona, niemal walcowata, niekiedy lekko zgięta, w nasadzie i u szczytu zwężona. Dług. owocu wynosi 4-8 mm, szer. 2-3 mm. Rozłupka w płaszczyźnie spojenia spłaszczona, ma 5 podłużnych, prostych, gładkich, wystających, nieco jaśniejszych żeberek, z których dwa, znajdujące się przy płaszczyźnie spojenia, bardziej wystają. Zapach surowca, zwłaszcza po sproszkowaniu, jest silny, swoisty, anetolowy; smak nieco słodkawy, korzenny. Ważniejsze cechy budowy anatomicznej Rozłupka na przekroju poprzecznym jest płasko-wypukła, z silniej rozwiniętymi żeberkami brzeżnymi. W śródowocni w żeberkach przebiegają wiązki przewodzące, którym towarzyszą pęki włókien o zgrubiałych, zdrewniałych ścianach oraz komórki miękiszowe o ścianach listewkowato lub siatkowato zgrubiałych, lekko zdrewniałych. Ponadto w śródowocni występują duże brunatne przewody olejkowe; 4 po stronie zewnętrznej w międzyżebrzach oraz 2 po stronie spojenia rozłupki. Owocnia wewnętrzna składa się z komórek cienkościennych, charakterystycznie partkietowato ułożonych. Komórki bielma są drobne, grubościenne, wielokątne, wypełnione kroplami oleju i ziarnami aleuronu. 1. Owocnia 2. Wiązka przewodząca wzmocniona włóknami 3. Bielmo 4. Przewód olejkowy 5. Wiązka przewodząca szwu 6. Karpofor Ryc. 88 Owoc kopru włoskiego - schemat przekroju poprzecznego Uniwersytet Medyczny w Łodzi 169

177 FRUCTUS - OWOC 1. Przewód olejkowy 2. Komórki wyściółki 3. Skórka owocni zewnętrznej 4. Naczynia 5. Wiązka sitowa 6. Naczynia i włókna 7. Komórki listewkowate 8. Owocnia wewnętrzna 9. Łupina nasienna Ryc. 89 Owoc kopru włoskiego - przekrój poprzeczny Proszek szarawobrunatny lub szarawożółty. żółte fragmenty szerokich przewodów olejkowych, utworzonych z żółtawobrunatnościennych wielobocznych komórek wydzielniczych, często z towarzyszącą warstwą cienkościennych, poprzecznie wydłużonych, 2-9 μm szerokich komórek, ułożonych parkietowato; siatkowaty miękisz śródowocni; liczne pęki włókien z żeberek, którym często towarzyszą wąskie, spiralne naczynia; bardzo liczne fragmenty bielma zawierające ziarna aleuronowe i bardzo małe mikrorozety szczawianu wapnia oraz pęki włókien z karpoforu. A. Miękisz śródowocni B. Skórka owocni zewnętrznej z aparatem szparkowym C. Ziarna aleuronu D. Skórka owocnia wewnętrznej E. Bielmo F. Komórki listewkowato zgrubiałe G. Komórki listewkowato zgrubiałe H. Włókna J. Fragment wiązki K. Owocnia wewnętrzna z widocznym przewodem olejkowym (Ka) Ryc. 90 Owoc kopru włoskiego - elementy diagnostyczne Uniwersytet Medyczny w Łodzi 170

178 FRUCTUS - OWOC Foeniculi dulcis fructus Owoc kopru włoskiego (odmiany słodkiej) (FP IX) Fennel, sweet; Fenouil doux (fruit de) Foeniculum vulgare Mill. ssp. vulgare var. dulce (Mill.) Thell. Koper włoski odmiana słodka rodzina Apiaceae (Umbelliferae) Selerowate (Baldaszkowate) Suche rozłupnie i rozłupki kopru włoskiego odmiany słodkiej o zawartości olejku eterycznego nie mniejszej niż 20 ml/kg (zawartość anetolu w olejku nie mniejsza niż 80%). Skład. Głównym składnikiem olejku jest trans-anetol (powyżej 80%), ponadto występują estragol (nie więcej niż 10%), fenchon (nie więcej niż 7,5%) i inne monoterpeny jedno- i dwucykliczne. Innymi składnikami surowca są flawonoidy, kwasy organiczne, olej tłusty i białka. Działanie i zastosowanie. Surowiec jest stosowany jako środek wykrztuśny i wiatropędny. Opis rośliny str Wygląd surowca identyczny jak w przypadku odmiany gorzkiej (str. 169) Ważniejsze cechy budowy anatomicznej Jak w przypadku odmiany gorzkiej (str 169). Jak w przypadku odmiany gorzkiej (str. 170). Uniwersytet Medyczny w Łodzi 171

179 FRUCTUS - OWOC Juniperi pseudo-fructus Szyszkojagoda jałowca (FP IX) Juniper; Genièvre Juniperus communis L. Jałowiec pospolity rodzina Cupressaceae Cyprysowate Wysuszone dojrzałe szyszkojagody jałowca pospolitego o zawartości olejku eterycznego nie mniejszej niż 10 ml/kg. Skład. Podstawowymi składnikami olejku są mono- i bicykliczne seskwiterpeny (kariofilen, kadinen) oraz monoterpeny dwupierścieniowe m.in. α- i β-pinen, kamfen, terpineol-4 (warunkujący diuretyczne działanie surowca) i inne. Poza tym w surowcu występują diterpeny pochodne kwasu pimarowego, flawonoidy, garbniki, cukry (30%) i żywice. Działanie i zastosowanie. Surowiec jest stosowany w postaci mieszanek ziołowych jako środek żółciopędny, moczopędny i dezynfekujący drogi moczowe. Służy do otrzymywania olejku (Juniperi aetheroleum (FP IX)) oraz wyciągu, który wchodzi w skład preparatów złożonych. Jałowiec pospolity jest wiecznie zielonym, dwupiennym, rzadziej jednopiennym krzewem dorastającym do 3 m wys. lub drzewem osiągającym niekiedy wys m. Wykształca wąskie, linijkowate, na szczycie zaostrzone, silnie kłujące liście dług 4-16 mm (czasami do 20 mm), zebrane po 3 w okółkach. Kwiaty męskie są siedzące, wykształcone w żółte, okrągło wydłużone kłoski dług. 2-4 mm. Liczne kwiaty żeńskie zebrane są w podłużnie jajowate, siedzące pojedynczo w kątach liści szyszeczki dług. do 2 mm. Są one zbudowane z krótkiej osi, na której wyrastają dachówkowato podsadki ułożone w 2-5 rzędach. Na szczycie wyrastają 3 owocolistki, w pachwinach których znajduje się po 1 zalążku. Owocolistki z czasem powiększają się, mięśnieją i zrastają w jedną, początkowo zieloną, po dojrzeniu ciemno-fioletową, kulistą jagodę. Do całkowitego dojrzenia owoców potrzebne są 2 lub niekiedy 3 okresy wegetacji. Jałowiec występuje na całej półkuli północnej. W Polsce spotyka się go na niżu i niższych terenach górskich, na suchych, piaszczystych nieużytkach, porębach i w lasach. Zbioru surowca dokonuje się późną jesienią przez otrząsanie lub obijanie pędów. Suszy się początkowo na powietrzu, a następnie w suszarniach w cienkich warstwach w temperaturze do 35 C. Szyszkojagody jałowca są kuliste, średnicy do 1 cm, u nasady opatrzone krótką szypułką z zachowanymi podsadkami. Na szczycie widoczna jest trójdzielna bruzda tworząca wyraźnie zaznaczone 3 wzniesienia, powstałe wskutek zrośnięcia się owocolistków. Powierzchnia owocu jest gładka, błyszcząca, barwy ciemnofioletowej z szarawym ścierającym się nalotem; owocnia zewnętrzna gąbczasta i krucha, wewnętrzna bardziej mączysta, brunatnożółtawa z trzema trójkanciastymi, twardymi nasionami, do których przylegają jajowate zbiorniki olejkowe. Surowiec wykazuje przyjemny, balsamiczny zapach i słodkawo-szczypiący smak. Ważniejsze cechy budowy anatomicznej Grubościenne komórki skórki owocni zewnętrznej są wypełnione brunatną substancją, warunkującą barwę owocu. W miejscach zrastania się owocolistków komórki skórki są brodawkowato uwypuklone i ściśle ze sobą splecione. W śródowocni spotyka się liczne, schizogeniczne zbiorniki olejkowe, wiązki przewodzące wzmocnione włóknami, rzadziej pojedyncze lub w niewielkich grupach duże komórki twardzicowe (idioblasty) o żółtawych jamkowanych ścianach. W owocni wewnętrznej widoczne są większe od wyżej wspomnianych zbiorniki olejkowe średnicy do 1 mm, wrastające silnie w łupinę nasienną. W łupinie nasiennej, pod grubościenną hipodermą występuje szeroka zwarta warstwa komórek twardzicowych (sklereidy), które ku środkowi nasienia stają się coraz większe, bardziej grubościenne. W komórkach bielma i zarodka występują ziarna aleuronu i krople oleju. Uniwersytet Medyczny w Łodzi 172

180 FRUCTUS - OWOC Proszek brunatny. fragmenty skórki szyszkojagody zawierające komórki z grubymi, bezbarwnymi jamkowanymi ścianami i brunatną zawartością gruczołów, czasami anomocytyczne aparaty szparkowe; fragmenty szczytowych, trójramiennych szczelin szyszkojagody z komórkami skórki, których brodawkowate wyrostki wzajemnie się zazębiają; fragmenty podskórni z kolenchymatycznie zgrubiałymi komórkami; fragmenty śródowocni zawierające duże, cienkościenne komórki miękiszowe, zwykle okrągłe z dużymi przestworami międzykomórkowymi oraz nieregularne, duże, nieco jamkowane, żółte idioblasty (baryłkowate komórki); fragmenty schizogenicznych zbiorników olejkowych; fragmenty łupiny nasiennej z grubościennymi, jamkowanymi, bezbarwnymi sklereidami zawierającymi jeden lub kilka jedyńców szczawianu wapnia; fragmenty bielma i tkanek zarodka z komórkami o cienkich ścianach zawierające olej tłusty i ziarna aleuronu. A. Skórka owocni B. Sklereidy z jedyńcami szczawianu wapnia (Ba) C. Skórka łupiny nasiennej D. Wydłużona komórka skórki E. Ziarna aleuronu F. Zbiornik olejkowy G. Sklereida H. Bielmo z ziarnami aleuronu J. Wewnętrzna skórka łupiny nasiennej K. Miękisz owocni L. Skórka zarodka M. Idioblast N. Cewki i włókna O. Krople oleju P. Fragment zbiornika olejkowego z widocznymi kroplami olejku (Pa) R. Szczyt podkwiatka Ryc. 91 Szyszkojagoda jałowca - elementy diagnostyczne Uniwersytet Medyczny w Łodzi 173

181 FRUCTUS - OWOC Myrtilli fructus recens Owoc borówki czernicy, świeży (FP IX) Bilberry fruit, fresh; Myrtille (fruit frais de) Vaccinium myrtillus L. Borówka czernica rodzina Ericaceae Wrzosowate Świeży lub zamrożony dojrzały owoc borówki czernicy o zawartości antocyjanów nie mniejszej niż 0,3% w przeliczeniu na chlorek 3-O-glukozydu cyjanidyny. Skład. Składnikami surowca są barwniki antocyjanowe (glikozydy delfinidyny i malwidyny), garbniki, flawonoidy, cukry, kwasy organiczne, pektyny, irydoidy, witaminy C i B. Działanie i zastosowanie. Antocyjanozydy borówki czernicy znalazły zastosowanie jako czynniki uszczelniające ściany naczyń włosowatych, zwłaszcza gałki ocznej. Wyciągi sporządzone ze świeżych owoców stosowane są w postaci preparatów fabrycznych w retinopatiach i osłabieniach wzroku wywołanych zaburzeniami mikrokrążenia m.in. u osób starszych i chorych na cukrzycę. Borówka czernica jest krzewinką, o pędach gładkich, nagich, wyraźnie kanciastych, wys. do 60 cm. Liście opadające na zimę, wiotkie, krótkie, krótkoogonkowe, drobno piłkowane, barwy jasnozielonej, spodem bledsze, nagie. Kwiaty krótkoszypułkowe wyrastają pojedynczo w kątach liści. Korona różowozielona dług. około 5 mm. Owocem jest jagoda barwy czarnej, z sinoniebieskim nalotem, średnicy około 1 cm. występuje powszechnie w środkowej i północnej Europie oraz na innych kontynentach. W Polsce jest pospolita na całym niżu oraz w Karpatach, szczególnie w lasach sosnowych i świerkowych. Świeży owoc borówki czernicy jest czarnoniebieską, kulistą jagodą, średnicy ok. 5 mm. Na dolnym końcu posiada bliznę lub rzadziej fragment szypułki. Szczyt jest spłaszczony, zwieńczony resztkami pozostałego słupka i kielicha, który występuje jako kolista fałda. Fioletowa i mięsista śródowocnia zawiera 4-5 komór, a w nich liczne małe brunatne, jajowate nasiona. Ważniejsze cechy budowy anatomicznej Rozgnieciony świeży owoc ma kolor fioletowo czerwony. fioletoworóżowe sklereidy z owocni wewnętrznej i śródowocni, o grubych jamkowanych ścianach, zwykle w skupiskach; czerwonawobrunatne fragmenty owocni zewnętrznej zbudowane z wielokątnych komórek o umiarkowanie zgrubiałych ścianach; brunatnawożółte fragmenty zewnętrznej warstwy łupiny nasiennej zbudowane z wydłużonych komórek o U-owato zgrubiałych ścianach; gruzły szczawianu wapnia. Uniwersytet Medyczny w Łodzi 174

182 FRUCTUS - OWOC Myrtilli fructus siccus Owoc borówki czernicy, suchy (FP IX) Bilberry fruit, dried; Myrtille (fruit sec de) Vaccinium myrtillus L. Borówka czernica rodzina Ericaceae Wrzosowate Wysuszony dojrzały owoc borówki czernicy o zawartości garbników nie mniejszej niż 1% w przeliczeniu na pirogalol. Skład. Składnikami surowca są garbniki, antocyjanozydy (glikozydy delfinidyny i malwinidyny), flawonoidy, kwasy organiczne, cukry, pektyny, irydoidy, witaminy C i B. Działanie i zastosowanie. Surowiec działa ściągająco i zapierająco, ponadto uszczelnia ściany naczyń włosowatych. Stosowany jest jako środek przeciwbiegunkowy. Opis rośliny str Owoc borówki czernicy, niekiedy opatrzony szypułką, jest w zarysie kulisty, silnie pomarszczony, średnicy 3-7 mm, czarny z odcieniem fioletowym. Na szczycie widoczna okrągława tarcza miodnikowa, otoczona wzniesionym pierścieniem resztek kielicha. Wśród fioletowopurpurowego miąższu owocni znajduje się 4-5 komór, w których występują liczne podłużnie jajowate lśniące nasiona dług. około 1 mm, o powierzchni delikatnie prążkowanej, barwy czerwonobrunatnej. Owoce czernicy nie wykazują wyraźnego zapachu; smak mają słodkawo-kwaskowaty, lekko ściągający. Proszek fioletowobrunatny. fioletoworóżowe sklereidy z owocni wewnętrznej i śródowocni, zwykle w skupiskach, o grubych jamkowanych ścianach; czerwonawobrunatne fragmenty owocni zewnętrznej zbudowane z wielokątnych komórek o umiarkowanie zgrubiałych ścianach; brunatnawożółte fragmenty zewnętrznej warstwy łupiny nasiennej zbudowane z wydłużonych komórek o U-owato zgrubiałych ścianach; gruzły i pryzmatyczne jedyńce szczawianu wapnia różnej wielkości. Uniwersytet Medyczny w Łodzi 175

183 FRUCTUS - OWOC Phaseoli pericarpium Owocnia fasoli (FP IX monografia narodowa) Bean pod; Haricot (péricarpe de) Phaseolus vulgaris L. Fasola zwyczajna rodzina Fabaceae (Papilionaceae) Bobowate (Motylkowate) Wysuszona owocnia fasoli zwyczajnej, wyłącznie białokwiatowych odmian, o zawartości fenolokwasów nie mniejszej niż 0,01% w przeliczeniu na kwas kawowy. Skład. Surowiec zawiera kwasy fenolowe (chlorogenowy, wanilinowy, syryngowy), aminy (cholina, acetylocholina, tyramina), aminokwasy (walina, ornityna, prolina, GABA), kwas pipekolinowy, flawonoidy (rutozyd, diosmina), glukozynolaty (synigryna), a ponatdo związki mineralne (sole potasu i wapnia) i witaminę C. Działanie i zastosowanie. Surowiec ma działanie moczopędne, obniża stężenie glukozy we krwi, hamuje niewielkie krwawienia i wykazuje działanie oksytocynopodobne. Stosowany wewnętrznie jako środek moczopędny, pomocniczo w cukrzycy, otyłości, łuszczycy, napięciu przedmiesiączkowym, nieregularnych i przedłużających się, obfitych miesiączkach oraz krwotokach macicznych. Zewnętrznie w powierzchownych zranieniach i oparzeniach oraz krwawieniach z nosa. Fasola zwyczajna jest roślną jednoroczną o łodygach wys. do 50 cm (odmiany karłowe) lub dług. do 4 m (odmiany tyczkowe). Liście duże, trójlistkowe. Listki sercowate, całobrzegie. Kwiaty białe, żółtawe lub lila o budowie typowej dla roślin motylkowatych. Owocem strąk. Roślina pochodzi z Ameryki Południowej i Środkowej. Uprawiana w wielu krajach, również w Polsce. Surowiec pozyskiwany z uprawy. Owocnia ma postać skręconych, nieco zwężonych na końcach pasm dług. do 20 cm i szer. do 2 cm. Na jednym końcu zachowana bywa szypułka dług. do 1 cm. Drugi koniec jest krótko zaostrzony. Zewnętrzna powierzchnia kremowożółtawa lub brunatnawożółta, matowa; wewnętrzna pokryta błyszczącą białawą skórką. W miejscach, gdzie znajdowały się nasiona owocnia jest po stronie wewnętrznej wklęsła, a uwypuklona na zewnątrz. Proszek brunatnawożółty. fragmenty skórki o komórkach wielokątnych lub zaokrąglonych, grubościennych, z nielicznycmi aparatami szparkowymi; jedno- lub dwukomórkowe włoski okrywowe, zaostrzone na szczycie; wielokomórkowe włoski maczugowate; fragmenty podskórni o komórkach grubościennych, wrzecionowato wykszatłconych; komórki zawierające jedyńce szczawianu wapnia; fragmenty wiązek i włókien okrysztalonych jedyńcami szczawianu wapnia. Uniwersytet Medyczny w Łodzi 176

184 FRUCTUS - OWOC Rosae pseudo-fructus Owoc róży (FP IX) Dog rose; Cynorrhodon Rosa sp.: Rosa canina L. Róża dzika Rosa pendulina L. Róża alpejska rodzina Rosaceae Różowate Owoce róży złożone z dna kwiatowego i pozostałości wysuszonych działek kielicha róży dzikiej, róży alpejskiej lub innych gatunków z rodzaju Rosa, z których usunięto niełupki, zawierające nie mniej niż 0,3% kwasu askorbowego. Skład. W surowcu występują witaminy głównie wit. C, w mniejszych ilościach wit. A, B1, B2, E i K oraz flawonoidy, karotenoidy, kwasy organiczne i garbniki. Działanie i zastosowanie. Owoc róży stosowany jest jako środek witaminowy. Róża dzika, najczęściej u nas wykorzystywana do zbioru surowca, jest gatunkiem zbiorowym o licznych podgatunkach, różniących się znacznie morfologią liści. Róża dzika jest krzewem do 2 m wys. o łodygach cienkich, łukowato wygiętych, zwisających, górą silnie rozgałęzionych, pokrytych silnymi hakowato zakrzywionymi kolcami. Liście nieparzystopierzaste, 5-7-listkowe z przylistkami zrośniętymi z ogonkiem. Kwiaty białe lub różowoczerwone pojedyncze lub zebrane w skąpe kwiatostany występują na szczytach gałązek. Owocem żywo czerwona szupinka (owoc pozorny) powstała przez rozrośnięcie dna kwiatowego. Roślina jest rozpowszechniona w Europie, Ameryce Północnej i na Syberii. W Polsce występuje pospolicie na całym obszarze, w zaroślach, na miedzach i nieużytkach. Surowiec zbiera się ze stanu naturalnego. Surowcem są owoce pozorne pozbawione owocków właściwych. Szupinka róży jest kulista, jajowata lub wrzecionowata, twarda, krucha, błyszcząca, rzadziej matowa, najczęściej pomarszczona, pomarańczowa lub pomarańczowoczerwona. Na szczycie owocu znajduje się niekiedy 5 działek kielicha zagiętych ku górze, w nasadzie widoczna jest szypułka lub ślad po niej. Surowiec bez zapachu, o smaku słodkawo-kwaskowatym, lekko ściągającym. Ważniejsze cechy budowy anatomicznej Komórki skórki owocni pozornej są grubościenne pokryte grubą kutykulą i wypełnione bezpostaciową, brunatną treścią. Miękisz leżący pod skórką jest cienkościenny, zawiera pomarańczowe chromoplasty oraz gruzły i jedyńce szczawianu wapnia. Komórki wewnętrznej skórki owocni pozornej posiadają silnie zgrubiałe błony zewnętrzne. Wyrastają z nich często jednokomórkowe włoski dług. do 2 mm, ostro zakończone, w dolnej części zwężone, często przygięte. Nasada tych włosków jest rozszerzona, zgrubiała, silnie jamkowana. Proszek pomarańczowożółty liczne fragmenty dna kwiatowego, skórki zewnętrznej z pomarańczowożółtą treścią i grubą kutykulą; skórki wewnętrznej z komórkami cienkościennymi zawierającymi gruzły i sporadycznie pryzmatyczne jedyńce szczawianu wapnia; rozproszone zdrewniałe komórki izodiametryczne o zgrubiałych i jamkowanych ścianach tworzące podstawę włosków; liczne długie jednokomórkowe włoski, do 2 mm długości i μm grubości, zwężone na obu końcach, o ścianach silnie zgrubiałych z woskowatym naskórkiem, który może posiadać bruzdy ułożone spiralnie; liczne krople oleju o barwie pomarańczowożółtej. Uniwersytet Medyczny w Łodzi 177

185 FRUCTUS - OWOC A. Miękisz owocni pozornej z gruzłami (Aa) i jedyńcami (Ab) szczawianu wapnia B. Skórka owocni pozornej C. Fragmenty włosków, jeden z widoczną podstawą (Ca) D. Krople oleju Ryc. 92 Owoc róży - elementy diagnostyczne Uniwersytet Medyczny w Łodzi 178

186 FRUCTUS - OWOC Sabalis serrulatae fructus Owoc palmy sabal (FP IX) Saw palmetto fruit; Sabal (fruit de) Serenoa repens (Bartram) Small (Sabal serrulata (Michx.) Nichols) Palma sabalowa (Bocznia piłkowana) rodzina Arecaceae (Palmae) Arekowate (Palmy) Wysuszony dojrzały owoc palmy sabalowej o zawartości kwasów tłuszczowych nie mniejszej niż 11%. Skład. Składnikiem surowca są związki lipofilne tłuszcze, kwasy tłuszczowe, fitosterole (β-sitosterol, kampesterol, stigmasterol i ich glukozydowe pochodne), n-alkany i wyższe alkohole alifatyczne; oraz związki hydrofilne polisacharydy i flawonoidy. Działanie i zastosowanie. Surowiec i jego przetwory, w skład których wchodzą standaryzowane frakcje lipidowo-sterolowe są stosowane w łagodzeniu objawów towarzyszących I i II stadium przerostu gruczołu krokowego. Palma sabalowa jest drzewem o krótkim pniu (do 4 m wys.). Liście skórzaste, w kształcie wachlarza, szer. do 75 cm, zielone lub białawozielone, o blaszce liściowej pierzastosiecznej, podzielonej do połowy długości na proste, równowąskie odcinki, ostro zakończone. Ogonki liściowe o krawędziach kolczastych, dłuższe niż blaszki liściowe. Kwiaty małe, niepozorne, zebrane w grona. Owocem jagoda jednonasienna przypominająca oliwkę, początkowo zielona, później ciemnoczerwona, czarna po całkowitym dojrzeniu. Rośnie na wybrzeżu południowo-wschodnich USA i Ameryki Środkowej, tam też uprawiana. Owoc jest pestkowcem o kształcie od jajowatego do prawie kulistego o powierzchni ciemnobrunatnej do czarnej, nierówno pomarszczonej i mniej lub bardziej miedzianym połysku, do 2,5 cm długim i średnicy 1,5 cm. Na szczycie znajdują się czasem pozostałości szyjki słupka i rurkowatego kielicha z 3 ząbkami, a u podstawy małe zagłębienie z blizną po szypułce. Owocnia zewnętrzna i leżąca pod nią śródowocnia tworzą cienką, kruchą warstwę, która częściowo się oddziela, odsłaniając cienką, twardą, bladobrunatną owocnię wewnętrzną, która jest włóknista i łatwa do oddzielenia. Nasienie ma kształt od nieregularnie kulistego do jajowatego, do 12 mm dług. i 8 mm średnicy, z twardą, gładką lub drobno dołeczkowaną powierzchnią, czerwonawobrunatną z jaśniejszym, wypukłym i błoniastym obszarem pod szwem i okienkiem; na przekroju poprzecznym nasienie ma cienką łupinę, wąskie obielmo i duży obszar gęstego, zrogowaciałego, szarawobiałego bielma z zarodkiem położonym po jednej stronie. Proszek barwy czerwonawej lub czarnobrunatnej, oleisty. fragmenty owocni zewnętrznej zbudowane z cienkościennych, czerwonawo zabarwionych komórek z grubym naskórkiem; fragmenty śródowocni wypełnione kropelkami oleju lub grudkami krzemionki, mogą zawierać elementy tkanki przewodzącej (naczynia pierścieniowate lub spiralne) i sklereidy pojedyncze lub w małych grupach; fragmenty owocni wewnętrznej zawierające grupy wydłużonych sklereid o jamkowanych silnie zgrubiałych ścianach; fragmenty łupiny nasiennej o komórkach małych, cienkościennych, wypełnionych brunatnawą treścią i z przylegającymi sklereidami; komórki bielma zawierające ziarna aleuronu oraz olej. Uniwersytet Medyczny w Łodzi 179

187 FRUCTUS - OWOC Sambuci fructus Owoc bzu czarnego Elder fruit; Sureau (fruit de) Sambucus nigra L. Bez czarny rodzina Caprifoliaceae Przewiertniowate Dojrzałe owoce bzu czarnego. Skład. Surowiec zawiera barwniki antocyjanowe, garbniki, pektyny, cukry (około 20%), witaminy (zespół B i C), kwasy organiczne oraz glikozydy cyjanogenne. Działanie i zastosowanie. Owoc bzu czarnego stosowany bywa jako środek łagodnie przeczyszczający, a także napotny i moczopędny. Opis rośliny str. 85. Owoc bzu czarnego jest w zarysie kulisty, pomarszczony o średnicy 3-6 mm, połyskliwie czarny. Na szczycie owocu są zachowane resztki znamienia, a w nasadzie krótka szypułka dług. 3-6 mm lub ślad po niej. W czerwonobrunatnym miąższu owocni znajdują się najczęściej 3, a rzadziej 4 brązowe, twarde pestki o powierzchni nierównej, chropowatej dług. około 3 mm, nieco spłaszczone, na jednym końcu lekko zaostrzone. Surowiec bez zapachu, o smaku słodkawokwaśnym. Ważniejsze cechy budowy anatomicznej Skórka owocni składa się z komórek w zarysie wielokątnych, lekko wydłużonych pokrytych grubą warstwą kutykuli, wykazującej wyraźne poprzeczne prążkowanie. Ściany boczne komórek skórki są obficie jamkowane. Wśród nich spotyka się nieliczne szparki. Miękisz śródowocni nie jest charakterystyczny. Górną warstwę wewnętrznej owocni stanowi jeden rząd drobnych, stycznie wydłużonych, cienkościennych, bezbarwnych komórek. Pod nimi występuje tkanka sklerenchymatyczna złożona z dość wysokich, silnie zgrubiałych i nawzajem zachodzących sklereid i librosklereid, o świetle komórkowym najczęściej rozgałęzionym. Pod tą warstwą występuje jeden lub dwa rzędy bardzo silnie zgrubiałych włókien, przebiegających wzdłuż dłuższej osi nasion. Poniżej znajdują się dwa rzędy podobnych włókien, ułożonych jednak prostopadle do poprzednich. Do wewnętrznej owocni ściśle przylega łupina nasienna, słabo wykształcona i niecharakterystyczna, złożona z kilku rzędów ciemnych, całkowicie zmarniałych komórek. Komórki bielma zawierają olej tłusty i ziarna aleuronu. 1. Górna warstwa owocni wewnętrznej 2. Warstwa sklereid 3. Warstwa włókien w przekroju poprzecznym 4. Warstwa włókien w przekroju podłużnym 5. Łupina nasienna 6. Bielmo Ryc. 93 Owoc bzu czarnego - przekrój poprzeczny Uniwersytet Medyczny w Łodzi 180

188 FRUCTUS - OWOC Schisandrae chinensis fructus Owoc cytryńca chińskiego (FP IX) Schisandra fruit; Schisandra de Chine (fruit de) Schisandra chinensis (Turcz.) Baill. Cytryniec chiński rodzina Schizandraceae Cytryńcowate Cały, wysuszony lub poddany działaniu pary wodnej i wysuszony dojrzały owoc cytryńca chińskiego o zawartości schizandryny nie mniejszej niż 0,4%. Skład. Składnikami surowca są związki lignanowe z grupy lignoidów (gomissyny A, B, C, N, schizandryna i inne, łącznie ponad 30 związków) oraz witaminy C i E Działanie i zastosowanie. Lignany występujące w surowcu mają działanie antyhepatotoksyczne, stosowane są w leczeniu wirusowego zapalenia wątroby. Cytryniec chiński jest dwupiennym pnączem. Łodygi dług m, średnicy 1-1,5 cm, elastyczne, oplatają pnie drzew. Liście ogonkowe ułożone w pęczkach, eliptyczne lub odwrotnie jajowate, dług. 10 cm, szer. 5 cm, o brzegu drobno ząbkowanym, nasadzie klinowatej, na końcu zaostrzone. Kwiaty rozdzielnopłciowe, średnicy ok. 2 cm, zwisające w długich szypułkach, skupione po 2-5 w kątach liści, pachnące, białe lub kremowe, w okresie przekwitania różowawe. Owocostan dojrzewając znacznie się wydłuża, tworząc kłosowatą kiść złożoną z kulistych, soczystych, czerwonych jagód o średnicy do 1 cm, zawierających jedno lub dwa nasiona. Cytryniec występuje w górskich lasach i dolinach rzek Dalekiego Wschodu. We wschodniej Azji uprawiany jako drzewo owocowe. W Polsce niekiedy sadzony w parkach. Mniej lub bardziej kulista jagoda o średnicy do 8 mm barwy czerwonej, czerwonawobrunatnej lub prawie czarna, niekiedy pokryta białawym nalotem. Owocnia silnie pomarszczona zawiera 1-2 nerkowate, żółtawobrunatne błyszczące nasiona, z cienką powłoką nasienną. Proszek barwy czerwonawobrunatnej. fragmenty owocni złożone z 1 warstwy cienkościennych komórek skórki z towarzyszącymi nielicznymi komórkami olejkowymi, kilkoma warstwami komórek śródowocni, jajowatych, mniej lub bardziej spłaszczonych; fragmenty powłoki nasiennej (zewnętrznej) złożonej z grubościennych drobno jamkowanych sklereid, wielokątnych, przy oglądaniu z powierzchni, μm średnicy, a ułożonych palisadowo przy oglądaniu z boku; fragmenty powłoki nasiennej (wewnętrznej) ze sklereidami pojedynczymi lub w małych grupach, o średnicy ok. 80 μm, o słabo zgrubiałych, wyraźnie jamkowanych ścianach; fragmenty bielma złożonego z wielobocznych komórek zawierających kropelki oleju i ziarna aleuronowe; komórki miękiszowe śródowocni zawierające liczne, małe, okrągłe ziarna skrobi. Uniwersytet Medyczny w Łodzi 181

189 FRUCTUS - OWOC Sennae fructus acutifoliae owoc senesu ostrolistnego (FP IX) Senna pods; Alexandrian; Séné de Khartoum ou d Alexandrie (fruit de) Cassia senna L. (C. acutifolia Delile) Strączyniec ostrolistny (S. egipski) rodzina Fabaceae (Papilionaceae) Bobowate (Motylkowate) Wysuszony owoc strączyńca ostrolistnego o zawartości glikozydów hydroksyantracenowych nie mniejszej niż 3,4% w przeliczeniu na sennozyd B. Skład. Głównymi składnikami surowca są glikozydy diantronowe (sennozydy A, B (homodiantrony), C, D (heterodiantrony)) oraz w niewielkiej ilości glikozydy antrachinonowe. Ponadto występują flawonoidy (pochodne kemferolu i izoramnetyny) i substancje żywicowate. Działanie i zastosowanie. Surowiec wykazuje działanie przeczyszczające. Opis rośliny str. 47. Strąki spłaszczone kształtu nerkowatego, barwy zielonej lub zielonkawobrunatnej, z brunatnymi plamkami w miejscach odpowiadających nasionom, zwykle dług mm i szer. przynajmniej 20 mm. Na jednym końcu jest pozostałość po szyjce słupka, a na drugim krótka szypułka. Owoce zawierają 6-7 spłaszczonych i odwrotnie jajowatych nasion, zielonych lub jasnobrunatnych pokrytych siatką wypukłych krawędzi na łupinie nasiennej. Proszek barwy brunatnej. skórka z wielobocznymi komórkami, niewielką liczbą stożkowatych brodaweczkowanych włosków okrywowych i nielicznymi anomocytycznymi aparatami szparkowymi; włókna w dwóch przecinających się warstwach z towarzyszącą im warstwą komórek zawierających pryzmatyczne jedyńce szczawianu wapnia (włókna okrysztalone); charakterystyczne komórki palisadowe ze skórki łupiny nasiennej i uwarstwione komórki bielma; nieliczne sklereidy i fragmenty nerwów; gruzły i jedyńce szczawianu wapnia. Uniwersytet Medyczny w Łodzi 182

190 FRUCTUS - OWOC A. Ziarna aleuronu B. Fragment owocni w widoku z powierzchni z widoczną skórką (Ba) i aparatem szparkowym (Bb) C. Fragment nerwu z widocznymi naczyniami (Ca), jedyńcami szczawianu wapnia (Cb), włóknami (Cc) i skleridami (Cd) D. Sklereidy E. Fragment zarodka F. Krzyżujące się włókna okrysztalone jedyńcami szczawianu wapnia G. Owocnia wewnętrzna H. Skórka łupiny nasiennej z widocznym grubym naskórkiem (Ha) J. Skórka łupiny nasiennej widok z powierzchni K. Komórki dźwigarowe w przekroju poprzecznym (Ka) z towarzyszącym miękiszem (Kb) L. Bielmo Ryc. 94 Owoc senesu ostrolistnego - elementy diagnostyczne Uniwersytet Medyczny w Łodzi 183

191 FRUCTUS - OWOC Sennae fructus angustifoliae Owoc senesu wąskolistnego (FP IX) Senna pods; Tinnevelly; Séné de l Inde ou de Tinnevelly (fruit de) Cassia angustifolia Vahl Strączyniec wąskolistny (S. indyjski) rodzina Fabaceae (Papilionaceae) Bobowate (Motylkowate) Wysuszony owoc strączyńca wąskolistnego o zawartości glikozydów hydroksyantracenowych nie mniejszej niż 2,2% w przeliczeniu na sennozyd B. Skład. Podobnie jak owoc senesu ostrolistnego. Działanie i zastosowanie. Podobnie jak owoc senesu ostrolistnego. Opis rośliny str. 47. Spłaszczone prawie nerkowate strąki, żółtawobrunatne lub brunatne z ciemnobrunatnymi plamkami w miejscach odpowiadających nasionom, zwykle mm długie i mm szerokie. Na jednym końcu jest pozostałość po szyjce słupka, na drugim krótka szypułka. Owoce zawierają 5-8 spłaszczonych i odwrotnie jajowatych nasion, zielonych lub jasnobrunatnych z poprzerywanymi, falistymi, poprzecznymi krawędziami na łupinie nasiennej. Podobnie jak w owocu senesu ostrolistnego (str. 182) Uniwersytet Medyczny w Łodzi 184

192 FRUCTUS - OWOC Silybi mariani fructus Owoc ostropestu (FP IX) Milk-thistle fruit; Chardon marie Silybum marianum (L.) Gaertn. Ostropest plamisty rodzina Asteraceae (Compositae) Astrowate (Złożone) Dojrzały, pozbawiony puchu kielichowego owoc ostropestu plamistego o zawartości sylimaryny nie mniejszej niż 1,5%. Skład. Surowiec zawiera kompleks flawonolignanów sylimarynę (1-3%), w skład którego wchodzi głównie sylibina A i B. Oprócz tego występują flawonoidy pochodne kemferolu, kwercetyny, apigeniny, luteoliny oraz pochodne dihydroflawonoidowe. Ponadto znajdują się olej tłusty, sterole, białko. Działanie i zastosowanie. Flawonolignany działają antyhepatotoksycznie. Preparaty zawierające kompleks flawonoidów stosowane są w terapii i profilaktyce chorób wątroby, dla jej ochrony przed wpływem toksyn, a także silnie działających leków. Ostropest plamisty jest rośliną roczną wys. do 1,5 m. Łodyga wzniesiona, górą rozgałęziona. Liście białoplamiste i marmurkowate; odziomkowe w różyczce, szerokoeliptyczne lub odwrotnie jajowate; łodygowe drobniejsze, nasadą obejmujące łodygę, zatokowoklapowane, brzegi ząbkowane i kolczaste, koniec sztyletowaty. Koszyczki kwiatowe jajowatokuliste, dług. do 5 cm, wyrastają na szczytach rozgałęzień. Listki okrywy długie, grube, zielone, z odgietym, kolczastym końcem. Kwiaty w koszyczku purpurowe, wyłącznie rurkowate. Owocem niełupka. Roślina w stanie naturalnym występuje w rejonie Morza Śródziemnego i na Bliskim Wschodzie. W środkowej Europie, także w Polsce, zdziczała z upraw. Do celów leczniczych jest uprawiana. Niełupka silnie spłaszczona, kształtu wydłużonego i odwrotnie jajowatego, długości ok. 6-8 mm, szerokości 3 mm i grubości 1,5 mm. Powierzchnia zewnętrzna jest gładka i lśniąca o szarym lub jasnobrunatnym tle z ciemnobrunatnymi podłużnymi smugami, w rezultacie nadającymi jej zabarwienie jasnoszarawe lub brunatne; owoc jest spiczasty u podstawy i zaokrąglony na szczycie, z błyszczącą, jasnożółtą kryzą ok. 1 mm wysokości, tworzącą pierścień obejmujący pozostałości po słupku. Na przekroju poprzecznym widoczna jest wąska, brunatna warstwa zewnętrzna oraz 2 duże, zwarte, białe liścienie o oleistej treści. Proszek barwy brunatnożółtej z ciemniejszymi plamkami. fragmenty owocni zewnętrznej o komórkach bezbarwnych, wielobocznych i zmiennym świetle całkiem dużym lub stanowiącym małą szczelinę, zależnie od położenia fragmentu; grupy komórek miękiszowych z warstwy pigmentowej, zawierających niekiedy jasnoczerwoną substancję; bardzo liczne grupy dużych, jasnożółtych sklereid z łupiny nasiennej o jasnożółtych ścianach jamkowanych i wąskim świetle; rzadko fragmenty drobnokomórkowego miękiszu o ścianach jamkowanych i perełkowanych; liczne cienkościenne komórki parenchymatyczne liścieni zawierające krople oleju; rozproszone gruzły szczawianu wapnia oraz nieliczne większe pryzmatyczne jedyńce szczawianu wapnia. Uniwersytet Medyczny w Łodzi 185

193 SEMEN - NASIENIE SEMEN NASIENIE Nasienie rozwija się z zalążka w wyniku zapłodnienia. U roślin okrytonasiennych następuje tzw. podwójne zapłodnienie. Jedna z komórek plemnikowych, po wydostaniu się z łagiewki pyłkowej, zlewa się z komórką jajową woreczka zalążkowego dając początek zarodkowi nasienia (embryo). Druga komórka plemnikowa zlewa się z jądrem wtórnym woreczka dając początek tkance odżywczej zwanej bielmem (endospermum). U niektórych roślin na obwodzie bielma występuje obielmo (perispermum), które rozwija się z tkanki ośrodka zalążkowego i zawiera dodatkowe materiały zapasowe. U wielu roślin bielmo jest zredukowane do bardzo cienkiej warstwy. Nasiona takie nazywamy bezbielmowymi. W nasionach bezbielmowych materiały odżywcze gromadzone są w silnie rozwiniętych, zgrubiałych liścieniach (cotyledones). Zarodek wraz z tkanką odżywczą (zwane jądrem nasiennym) otoczone są łupiną nasienną (testa seminis), która powstaje z osłonek zalążka. Łupina nasienna zabezpiecza zarodek przed wysychaniem, uszkodzeniem, zakażeniem lub wyługowaniem przez wodę. Na łupinie nasiennej widoczny jest tzw. znaczek (hilum) miejsce po oderwanym sznureczku, okienko (micropylum) miejsce niezrośnięcia się brzegów osłonek, szew (rafe) zgrubiałe miejsce po przyrośniętym do nasienia sznureczku. Przy rozpatrywaniu budowy morfologiczno-anatomicznej nasion uwzględnia się takie cechy jak: kształt, wielkość, barwę, symetrię, owłosienie itp., równolegle z badaniem mikroskopowym skrawków podłużnych lub poprzecznych. Łupina nasienna występująca na obwodzie nasienia składa się zwykle z kilku zróżnicowanych warstw komórek, z których zewnętrzna stanowi skórkę. Komórki skórki mogą być mniej lub bardziej zgrubiałe, niekiedy palisadowo wydłużone, czasem ześluzowaciałe lub przekształcone we włoski. Warstwa sklerenchymy leżąca wewnątrz łupiny nasiennej złożona jest często z komórek charakterystycznie wykształconych. Oprócz skórki i tkanki mechanicznej łupina nasienna zawiera warstwy komórek miękiszowych często zgniecionych, niekiedy także warstwy barwnikową i odżywczą. Łupina nasienna z reguły dostarcza najwięcej cech diagnostycznych przy badaniu nasion. Bielmo i obielmo mają budowę miękiszowej tkanki spichrzowej, zawierającej skrobię, tłuszcz i ziarna aleuronu. Zarodek (embryo) składa się z liścieni (cotyledones) w liczbie jednego (klasa Jednoliściennych Monocotyledones), dwu lub kilku (klasa Dwuliściennych Dicotyledones), pączuszka (plumula), korzonka (radicula) i łodyżki podliścieniowej (hypocotylum). Liścienie zbudowane są podobnie jak zwykłe liście, lecz nie zawierają chlorofilu. Pod skórką liścienia znajdują się komórki miękiszu palisadowo ułożone. Głębsze warstwy zajmują cienkościenne, mało zróżnicowane komórki miękiszowe często wypełnione substancjami zapasowymi. Uniwersytet Medyczny w Łodzi 186

194 SEMEN - NASIENIE Colae semen Zarodek kola (FP IX) Syn.: Embryo Colae Cola, Kola Cola nitida (Vent.) Schott et Endl. (C. vera K.Schum.) Kola błyszcząca Cola acuminata P.Beauv. (Sterculia acuminata P.Beauv.) Kola zaostrzona rodzina Sterculiaceae Zatwarowate Wysuszone całe lub połamane, pozbawione łupiny nasiennej nasiona wyżej wymienionych gatunków rodzaju kola o zawartości kofeiny nie mniejszej niż 1,5%. Skład. Surowiec zawiera alkaloidy purynowe, głównie kofeinę (1,5-2,5%), w niewielkich ilościach teobrominę i teofilinę. Innymi składnikami są garbniki katechinowe (2-4%), skrobia (20%) oraz niewielka ilość tłuszczu. Działanie i zastosowanie. Surowiec i przetwory z niego otrzymywane stosuje się w stanach zmęczenia fizycznego i psychicznego (analepticum). W przemyśle spożywczym wykorzystuje się do wyrobu bezalkoholowych napojów orzeźwiających. Wymienione gatunki rodzaju Cola są wiecznie zielonymi drzewami wys. do 20 m., o eliptycznych, skórzastych, ogonkowych liściach, wyrastających na szczytach gałązek. Kwiaty są obupłciowe lub męskie niezróżnicowane na kielich i koronę. Działki okwiatu żółte. Pręciki liczne zrośnięte w prętosłup, słupek górny o 4-6-komorowej zalążni. Komory w czasie dojrzewania przekształcają się w mieszki dając 4-6-promienisty, gwiazdkowaty owoc. W każdym mieszku wykształca się 3-10 nasion. Nasiona Cola w zależności od gatunku są od dwu- do pięcioliścieniowe. Rośliny występują w stanie naturalnym w zwrotnikowej Afryce. Hodowane są na Jawie, Półwyspie Malajskim, Brazylii oraz w Ameryce Środkowej. Na rynek polski surowiec jest importowany. Na surowiec składają się zarodki uwolnione od łupiny nasiennej, najczęściej pozbawione korzonka i pączuszka, rozpadnięte na liścienie. Zarodki C. nitida złożone z 2 płasko- lub wklęsło-wypukłych liścieni są zwykle większe (dług mm) od zarodków C. acuminata złożonych z 3-5 trójgraniastych liścieni. Liścienie są twarde, o powierzchni gładkiej lub pomarszczonej, barwy ciemnobrunatnej. Surowiec nie wykazuje zapachu; smak ma cierpko-gorzkawy. Ważniejsze cechy budowy anatomicznej Komórki skórki zewnętrznej liścienia są drobne, promieniowo wydłużone, o ścianach zgrubiałych, jamkowanych. Epiderma oraz miękisz parenchymatyczny wypełnione są brunatną treścią. Wśród komórek miękiszu występują wiązki sitowo-naczyniowe. Na korzonku i pączuszku występują włoski krzaczkowate oraz wielokomórkowe włoski bezgłówkowe. Proszek czerwonobrunatny. liczne jajowate lub nerkowate ziarna skrobi o wymiarach 5-25 μm, o uwarstwieniu koncentrycznym i gwiazdkowym lekko ekscentycznym ośrodku; fragmenty tkanki liścieni o komórkach dużych, grubościennych, czerwonawych, wielokątnych, wypełnionych ziarnami skrobi; niekiedy fragmenty skórki zewnętrznej liścieni; bardzo rzadko włoski krzaczkowate oraz wielokomórkowe włoski bezgłówkowe. Uniwersytet Medyczny w Łodzi 187

195 SEMEN - NASIENIE A. Fragmenty miękiszu B. Skórka C. Włosek wielokomórkowy D. Fragment liścienia z widoczną skórką (Da) E. Naczynia F. Włosek krzaczkowaty G. Skrobia H. Fragment korzonka z gruzłami szczawianu wapnia (Ha) Ryc. 95 Zarodek kola - elementy diagnostyczne Reakcje mikrochemiczne: odczynnik Lugola barwi ziarna skrobi na niebiesko 1% roztwór FeCl 3 zabarwia komórki liścieni na oliwkowozielono (garbniki katechinowe) Uniwersytet Medyczny w Łodzi 188

196 SEMEN - NASIENIE Lini semen Nasienie lnu (FP IX) Linseed; Lin (graine de) Linum usitatissimum L. Len zwyczajny rodzina Linaceae Lnowate Dojrzałe wysuszone nasiona lnu zwyczajnego o wskaźniku pęcznienia nie mniejszym niż 4. Skład. Siemię lniane zawiera 3-6% śluzu (w komórkach skórki łupiny nasiennej), glikozydy cyjanogenne (linamaryna) (0,1-0,3%), sterole, olej tłusty schnący (do 40%), lignany, białko. Działanie i zastosowanie. Maceraty z nierozdrobnionych nasion są stosowane jako leki osłaniające i powlekające (remedia mucilaginosa) przy nadkwasocie, chorobie wrzodowej żołądka, chrypce, kaszlu. Roztarte siemię lniane stosuje się zewnętrznie do kataplazmów przy owrzodzeniach i czyrakach. Z nasion lnu otrzymuje się olej Lini oleum, który jest stosowany w preparatyce farmaceutycznej. Len zwyczajny jest rośliną jednoroczną wys cm o prosto wzniesionej obłej łodydze, górą rozgałęzionej. Liście siedzące, lancetowate. Kwiaty o koronie barwy niebieskiej zebrane są w wachlarzowate wiechy. Okwiat pięciokrotny, pręcików 10. Słupek 1 o 5-komorowej zalążni i 5 szyjkach. Owocem kulista 10-nasienna torebka. Roślina kwitnie od czerwca do sierpnia. Nasiona dojrzewają w sierpniu i wrześniu. Len zwyczajny nie jest znany w stanie dzikim. Hodowany jest w wielu odmianach w wielu krajach klimatu umiarkowanego, także w Polsce jako roślina włóknista, oleista i lecznicza. Do celów leczniczych hoduje się odmiany charakteryzujące się dużą ilością nasion, znacznie większych niż u odmian włóknodajnych. Nasienie lnu jest spłaszczone, w zarysie jajowate lub podłużnie jajowate, dług do 6 mm, z jednej strony węższe, asymetrycznie zaostrzone. We wgłębieniu asymetrycznego dziobka znajduje się okienko, a pod nim jaśniejszy znaczek, od którego wzdłuż krawędzi odchodzi szew łączący się z nasadką. Powierzchnia niesienia jest błyszcząca, gładka, barwy żółtawo- lub czerwonawobrunatnej. Po wrzuceniu do wody nasienie powleka się warstewką śluzu. Surowiec nie wykazuje zapachu; smak ma śluzowato-oleisty. Ważniejsze cechy budowy anatomicznej Skórka łupiny nasiennej składa się z dużych, prostokątnych komórek o ścianach silnie ześluzowaciałych. Komórki skórki pokryte są grubą kutykulą, pękającą po namoczeniu w wodzie. Pod skórką znajdują się 2-3 rzędy cienkościennych komórek parenchymatycznych, a pod nimi 1 rząd silnie zgrubiałych, jamkowanych i zdrewniałych włókien, które na przekroju poprzecznym mają kształt sklereid. Tkanka odżywcza składa się z silnie zgniecionych, zmarniałych i wydłużonych komórek. Ostatnią warstwę łupiny nasiennej tworzy 1 rząd brunatnych komórek pigmentowych. Bielmo wypełnione jest oleistą treścią i ziarnami aleuronu. Komórki zarodka są drobne, cienkościenne. Proszek tłusty w dotyku. fragmenty zawierające komórki skórki łupiny nasiennej wypełnione śluzem; kolenchymatycznie zgrubiała warstwa podskórni, widoczna z powierzchni w postaci okrągławych komórek miękiszowych z wyraźnymi trójkątnymi przestworami międzykomórkowymi, często przylegającej do warstwy włókien złożonej z wydłużonych komórek, niektórych o ścianach silnie zgrubiałych jamkowanych; cienkościenne jamkowane komórki warstwy szklistej, często zmarniałe, przylegające do włókien i krzyżujące się z nimi prawie pod kątem prostym; Uniwersytet Medyczny w Łodzi 189

197 SEMEN - NASIENIE warstwa pigmentowa skórki i wewnętrznej łupiny nasiennej złożona z lekko zgrubiałych wielokątnych komórek wypełnionych pomarańczowobrunatną treścią (barwnikiem); miękisz bielma i liścieni zawiera ziarna aleuronu i olej tłusty. A. Fragment łupiny nasiennej w przekroju poprzecznym z widoczną skórką (Aa), miękiszem (Ab) i warstwą włókien (Ac) B. Ziarna aleuronu C. Fragment łupiny nasiennej w widoku z powierzchni z widoczną skórką (Ca) i miękiszem (Cb) D. Fragment łupiny nasiennej w przekroju stycznym z widoczną warstwą włókien (Da) i warstwą szklistą (Db) E. Naczynia F. Warstwa pigmentowa (Fa) na tle bielma (Fb) G. Fragment liścienia H. Krople oleju J. Fragment liścienia K. Fragment łupiny nasiennej w przekroju stycznym z widoczną warstwą miękiszu (Ka) i włóknami (Kb) Ryc. 96 Nasienie lnu - elementy diagnostyczne Uniwersytet Medyczny w Łodzi 190

198 SEMEN - NASIENIE Plantaginis ovatae semen Nasienie babki jajowatej (FP IX) Ispaghula seed; Ispaghul (graine d ) Plantago ovata Forssk. (P. ispaghula Roxb.) Babka jajowata rodzina Plangatinaceae Babkowate Wysuszone dojrzałe nasiona babki jajowatej o wskaźniku pęcznienia nie mniejszym niż 9. Skład. Składnikami są kwaśne polisacharydy śluzowe (do 25%) zlokalizowane w łupinie nasiennej. Ponadto występują irydoidy (aukubina), triterpeny, sterole, białko, olej tłusty. Działanie i zastosowanie. Surowiec wykazuje działanie osłaniające i łagodnie przeczyszczające. Stosowany jest w zaparciach nawykowych, w biegunkach oraz podrażnieniu jelit. Babka jajowata jest byliną. Liście odziomkowe zebrane w rozetkę (jedną lub kilka), równowąskie bądź równowąskolancetowate, dług. 2,5-12 cm, szer. 1-3 cm, mniej lub bardziej wełniście owłosione. Kwiatostany zebrane w kłosy dług. 3,5 cm, gęste, na szypułkach nieco przewyższających liście. Kwiaty niepozorne. Owocem torebka zawierająca jasnobrunatne nasiona o kształcie łódeczkowatym. Występuje w południowo-wschodniej Hiszpanii, Afryce Północnej, na Wyspach Kanaryjskich i w południowo-zachodniej Azji. Uprawiana w Indiach, południowej części USA i w Brazylii. Nasienie babki jajowatej jest różowawobeżowe, gładkie, o kształcie łódeczkowatym i zakrzywionym, dług. 1,5-3,5 mm, szer. 1,5-2 mm i grub. 1-1,5 mm. Wklęsła powierzchnia posiada na środku jasno zabarwioną plamkę odpowiadającą znaczkowi. Wypukła powierzchnia zawiera natomiast jasnobrunatną plamkę odpowiadającą umiejscowieniu zarodka i zajmuje ok. ¼ długości nasienia. Proszek jasnobrunatny. fragmenty skórki łupiny nasiennej z komórkami wielokątnymi wypełnionymi śluzem; fragmenty warstw wewnętrznych łupiny nasiennej z brunatnawymi komórkami o cienkich ścianach często połączonymi z zewnętrznymi warstwami bielma; fragmenty bielma złożone są z komórek o grubych ścianach celulozowych z ziarnami aleuronowymi i kropelkami oleju tłustego; kilka fragmentów zarodka z komórkami o cienkich ściankach; ziarna skrobi, pojedyncze lub w grupach po 2-4, o średnicy 3-25 μm. Uniwersytet Medyczny w Łodzi 191

199 SEMEN - NASIENIE Plantaginis ovatae seminis tegumentum Łupina nasienna babki jajowatej (FP IX) Ispaghula husk; Ispaghul (graine d ), tégument de la Plantago ovata Forssk. (P. ispaghula Roxb.) Babka jajowata rodzina Plantaginaceae Babkowate Łupina nasienna z przylegającymi warstwami oddzielona z nasion babki jajowatej o wskaźniku pęcznienia nie mniejszym niż 40. Skład. Głównym składnikiem surowca są kwaśne polisacharydy śluzowe. Ponadto występują irydoidy, triterpeny, sterole oraz błonnik (80%). Działanie i zastosowanie. Podobne jak w przypadku całego nasienia babki jajowatej. Opis rośliny str Różowawobeżowe łuskowate łupiny do ok. 2 mm długości i 1 mm szerokości, niektóre posiadają jasnobrunatną plamkę odpowiadającą umiejscowieniu zarodka, zanim został usunięty z nasienia. Proszek jasnożółty. fragmenty skórki łupiny nasiennej z wielokątnymi komórkami wypełnionymi śluzem; fragmenty warstw wewnętrznych łupiny nasiennej z brunatnawymi komórkami o cienkich ścianach często połączonymi z zewnętrznymi warstwami bielma; sporadycznie ziarna skrobi, pojedyncze lub w grupach po 2-4, o średnicy 3-25 um. Uniwersytet Medyczny w Łodzi 192

200 SEMEN - NASIENIE Psyllii semen Nasienie płesznika (FP IX) Psyllium seed; Psyllium (graine de) Plantago afra L. (P. psyllium L.) Babka płesznik Plantago indica L. (P. arenaria Waldst. et Kit.) Babka piaskowa rodzina Plantaginaceae Babkowate Całe, suche dojrzałe nasiona babki płesznika lub babki piaskowej o wskaźniku pęcznienia nie mniejszym niż 10. Skład. Nasiona zawierają 10-15% śluzu (w łupinie nasiennej), nieznaczne ilości związków irydoidowych typu aukubiny oraz olej tłusty, białko, enzymy. Działanie i zastosowanie. Są stosowane jako środek śluzowy osłaniający, łagodnie przeczyszczający i przeciwzapalny. Babka płesznik jest rośliną jednoroczną o łodydze prosto wzniesionej, krótko owłosionej, o wys. do 40 cm. Ulistnienie naprzeciwległe, liście równowąskie, w górnych odcinkach drobno ząbkowane, owłosione. W kątach górnych liści wyrastają niewielkie kłosowate kwiatostany, złożone z różowobrązowych kwiatów. Owocem jest eliptyczna torebka, zawierająca dwa drobne nasiona. Babka płesznik występuje w południowej Europie, głównie we Francji, gdzie jest również uprawiana. Babka piaskowa jest rośliną z pokroju podobną do płesznika, różni się całobrzegimi liśćmi i bardziej wydłużonymi kwiatostanami. Występuje w środkowej Europie, w tym także w Polsce. Surowiec pozyskuje się z upraw krajowych. Nasiona płesznika są płasko-wypukłe, owalne, do 3 mm długie, 1-1,5 mm szerokie, barwy ciemnobrunatnej, o powierzchni gładkiej, połyskliwej. Często na jednej stronie nasienia występuje podłużna bruzda; przekrój poprzeczny przez nasienie ma kształt rogalika. Obecność śluzu w skórce nasion płesznika sprawia, że przylepiają się one łatwo do powierzchni skóry, przypominając swym wyglądem pchły stąd nazwa rośliny płesznik, pchlica. Po namoczeniu w wodzie nasiona silnie pęcznieją (około czterokrotnie zwiększają swą objętość) i pokrywają się galaretowatym śluzem. Nasiona babki piaskowej mają wygląd zewnętrzny i skład chemiczny zbliżone do nasion babki płesznika. Proszek barwy brunatnej, bez zapachu, o śluzowatym smaku. fragmenty bielma o komórkach grubościennych, jamkowanych; komórki obwodowe są palisadowo wydłużone; komórki głębszych warstw izodiametryczne; fragmenty warstwy pigmentowej łupiny nasiennej zbudowane z wielobocznych komórek, zwykle na tle bielma, rzadziej osobno lub z fragmentami skórki; nieliczne fragmenty skórki o dużych, wielobocznych ześluzowaciałych komórkach; nieliczne fragmenty zarodka; ziarna aleuronu i krople oleju w bielmie i komórkach zarodka. Uniwersytet Medyczny w Łodzi 193

201 SEMEN - NASIENIE A. Skórka (Aa) na tle warstwy pigmentowej (Ab) B. Fragment zarodka C. Warstwa pigmentowa (Ca) z bielmem (Cb) w przekroju poprzecznym D. Ziarna aleuronu E. Warstwa pigmentowa (Ea) na tle bielma (Eb) F. Bielmo z widocznymi jamkami (Fa) G. Fragment zarodka H. Bielmo z widocznymi jamkami (Ha) J. Warstwa pigmentowa Ryc. 97 Nasienie płesznika - elementy diagnostyczne Uniwersytet Medyczny w Łodzi 194

202 SEMEN - NASIENIE Strychni semen Nasienie kulczyby Nux vomica seed; Noix vomique (graine de) Strychnos nux vomica L. Kulczyba wronie oko rodzina Loganiaceae Loganiowate (Połatowate) Dojrzałe wysuszone nasiona kulczyby wronie oko. Skład. W nasionach kulczyby występuje zespół alkaloidów pochodnych indolu (2-5%), którego głównymi składnikami są: strychnina (50%) i brucyna oraz pokrewne alkaloidy (α i β kolubryna, pseudostrychnina). Ponadto występują irydoidy (kwas loganinowy, loganina) i kwasy fenolowe (kwas chlorogenowy). Działanie i zastosowanie. Strychnina jest analeptykiem, działa silnie pobudzająco na ośrodkowy układ nerwowy. Bardzo toksyczna. Kulczyba wronie oko jest krzewem lub drzewem osiągającym wys. do 15 m. Pędy rośliny są widlasto rozgałęzione. Liście skórzaste, błyszczące, kształtu jajowatego dług cm. Kwiatostany w postaci baldachokształtnej dwupromienistej wierzchotki występują na szczytach pędów. Kwiaty drobne, barwy białej. Owocem zbliżona wyglądem do pomarańczy jagoda, średnicy 3-6 cm, zawierająca wewnątrz 2-8 guzikowatych nasion. Kulczyba wronie oko występuje rodzimie w Indiach i innych rejonach Azji, a także w północnej Australii. Uprawiana jest w Afryce. W Polsce surowiec pochodzi z importu. Nasienie kulczyby ma kształt płaskowypukłego krążka, średnicy do 30 mm, grub. do 6 mm. Brzeg nasienia jest nieco zgrubiały i zaokrąglony. Powierzchnia niesienia jest owłosiona, szara, żółtoszara lub zielonawoszara, połyskująca, w dotyku jedwabista. Na płaskiej stronie nasienia, pośrodku widoczny jest guzkowaty znaczek, od którego przebiega ku krawędzi mniej lub więcej wystająca listewka, kończąca się przy okienku niewielkim uwypukleniem. Nasienie jest bardzo twarde, konsystencji rogowatej, zapachu nie wykazuje, smak ma wybitnie gorzki. Ważniejsze cechy budowy anatomicznej Komórki skórki łupiny nasiennej przekształcone są w charakterystyczne jednokomórkowe włoski dług. do 1 mm, przygięte do powierzchni. Nasada ich jest rozszerzona, grubościenna, jamkowana. Włosek właściwy zbudowany jest ze zdrewniałych listewek, które pod wpływem roztworu KOH rozklejają się pędzelkowato. Pod skórką znajduje się wąska warstwa komórek zmarniałych. Grubościenne komórki bielma rogowego zawierają oleistą plazmę i ziarna aleuronu. 1. Skórka przekształcona we włoski 2. Warstwa odżywcza 3. Bielmo Ryc. 98 Nasienie kulczyby - przekrój poprzeczny Uniwersytet Medyczny w Łodzi 195

203 SEMEN - NASIENIE Proszek szary. zdrewniałe włoski przeważnie w postaci połamanych listewek i kolbowatych nasad zarówno pojedynczych jak i złączonych po kilka; grubościenne komórki bielma; mała ilość wąskich naczyń spiralnych. A. Obwodowa część bielma (Aa) z towarzyszącym miękiszem (Ab) B. Ziarna aleuronu C. Nasady włosków D. Nasada włoska E. Listewkowate odłamki włosków F. Szczyt włoska G. Część środkowa bielma H. Listewkowate odłamki włosków J. Nasady włosków w przekroju poprzecznym Ryc. 99 Nasienie kulczyby - elementy diagnostyczne Uniwersytet Medyczny w Łodzi 196

204 SEMEN - NASIENIE Trigonellae foenugraeci semen Nasienie kozieradki (FPIX) Fenugreek; Fenugrec Trigonella foenum graecum L. Kozieradka pospolita rodzina Fabaceae (Papilionaceae) Bobowate (Motylkowate) Wysuszone dojrzałe nasiona kozieradki pospolitej o wskaźniku pęcznienia nie mniejszym niż 6. Skład. Nasiona zawierają śluz (20-30%), saponiny sterydowe (0,1-0,3%), flawonoidy (głównie C-glikozydy), trygonelinę (betaina kwasu N-metylonikotynowego), amid kwasu nikotynowego, cholinę, olej tłusty, olejek eteryczny, białko. Działanie i zastosowanie. Kozieradka jest stosowana zewnętrznie w postaci kataplazmów jako środek rozmiękczający naskórek (remedium emoliens). Doustnie w chorobie wrzodowej, cukrzycy oraz jako środek wzmacniający i odżywczy. Kozieradka jest jednoroczną rośliną wys. do 60 cm. Posiada łodygę prosto wzniesioną, liście trójlistkowe z przylistkami. Kwiaty barwy bladożółtej o budowie typowej dla bobowatych wyrastają z pachwin górnych liści. Owocem jest wąski strąk dług. do 13 cm, sierpowato zgięty. Wewnątrz owocu znajduje się nasion. Owoce wyrastają po 2 z pachwin liści i swoim układem przypominają rogi koziorożca stąd nazwa rośliny. Kozieradka pochodzi z południowo-wschodniej Europy i Azji Mniejszej. W Polsce jest uprawiana. Zbioru surowca dokonuje się we wrześniu. Nasiona kozieradki są najczęściej romboidalne, niekiedy trójkątnawe, nieco spłaszczone. Dług. nasion 3-5 mm, szer. 2-3 mm, grub. około 2 mm. Powierzchnia matowa, pod lupą widoczne jest delikatne dołeczkowanie. Barwa nasion brunatnożółta lub brunatnoczerwona. Nasienie podzielone wyraźną bruzdą na 2 nierówne części: mniejszą zawierającą korzonek oraz większą zawierającą 2 płasko-wypukłe liścienie. Na krawędzi nasienia w pobliżu bruzdki znajduje się jaśniejszy znaczek. Nasienie jest bardzo twarde, w wodzie silnie pęczniejące. Surowiec wykazuje charakterystyczny, swoisty zapach; smak śluzowatogorzki. Ważniejsze cechy budowy anatomicznej Skórka łupiny nasiennej składa się z charakterystycznych komórek palisadowo wydłużonych o stożkowatych, zgrubiałych szczytach. W połowie wysokości przebiega przez nie charakterystyczna smuga świetlna (zona lucida), w postaci jaśniejszego pasma. Pod skórką znajduje się 1 rząd komórek dźwigarowych o kształcie trapezu, których błony są listewkowato zgrubiałe. Pod komórkami dźwigarowymi znajduje się warstwa odżywcza o komórkach częściowo zmarniałych. Skórka bielma składa się z drobnych komórek o ścianach zgrubiałych i zawiera ziarna aleuronu. Głębiej leżące warstwy bielma mają komórki duże, ześluzowaciałe. Tkanka liścieni zawiera oleistą plazmę, ziarna aleuronu i drobne ziarna skrobi. Proszek żółtawobrunatny. fragmenty łupiny nasiennej w przekroju, z grubym naskórkiem pokrywającym butelkowate komórki skórki, z położoną głębiej podskórnią złożoną z dużych komórek, węższych w górnej części i przewężonych w środku, z listewkowatymi zgrubieniami promieniowych ścian; żółtawobrunatne fragmenty skórki widziane z powierzchni, składają się z małych, wielokątnych komórek ze zgrubiałymi i jamkowanymi ścianami, często łączące się z komórkami podskórni, o kolistym zarysie i ścianach delikatnie perełkowato zgrubiałych; Uniwersytet Medyczny w Łodzi 197

205 SEMEN - NASIENIE fragmenty podskórni widziane od dołu, złożone z wielokątnych komórek, których listewkowate zgrubienia sięgają do górnych i dolnych ścian (komórki dźwigarowe); miękisz łupiny nasiennej z wydłużonymi, prostokątnymi komórkami z nieco zgrubiałymi perełkowato ścianami; fragmenty bielma z nieregularnie zgrubiałymi, czasem wydłużonymi komórkami zawierającymi śluz. A. Skórka B. Komórki dźwigarowe C. Fragment łupiny nasiennej z widoczną skórką (Ca) i komórkami dźwigarowymi (Cb) D. Fragment łupiny nasiennej w przekroju poprzecznym z widoczną skórką (Da), komórkami dźwigarowymi (Db) i miękiszem (Dc) E. Fragmenty zarodka F. Miękisz łupiny nasiennej G. Warstwa aleuronowa w przekroju stycznym H. Fragment zarodka J. Krople oleju K. Fragment bielma z widocznym miękiszem (Ka), warstwą aleuronową (Kb) i komórkami wypełnionymi śluzem (Kc) L. Ziarna aleuronu M. Komórki dźwigarowe N. Fragment zarodka Ryc. 100 Nasienie kozieradki - elementy diagnostyczne Uniwersytet Medyczny w Łodzi 198

206 CORTEX - KORA CORTEX KORA Korę stanowi zespół tkanek występujących na zewnątrz pierścienia miazgi pędów nadziemnych i poziemnych roślin dwuliściennych i nagozalążkowych. W korze wyróżniamy najbardziej obwodową część tzw. oskórnię korkową, korę pierwotną i korę wtórną. Oskórnia korkowa (peryderma) powstaje na skutek działania miazgi korkotwórczej, czyli felogenu odkładającego na zewnątrz piętrowo ułożone, cienkościenne komórki korka o błonach skutynizowanych i skorkowaciałych, nie przepuszczalnych dla gazów i wody. Do wewnątrz felogen odkłada grubościenny miękisz korkowy, czyli felodermę zwaną także podmiażdżem korkowym. Pod perydermą występuje kora pierwotna, złożona z luźno ułożonych komórek miękiszowych, zawierających substancje odżywcze. Na granicy kory pierwotnej i wtórnej spotyka się niekiedy zgrupowania elementów mechanicznych np. włókna, sklereidy tworzące pas mechaniczny w postaci nieprzerwanego pierścienia (Quercus cortex). Kora wtórna jest najmłodszą tkaną części korowej. Charakteryzuje się występowaniem promieni rdzeniowych, między którymi, w cienkościennym miękiszu występują grupy rurek sitowych. W części korowej mogą występować włókna i sklereidy ułożone pojedynczo lub grupami, rury mleczne, szczawian wapnia i inne elementy charakterystyczne. Postać zewnętrzna kory jest różna. Kory różnią się barwą powierzchni wewnętrznej i zewnętrznej, grubością, przełamem. Kora w wyniku suszenia a przybiera najczęściej kształt rurkowaty lub rynienkowaty. Młode kory mają zwykle powierzchnię gładką, lśniącą, a na powierzchni kory można zaobserwować przetchlinki. Kory starsze są grube, popękane, występuje na nich martwica, a niekiedy nawet porosty. Uniwersytet Medyczny w Łodzi 199

207 CORTEX - KORA Cinchonae cortex Kora chinowa (FP IX) Cinchona bark; Quinquina Cinchona pubescens Vahl (Cinchona succirubra Pav.) Chinowiec czerwonosoczny Cinchona calisaya Wedd. Chinowiec żółty Cinchona ledgeriana Moens ex Trimen Chinowiec Ledgera rodzina Rubiaceae Marzanowate Wysuszona, cała lub pocięta kora wyżej wymienionych gatunków chinowca lub ich odmian, lub mieszańców o zawartości alkaloidów nie mniejszej niż 6,5%, z których 30-60% stanowią alkaloidy typu chininy. Skład. Surowiec zawiera zespół alkaloidów pochodnych chinoliny (2-10%), którego głównymi składnikami są: chinina, chinidyna, cynchonina i cynchonidyna, występujące w połączeniach z kwasami chinowym i chinogarbnikowym. Ponadto składnikami surowca są: garbniki katechinowe, procyjanidyny, gorzkie glikozydy triterpenowe (chinowina) oraz kwasy: chinowy, chinowowy, cyncholowy. Działanie i zastosowanie. Chinina posiada działanie przeciwgorączkowe, przeciwbólowe i przeciwmalaryczne. Jest także stosowana jako wzorzec w farmakopealnej metodzie oznaczania wskaźnika goryczy oraz w przemyśle spożywczym jako dodatek do napojów typu tonic. Chinidyna działa przeciwarytmiczne. Kora chinowa jest źródłem pozyskiwania obu alkaloidów. Chinowce są dużymi drzewami (do 30 m wys.), o rozłożystej koronie, pochodzącymi z Ameryki Południowej, gdzie rosną w Andach na wysokości m. Drzewa te są powszechnie hodowane w krajach tropikalnych, w rejonach ze średnią roczną temperaturą 20 C i o dużej wilgotności. Największe plantacje znajdują się na Jawie, skąd pochodzi około 90% surowca farmaceutycznego. Hodowlą drzew i eksportem kory chinowej zajmują się również: Indie, Cejlon, kraje Ameryki Południowej, Jamajka oraz Afryka. Surowiec zebrany nieżelaznym nożem (żelazo czerni korę), suszy się 3-4 dni na słońcu, a następnie dosusza w suszarniach, w temperaturze nie przekraczającej 70 C. Kora grub. do 8 mm ma postać rurek lub rynienek. Zewnętrzna powierzchnia kory jest szarobrunatna, pomarszczona, niezbyt głęboko poprzecznie spękana, niekiedy z plamami ciemnobrunatnymi, miejscami pokryta szarawą plechą porostów. Powierzchnia wewnętrzna ciemnobrunatna, gładka lub delikatnie podłużnie prążkowana, Przełam kory w zewnętrznej części jest gładki, w wewnętrznej grubowłóknisty. Zapach kory jest bardzo słaby, swoisty; smak wybitnie gorzki, ściągający. Ważniejsze cechy budowy anatomicznej Kora chinowa okryta jest cienkościennym korkiem o komórkach w większości wypełnionych czerwonobrunatną treścią. W korze pierwotnej występują dość liczne komórki wypełnione piaskiem szczawianu wapnia. Na granicy kory pierwotnej i kory wtórnej występują pojedynczo lub grupami wydalniki o ścianach skorkowaciałych, szer μm. W korze wtórnej przebiegają 2-3-rzędowe promienie rdzeniowe, a między promieniami znajdują się grupy lub pojedyncze włókna cygarowate o ścianach silnie zgrubiałych, uwarstwionych i opatrzonych jamkami. Włókna te o dług. do 1300 μm i szer μm barwią się od stężonego kwasu solnego na kolor malinowy. 1. Korek 2. Komórka wypełniona piaskiem szczawianu wapnia 3. Wydalnik 4. Promień rdzeniowy 5. Włókno Ryc. 101 Kora chinowa - przekrój poprzeczny Uniwersytet Medyczny w Łodzi 200

208 CORTEX - KORA Proszek czerwonawobrunatny. cienkościenne komórki korka wypełnione czerwonobrunatną treścią; żółte, wrzecionowato zakończone, prążkowane włókna łykowe (włókna cygarowate) średnicy do 90 μm i długości do 1300 μm, o błonach (ścianach) bardzo grubych, nierównym świetle z wyraźnie lejkowato wykształconymi jamkami; komórki miękiszowe (idioblasty) wypełnione mikrokryształami szczawianu wapnia (piasek); nieliczne ziarna skrobi średnicy 6-10 μm; najczęściej pojedyncze, niekiedy złożone z 2-3 ziaren. A. Korek widziany z powierzchni B. Korek w przekroju C. Fragment miękiszu z komórką zawierającą piasek szczawianu wapnia (Ca) D. Włókno cygarowate E. Fragment miękiszu F. Skrobia G. Fragment włókna z towarzyszącymi komórkami promienia (Ga) Ryc. 102 Kora chinowa - elementy diagnostyczne Reakcja mikrochemiczna Niewielką ilość proszku zadaje się na szkiełku podstawowym kroplą 36% HCl i obserwuje pod mikroskopem malinowe zabarwienie włókien cygarowatych. Uniwersytet Medyczny w Łodzi 201

209 CORTEX - KORA Cinnamomi cortex Kora cynamonowca cejlońskiego (FP IX) Cinnamon; Cannelle dite de Ceylan Cinnamomum zeylanicum Nees (C. verum J.Presl) Cynamonowiec cejloński rodzina Lauraceae Wawrzynowate Wysuszona kora, pozbawiona korka (kory pierwotnej) i leżącego pod nim miękiszu, odrośli ze ściętego pnia cynamonowca cejlońskiego o zawartości olejku eterycznego nie mniejszej niż 12 ml/kg. Skład. Głównym składnikiem surowca jest olejek eteryczny (do 4%), w skład którego wchodzą aldehyd cynamonowy (60-75%), octan cynamylu, eugenol, β-kariofilen, linalol i 1,8-cyneol. Ponadto występują oligomeryczne procyjanidyny, śluz, kwas cynamonowy i jego pochodne oraz diterpeny. Działanie i zastosowanie. Surowiec ma działanie pobudzające apetyt. Stosowany jest jako aromatyczna przyprawa spożywcza oraz jako corrigens dla niektórych leków. Cynamonowiec cejloński to drzewo lub krzew wys. do 12 m. Kora szarobrunatna. Liście jajowate, całobrzegie, skórzaste, wiecznie zielone. Kwiaty zielonożółte, zebrane w wiechy w kątach liści. Owocem jednonasienna jagoda. Występuje na Cejlonie; uprawiany m.in. w południowo-wschodniej Azji i Ameryce Południowej. Surowiec pochodzi z importu. Kora grubości 0,2-0,8 mm ma postać ciasno pojedynczo lub podwójnie zwiniętych rurek. Powierzchnia zewnętrzna jest gładka żółtawobrunatna, z niewyraźnymi bliznami znaczącymi miejsca liści i pąków liściowych (pachwinowych pąków) i posiada delikatne białawe faliste podłużne prążki. Powierzchnia wewnętrzna jest nieco ciemniejsza i podłużnie prążkowana. Przełam jest nierówny i włóknisty. Ważniejsze cechy budowy anatomicznej Na powierzchni kory brak korka i kory pierwotnej. Tuż pod powierzchnią występuje pierścień mechaniczny, składający się głównie ze sklereid, nierównomiernie zgrubiałych oraz nielicznych pęków pierwotnych włókien łykowych, leżących w zewnętrznej części pierścienia. Promienie rdzeniowe pierwotne są 2-3-rzędowe, rozszerzone ku obwodowi; wtórne promienie są krótsze i nierozszerzone. W komórkach promieni występują igiełki szczawianu wapnia długości do 10 µm. W przestrzeniach międzypromieniowych znajdują się komórki olejkowe o ścianach skorkowaciałych średnicy µm, komórki śluzowe oraz leżące pojedynczo lub w małych pękach zgrubiałe i nieco zdrewniałe włókna łykowe, średnicy µm i długości do 700 µm. W komórkach miękiszu występuje skrobia pojedyncza lub złożona z dwu do czterech ziaren, o średnicy 3-24 µm oraz drobne igiełki szczawianu wapnia. 1. Włókna pierwotne 2. Sklereidy 3. Włókna wtórne 4. Komórka olejkowa 5. Komórka śluzowa 6. Promień Ryc. 103 Kora cynamonowca - przekrój poprzeczny Uniwersytet Medyczny w Łodzi 202

210 CORTEX - KORA Proszek żółtawy lub czerwonawobrunatny. grupy okrągławych sklereid o ścianach jamkowanych, umiarkowanie zgrubiałych; liczne, bezbarwne pojedyncze włókna, często całe, o wąskim świetle i zgrubiałych, zdrewniałych ścianach, z nielicznymi jamkami; małe igiełkowate kryształy szczawianu wapnia; fragmentów korka brak lub są bardzo rzadko; liczne ziarna skrobi. A. Włókno B. Fragment sklereidy C. Sklereida D. Fragment miękiszu E. Skrobia F. Fragment miękiszu z widocznymi komórkami olejkowymi (Fa) i fragmentem promienia (Fb) z komórkami zawierającymi igiełki szczawianu wapnia (Fc) G. Fragment miększu z widoczną komórką olejkową (Ga) H. Włókno z towarzyszącym miększem J. Sklereidy Ryc. 104 Kora cynamonowca - elementy diagnostyczne Uniwersytet Medyczny w Łodzi 203

211 CORTEX - KORA Frangulae cortex Kora kruszyny (FP IX) Syn.: Rhamni frangulae cortex Frangula bark; Bourdaine Rhamnus frangula L. (Frangula alnus Mill.) Kruszyna pospolita rodzina Rhamnaceae Szakłakowate Wysuszone, całe lub połamane fragmenty kory pni i gałęzi kruszyny pospolitej o zawartości glukofrangulin nie mniejszej niż 7% w przeliczeniu na glukofrangulinę A. Skład. Związkami czynnymi surowca są antrazwiązki (2-7%), głównie biozydy franguloemodyny (glukofrangulina A i B) oraz ich odpowiednie monozydy (frangulina A i B), w mniejszej ilości występują glikozydy fiscjonu, chryzofanolu i emodyny, diantrony i aglikony. Ponadto w niewielkich ilościach występują związki flawonoidowe, saponiny oraz alkaloidy peptydowe. Działanie i zastosowanie. Kora kruszyny jest stosowana jako lek przeczyszczający (remedium laxantium) oraz żółciopędny (remedium cholagogum). Kruszyna pospolita jest krzewem do 5 m wys., o ulistnieniu skrętoległym. Liście eliptyczne lub odwrotnie jajowate, całobrzegie. Kwiaty są obupłciowe, pięciokrotne, drobne, barwy zielonawobiałej. Roślina występuje w całej Europie i Azji północno-zachodniej. W Polsce spotyka się pospolicie w wilgotnych lasach i zaroślach na obszarze całego niżu oraz na Podkarpaciu. Podlega częściowej ochronie. Surowiec zbierany ze stanu naturalnego. Surowiec ma postać rurek lub rynienek grub. 1-3 mm. Zewnętrzna powierzchnia kory jest szarobrunatna, o licznych poprzecznych, białawych przetchlinkach. Wewnętrzna powierzchnia ma barwę czerwonożółtą lub czerwonobrunatną; jest lśniąca, gładka lub delikatnie prążkowana. Przełam kory żółty, włóknisty. Zapach surowca słaby, swoisty; smak śluzowato-gorzkawy. Ważniejsze cechy budowy anatomicznej Na obwodzie kory występuje wielorzędowy cienkościenny korek. Poniżej widoczna feloderma złożona ze stycznie wydłużonych, owalnych, kolenchymatycznie zgrubiałych komórek. Na granicy kory pierwotnej i wtórnej znajdują się grupy niezdrewniałych lub słabo zdrewniałych pierwotnych włókien łykowych. W korze wtórnej przebiegają falisto 1-3-rzędowe promienie rdzeniowe. Treść tych komórek po zadaniu alkaliami, barwi się na czerwono silniej niż zawartość komórek miękiszu. W międzypromieniowych przestrzeniach leżą stycznie wydłużone grupy zdrewniałych włókien okrysztalonych jedyńcami szczawianu wapnia. W miękiszu kory pierwotnej i wtórnej znajdują się liczne gruzły szczawianu wapnia. W pozostałych komórkach występują ziarna skrobi wielkości około 5 μm. Kora kruszyny nie zawiera sklereid oraz pierścienia mechanicznego (elementy te występują w korze olchy czarnej Alnus glutinosa Gaertn). 1. Korek 2. Feloderma 3. Włókna pierwotne 4. Okrysztalone pęki włókien wtórnych 5. Promień rdzeniowy 6. Gruzeł szczawianu wapnia 7. Jedyniec szczawianu wapnia Ryc. 105 Kora kruszyny - przekrój poprzeczny Uniwersytet Medyczny w Łodzi 204

212 CORTEX - KORA Proszek żółtawy lub czerwonawobrunatny. liczne wiązki włókien łykowych, częściowo zdrewniałych, okrysztalonych jedyńcami szczawianu wapnia; czerwonobrunatne fragmenty korka; fragmenty miękiszu zawierające gruzły szczawianu wapnia; sklereid brak. A. Fragment kory wtórnej z widocznym promieniem (Aa) i miękiszem (Ab) B. Fragment kory wtórnej z widocznym promieniem (Ba) i miękiszem (Bb) C. Korek widziany z powierzchni D. Jedyńce i gruzły szczawianu wapnia E. Włókna okrysztalone jedyńcami szczawianu wapnia F. Fragment kory wtórnej z widocznym promieniem (Fa) i miękiszem (Fb) G. Fragment perydermy z widocznym korkiem (Ga) i felodermą (Gb) H. Skrobia w komórkach miękiszu Ryc. 106 Kora kruszyny - elementy diagnostyczne Reakcja mikrochemiczna Roztwór wodorotlenku potasu wywołuje czerwone zabarwienie komórek miękiszu korowego i promieni (obecność antrazwiązków). Uniwersytet Medyczny w Łodzi 205

213 CORTEX - KORA Pruni africanae cortex Kora śliwy afrykańskiej (FP IX) Pygeum africanum bark; Prunier d Afrique (écorce de) Prunus africana (Hook.f.) Kalkman (Pygeum africanum Hook.f.) Śliwa afrykańska rodzina Rosaceae Różowate Cała lub pocięta, wysuszona kora pni i gałęzi śliwy afrykańskiej o zawartości składników ekstrahowalnych chlorkiem metylenu nie mniejszej niż 0,5%. Skład. Składnikami frakcji lipofilnej są wyższe alkohole alifatyczne linearne i ich estry z kwasem trans-ferulowym oraz fitosterole wolny i związany β-sitosterol (15%), daukosterol, campesterol a także triterpeny (kwas ursolowy, frydelina) i kwasy tłuszczowe (60%). Działanie i zastosowanie. Wyciągi lipofilne stosuje się w celu zmniejszenia objawów towarzyszących przerostowi gruczołu krokowego (prostaty). Śliwa afrykańska jest drzewem wys. do 40 m o prostym pniu, od którego dolnej części odchodzą w kształcie litery V 4 gałęzie. Boczne gałązki powyginane o czerwonawobrązowej korze. Liście ogonkowe, nieowłosione, zielone, z czerwonawo nabiegłym nerwem głównym, eliptyczne, o szczycie zaostrzonym i odlegle ząbkowanym brzegu, opatrzone u podstawy dwoma gruczołami. Kwiaty drobne, białe lub kremowe, w luźnych gronach, wyrastających z kątów liści młodych gałązek. Owocem czerwony, elipsoidalny pestkowiec. Roślina rośnie w górskich lasach Afryki zwrotnikowej i części południowej Afryki. Kora barwy ciemnobrunatnej do czerwonawobrunatnej występuje w postaci wygiętych, twardych, nieregularnych kawałków. Zewnętrzna powierzchnia pokryta pomarszczonym, ciemnym, czerwonawobrunatnym korkiem z miejscowo przylegającymi porostami. Czerwonawobrunatna do ciemnobrunatnej powierzchnia wewnętrzna posiada podłużne prążkowania. Kora może również występować w postaci zrolowanych fragmentów o włóknistym przełamie. Proszek czerwonawobrunatny. grubościenne sklereidy, występujące pojedynczo lub w grupach; gruzły szczawianu wapnia różnej wielkości; liczne zdrewniałe, grubościenne włókna, o wąskim świetle, niektóre z nich pojedyncze, większość w grupach z rozwidlonymi końcami; fragmenty wielokątnych, czerwonawobrunatnych komórek barwnikowych; fragmenty korka; nieliczne, pojedyncze, małe ziarna skrobi, które barwią się niebieskawoczarno pod wpływem roztworu jodu. Uniwersytet Medyczny w Łodzi 206

214 CORTEX - KORA Quercus cortex Kora dębu (FP IX) Oak bark; Chêne (écorte de) Quercus robur L. (Quercus pedunculata Ehrh.) Dąb szypułkowy Quercus petrea (Matt.) Liebl. (Quercus sessiliflora Salisb.) Dąb bezszypułkowy Quercus pubescens Willd. Dąb omszony rodzina Fagaceae Bukowate Pocięta i wysuszona kora świeżych młodych gałęzi wyżej wymienionych gatunków dębu o zawartości garbników nie mniejszej niż 3% w przeliczeniu na pirogalol. Skład. Związkami czynnymi młodej kory są głównie garbniki pochodne katechiny, a także kwasu elagowego. W korze starszej tworzą się nierozpuszczalne w wodzie flobafeny nie mające właściwości garbników. Ponadto w korze występują wolne kwasy elagowy i galusowy, katechina, epikatechina oraz niewielkie ilości związków triterpenowych. Działanie i zastosowanie. Wyciągi otrzymywane z kory dębowej są stosowane wewnętrznie jako środki ściągające (remedia adstringentia) w biegunkach, w podostrych i przewlekłych nieżytach jelit. Zewnętrznie w stanach zapalnych jamy ustnej, gardła, oparzeniach, odmrożeniach, drobnych krwawieniach. Dęby są wysokimi jednopiennymi drzewami dorastającymi do 35 m wys. Q. robur wykształca owoce na długich szypułkach i krótkoogonkowe prawie siedzące liście. Natomiast Q. petrea posiada owoce bezszypułkowe, a liście ogonkowe. Q. pubescens zarówno liście jak i owoce wykształca na krótkich szypułkach. Dęby rozpowszechnione są w całej Europie, jednak najbardziej pospolity jest dąb szypułkowy, występujący w północnej i środkowej części kontynentu. Drzewa te występują w Polsce głównie na niżu, rzadziej na terenach górzystych, dąb omszony jedynie na izolowanym stanowisku w rezerwacie nad dolną Odrą. Kora zbierana jest z 3-5 letnich gałęzi lub pni do 10 cm średnicy, pozbawionych martwicy. Kora dębowa ma postać rurek lub rynienek grub. 1-3 mm. Zewnętrzna powierzchnia kory jest gładka, bez pęknięć i rys, srebrzystoszara lub brunatnawa, lśniąca, z jaśniejszymi poprzecznymi przetchlinkami. Wewnętrzna powierzchnia podłużnie prążkowana, żółtobrunatna, matowa. Przełam w obwodowej części jest ziarnisty, w wewnętrznej długowłóknisty. Zapach surowca jest słaby, swoisty, silniejszy po zwilżeniu; smak silnie ściągający, nieco gorzkawy. Ważniejsze cechy budowy anatomicznej Na obwodzie kora pokryta jest wielowarstwowym korkiem złożonym z drobnych komórek o stycznie zgrubiałych ścianach. W komórkach korka występują złoża brunatnego flobafenu. Poniżej widoczna jest 2-3-rzędowa, kolenchymatycznie zgrubiała feloderma. W korze pierwotnej znajdują się grupy sklereid, a na granicy kory pierwotnej i wtórnej ciągły pierścień mechaniczny. W młodszych korach pierścień składa się głównie z włókien, w starszych jest przewaga sklereid. W korze wtórnej przebiegają falisto jednorzędowe promienie. Między promieniami widoczne są grupy włókien okrysztalonych jedyńcami szczawianu wapnia oraz grupy sklereid. W korze pierwotnej i wtórnej, występują oprócz jedyńców gruzły szczawianu wapnia. 1. Korek 2. Feloderma 3. Gruzeł szczawianu wapnia 4. Włókna pierwotne 5. Pas mechaniczny 6. Sklereidy 7. Grupa sklereid 8. Pęki włókien okrysztalonych 9. Promienń 10. Sklereida 11. Jedyniec szczawianu wapnia Ryc. 107 Kora dębu - przekój poprzeczny Uniwersytet Medyczny w Łodzi 207

215 CORTEX - KORA Proszek jasnobrunatny lub czerwonawobrunatny i włóknisty. grupy grubościennych włókien otoczonych przez umiarkowanie zgrubiałe, tworzące warstwę komórki miękiszu, zawierające jedyńce szczawianu wapnia (włókna okrysztalone); fragmenty korka, złożone z cienkościennych, ułożonych warstwowo komórek, wypełnionych brunatnawą lub czerwonawą treścią; liczne sklereidy, pojedyncze i w grupach, niektóre duże, o grubych, uwarstwionych ścianach z rozgałęziającymi się jamkami, inne mniejsze, o cieńszych ścianach z prostymi jakami, często wypełnione gęstą, brunatną treścią; fragmenty miękiszu, zawierającego gruzły szczawianu wapnia; sporadycznie fragmenty wiązek sitowych, cienkościennych, niektóre z widocznymi rurkami sitowymi na ukośnie położonych przegrodach ścian. A. Włókna okrysztalone jedyńcami szczawianu wapnia (Aa) B. Włókna okrysztalone jedyńcami szczawianu wapnia (Ba) z widocznym fragmentem promienia (Bb) C. Korek widziany z powierzchni D. Sklereida E. Korek w przekroju F. Fragment felodermy G. Sklereidy H. Włókno J. Jedyńce i gruzły szczawianu wapnia K. Miękisz kory wtórnej z gruzłami szczawianu wapnia (Ka) L. Miękisz kory pierwotnej z gruzłami szczawianu wapnia (La) Ryc. 108 Kora dębu - elementy diagnostyczne Reakcja mikrochemiczna Roztwór chlorku żelaza (III) wywołuje granatowe, przechodzące w ciemnozielone zabarwienie licznych komórek miękiszu i promieni rdzeniowych (garbniki). Uniwersytet Medyczny w Łodzi 208

216 CORTEX - KORA Rhamni purshianae cortex Kora szakłaku amerykańskiego (FP IX) Cascara; Cascara Rhamnus purshiana DC. (Frangula purshiana (DC.) A.Gray ex J.G.Cooper) Szakłak amerykański rodzina Rhamnaceae Szakłakowate Wysuszona, cała lub rozdrobniona kora szakłaku amerykańskiego o zawartości glikozydów hydroksyantracenowych nie mniejszej niż 8,0% w przeliczeniu na kaskarozyd A (w tym nie mniej niż 60% kaskarozydów w przeliczeniu na kaskarozyd A). Skład. Związkami czynnymi są antrapochodne 10-C-glukozydoantrony: aloina A i B, 11-deoksyaloina A i B i ich O-glikozydy (kaskarozydy) oraz 10-hydroksyaloina A i B i ich O-glukozydy; antrachinony: emodyna i O-glukozydy aloeemodyny oraz franguloemodyny. Działanie i zastosowanie. Surowiec działa przeczyszczająco i stosowany jest w zaparciach. Szakłak amerykański jest drzewem wys. do 10 m. Młode gałązki kutenerowato owłosione. Liście sztywne, jajowate. Kwiaty małe, zebrane w baldaszki. Owocem czarna jagoda. Roślina pochodzi z Ameryki Północnej, gdzie rośnie wzdłuż wybrzeży Pacyfiku. Uprawiana w USA i Kanadzie. Kora występuje w postaci lekko rynienkowatych lub prawie płaskich kawałków, grubości 1-5 mm, zwykle znacznie różniących się długością i szerokością. Zewnętrzna powierzchnia jest szara lub ciemnoszarawobrunatna, z rzadka występującymi, poprzecznie położonymi przetchlinkami. Kora jest zazwyczaj mniej więcej całkowicie pokryta białawą warstwą porostów, epifitycznym mchem i liściowatymi wątrobowcami. Wewnętrzna powierzchnia jest żółta lub czerwonobrunatna, lub prawie czarna z delikatnymi, podłużnymi prążkowaniami; zabarwia się na czerwono pod wpływem zasad. Przełam, barwy żółtej, jest gładki i ziarnisty w części zewnętrznej oraz nieco włóknisty w części wewnętrznej. Ważniejsze cechy budowy anatomicznej Budowa anatomiczna kory szakłaku jest podobna do budowy kory kruszyny. Istotnymi cechami różniącymi jest: występowanie u szakłaku w korze pierwotnej i wtórnej dużych grup uwarstwionych komórek twardzicowych oraz szerokość promieni rdzeniowych, które w tym gatunku zbudowane są z 1-5 rzędów komórek, najczęściej jednak 2-3 rzędów. Gruzłów szczawianu wapnia jest niewiele. Proszek żółtawobrunatny. wiązki częściowo zdrewniałych włókien łykowych, którym towarzyszą warstwy komórek miękiszu zawierające pryzmatyczne jedyńce szczawianu wapnia (włókna okrysztalone); grupy sklereid otoczone warstwą komórek zawierających również kryształy; gruzły szczawianu wapnia; część komórek miękiszu zawiera żółtą substancję, która zabarwia się ciemnoczerwono pod wpływem zasad; komórki korka i często epifity; te ostatnie mogą być wątrobowcami, obecnymi w całości lub we fragmentach, posiadającymi blaszkę jednokomórkowej grubości, bez nerwu, złożoną z izodiametrycznych komórek, lub liśćmi mchów, posiadającymi blaszkę jednokomórkowej grubości, złożoną z wydłużonych komórek i posiadającą nerw o grubości kilku komórek. Uniwersytet Medyczny w Łodzi 209

217 CORTEX - KORA A. Fragment kory wtórnej z widocznym miększem (Aa) i promieniem (Ab) B. Miękisz kory pierwotnej z gruzłem szczawianu wapnia (Ba) C. Korek D. Gruzły i jedyńce szczawianu wapnia E. Włókno okrysztalone jedyńcami szczawianu wapnia (Ea) F. Sklereidy z towarzyszącymi komórkami zawierającymi szczawian wapnia (Fa) G. Miękisz kory pierwotnej z gruzłami szczawianu wapnia (Ga) H. Fragment kory wtórnej z widocznym miękiszem (Ha) i promieniem (Hb) Ryc. 109 Kora szakłaku amerykańskiego - elementy diagnostyczne Uniwersytet Medyczny w Łodzi 210

218 CORTEX - KORA Salicis cortex Kora wierzby (FP IX) Willow bark; Saule (écorte de) Salix purpurea L. Wierzba purpurowa Salix daphnoides Mill. Wierzba wawrzynkowa Salix fragilis L. Wierzba krucha rodzina Salicaceae Wierzbowate Cała lub rozdrobniona, wysuszona kora młodych gałęzi lub całe wysuszone kawałki tegorocznych gałązek różnych gatunków wierzby: wierzby purpurowej, wierzby wawrzynkowej i wierzby kruchej o zawartości pochodnych salicylowych nie mniejszej niż 1,5% w przeliczeniu na salicynę. Skład. Składnikami surowca są glikozydy fenolowe salicyna i jej pochodne (fragilina, populina, salikortyna). Ponadto występują flawonoidy: glikozydy kwercetyny, luteoliny, eriodykcjolu, naryngeniny, chalkon (izosalipurpozyd); a także kwasy fenolowe i garbniki. Działanie i zastosowanie. Surowiec działa przeciwgorączkowo, przeciwzapalnie i przeciwbólowo. Wierzby są dwupiennymi drzewami lub krzewami występującymi w Europie, Azji, Ameryce Północnej. Kora ma 1-2 mm grubości i składa się z giętkich, wydłużonych, rurkowatych lub wygiętych kawałków. Zewnętrzna powierzchnia gładka lub lekko podłużnie pomarszczona, zielonkawożółta lub brunatnawoszara. Powierzchnia wewnętrzna gładka lub delikatnie podłużnie prążkowana, biała, jasnożółta lub czerwonobrunatna w zależności od gatunku. Przełam jest ziarnisty w części zewnętrznej, a grubowłóknisty w części wewnętrznej. Średnica tegorocznych gałązek nie jest większa niż 10 mm. Drewno jest białe lub jasnożółte. Ważniejsze cechy budowy anatomicznej Kora, z często zachowanymi komórkami skórki, okryta jest wąskim kilkurzędowym korkiem, zbudowanym z komórek o ścianach zewnętrznych zgrubiałych, wypełnionych czerwoną treścią, pod którym znajduje się podmiażdże korkowe, przechodzące w kolenchymatycznie zgrubiały miękisz kory pierwotnej, w niższych warstwach bardziej cienkościenny, wypełniony brunatną treścią. Na granicy kory pierwotnej i wtórnej występują odlegle rozmieszczone duże pęki grubościennych włókien okrysztalonych jedyńcami szczawianu wapnia. W korze wtórnej przebiegają słabo wyróżniające się jednorzędowe promienie. Miedzy promieniami widoczne są mniejsze pęki włókien, również okrysztalonych, nieco mniej zdrewniałych, miękisz korowy wypełniony skrobią oraz wiązki sitowe. W korze pierwotnej i wtórnej obecne są niezbyt liczne gruzły szczawianu wapnia. Proszek jasnożółty. wiązki wąskich włókien do 600 μm długości, o bardzo grubych ścianach, otoczonych warstwą kryształów złożonych z jedyńców szczawianu wapnia; miękisz kory złożony z grubościennych jamkowanych i perełkowato zgrubiałych komórek zawierających duże gruzły szczawianu wapnia; jednorzędowe promienie rdzeniowe; zgrubiałe komórki korka; mogą być obecne fragmenty brunatnawej kolenchymy z pączków; fragmenty zdrewniałych włókien i naczyń pochodzących z drewna z gałązek. Uniwersytet Medyczny w Łodzi 211

219 CORTEX - KORA A. Fragment kory wtórnej z widocznym miękiszem (Aa) i promieniem (Ab) B. Włókna okrysztalone jedyńcami szczawianu wapnia (Ba) z widocznym promieniem (Bb) C. Włókna okrysztalone jedyńcami szczawianu wapnia (Ca) D. Fragment kory wtórnej z gruzłami szczawianu wapnia E. Skrobia w komórkach miękiszu F. Gruzły i jedyniec szczawianu wapnia G. Fragment kory wtórnej z widocznym miękiszem (Ga) i promieniem (Gb) H. Miękisz kory pierwotnej J. Korek widziany z powierzchni K. Korek w przekroju Ryc. 110 Kora wierzby - elementy diagnostyczne Uniwersytet Medyczny w Łodzi 212

220 RADIX KORZEŃ RADIX KORZEŃ Korzeń jest podziemnym organem wegetatywnym rośliny, nie posiada tworów liściowych. Służy do przytwierdzania rośliny do podłoża, pobierania wody i soli mineralnych, gromadzenia substancji zapasowych i rozmnażania wegetatywnego. Ze względu na sposób wyrastania korzeni dzielimy je na główne, boczne i przybyszowe; ze względu na kształt na wrzecionowate, walcowate, burakowate, wiązkowe i bulwiaste. Surowce z grupy korzeni stanowią organy podziemne roślin z klasy dwuliściennych. W skład surowców wchodzą zarówno same korzenie (Althaeae radix, Symphyti radix), korzenie wraz z rozłogami (Liquiritiae radix., Saponariae radix) i w większości surowców korzenie z krótkim kłączem, gdzie główną masę surowca stanowią korzenie. Badanie cech morfologicznych korzenia, ze względu na stan rozdrobnienia surowca, z reguły nie pozwala na rozpoznanie surowca. Właściwe rozpoznanie umożliwiają badania budowy anatomicznej. Większość surowców posiada typową budowę wtórną, nieliczne (Primulae radix, Valerianae radix) budowę pierwotną lub wczesną wtórną. W stadium młodocianym korzeń okryty jest skórką (ryzodermą) składającą się z jednej warstwy cienkościennych komórek. Niektóre komórki skórki przekształcone są we włośniki. W nieco starszych korzeniach ryzoderma ulega zmarnieniu i funkcje ochronne korzenia przejmuje znajdująca się pod nią egzoderma. Kora pierwotna zbudowana jest z wielu warstw cienkościennych, luźno ułożonych komórek miękiszowych. Ostatnią warstwę kory pierwotnej, graniczącą z walcem osiowym, stanowi śródskórnia (endoderma) często skorkowaciała (pasemka Caspary ego) lub zdrewniała (U-owate zgrubienia ścian komórkowych). Pierwszą warstwę walca osiowego stanowi okolnica (perycykl). Pod okolnicą występuje radialna wiązka przewodząca składająca się z 2-7 pasm floemu (wiązek sitowych) i pasm ksylemu (wiązek naczyniowych) ułożonych na przemian. Pomiędzy ksylemem a floemem występuje tkanka miękiszowa. Wśród komórek miękiszowych walca występuje często tkanka mechaniczna sklerenchyma. W dalszym stadium rozwoju na skutek działalności merystemów wtórnych: miazgi i tkanki korkotwórczej następuje wzrost korzenia na grubość i zmiana jego budowy. Pomiędzy floemem a ksylemem, częściowo z okolnicy częściowo z miękiszu walca osiowego, powstaje tkanka twórcza miazga (kambium). Miazga zakłada się początkowo w postaci gwiaździstej, później, ze względu na napór wytwarzanych przez siebie tkanek na zewnątrz wtórnego floemu (łyka) do wewnątrz wtórnego ksylemu (drewna), przyjmuje kształt kolisty. Pomiędzy sąsiednimi kolateralnymi wiązkami łyko-drzewnymi odkłada się wtórny miękisz formujący promienie rdzeniowe. Równocześnie z miazgą, z okolnicy korzenia powstaje miazga korkorodna (felogen) odkładająca ku obwodowi wielowarstwowy korek, ku wnętrzu korzenia podmiażdże korkowe (felodermę). Ostatecznie wykształcony korzeń okryty jest oskórnią (perydermą), składającą się głównie z korka i felodermy. Poniżej, niekiedy zachowana jest kora pierwotna, w której zamieszczone są zmarniały floem pierwotny. Na skutek silnego przyrostu wtórnego kora pierwotna najczęściej odpada w postaci martwicy. Kora wtórna, określana jako łyko, jest poprzedzielana mniej lub bardziej zróżnicowanymi promieniami rdzeniowymi. W korze wtórnej bliżej miazgi znajduje się floem wtórny. W miękiszu kory spotyka się elementy sklerenchymy i komórki idioblastyczne. Część korową oddziela od drewna pierścień zwykle kilkuwarstwowej miazgi zbudowanej z komórek cienkościennych, stycznie wydłużonych. Drewno wykazuje najczęściej prawidłową, promienistą budowę. Między promieniami rdzeniowymi występują zmiennej szerokości, radialnie ułożone naczynia wtórne, często poprzedzielane pękami włókien lub miękiszem drzewnym. Na przedłużeniu pierwotnych promieni rdzeniowych występują zepchnięte całkowicie ku środkowi naczynia pierwotne. W badaniach anatomicznych korzeni należy ponadto zwrócić uwagę na występowanie lub brak takich elementów diagnostycznych jak: postacie kryształów szczawianu wapnia, ziarna skrobi, komórki śluzowe, zbiorniki, przewody lub komórki olejkowe. Uniwersytet Medyczny w Łodzi 213

221 RADIX KORZEŃ Althaeae radix Korzeń prawoślazu (FPIX) Marshmallow root; Guimauve (racine de) Althaea officinalis L. Prawoślaz lekarski rodzina Malvaceae Ślazowate Okorowany bądź nieokorowany, cały lub pocięty, wysuszony korzeń prawoślazu lekarskiego o wskaźniku pęcznienia nie mniejszym niż 10. Skład. Głównymi składnikami surowca są polisacharydy śluzowe (obojętne i kwaśne) 5-11%. Ponadto występują flawonoidy (pochodne 8-hydroksyluteoliny i izoskutelareiny), kwasy fenolowe, kumaryny, skrobia i pektyny. Działanie i zastosowanie. Korzeń prawoślazu jest stosowany jako lek przeciwkaszlowy o działaniu osłaniającym, powlekającym i rozmiękczającym. Opis rośliny str. 3. Korzenie prawoślazu są proste lub niekiedy skręcone, średnicy do 2 cm, o powierzchni jasnobrunatnej, podłużnie bruzdowanej, z widocznymi śladami po korzeniach bocznych. Przełam biały, lekko pylący, na obwodzie długowłóknisty, w środku ziarnisty i nierówny. Zapach surowca słaby, swoisty; smak śluzowaty, nieco słodkawy. Ważniejsze cechy budowy anatomicznej Korzeń jest okryty kilkurzędową perydermą, złożoną z wielu warstw korka i słabo widocznej felodermy. Część korowa obejmuje ok. 1/3 przekroju poprzecznego korzenia. Kora pierwotna zbudowana z cienkościennych komórek. W korze wtórnej dobrze widoczne promienie rdzeniowe, najczęściej dwurzędowe. W przestrzeniach międzypromieniowych występują współśrodkowo ułożone pęki słabo zdrewniałych włókien łykowych różnej grubości, dług. do 600 µm, Nad wielorzędową ciemniejszą warstwą miazgi, słabo uwidocznione wiązki sitowe. W walcu drzewnym wypełnionym dużą ilością komórek miękiszowych występują, pojedynczo lub po kilka, naczynia otoczone cewkami i włóknami zastępczymi oraz niezdrewniałe lub słabo zdrewniałe włókna drzewne. Wśród komórek miękiszu korowego i drzewnego są zamieszczone owalne lub okrągłe komórki śluzowe. Niektóre z komórek miękiszowych są wypełnione gruzłami szczawianu wapnia oraz pojedynczymi lub złożonymi ziarnami skrobi. 1. Korek 2. Miękisz kory wtórnej 3. Włókna łykowe 4. Komórka śluzowa 5. Gruzeł szczawianu wapnia 6. Promień 7. Wiązka sitowa 8. Miazga 9. Włókna drzewne 10. Naczynia Ryc. 111 Korzeń prawoślazu - przekrój poprzeczny Uniwersytet Medyczny w Łodzi 214

222 RADIX KORZEŃ Proszek brunatnawoszary (korzeń nieokorowany) lub białawy (korzeń okorowany). fragmenty bezbarwnych, głównie niezdrewniałych, grubościennych włókien o zaostrzonych bądź rozdwojonych końcach; fragmenty jamkowanych bądź drabinkowatych naczyń; gruzły szczawianu wapnia o wymiarach μm; komórki miękiszu zawierające śluz; fragmenty korka o komórkach cienkościennych, tabliczkowatych, z korzenia nieokorowanego; liczne ziarna skrobi o wymiarach 3-25 μm, niekiedy z podłużną szczelinką; ziarna głównie pojedyncze, nieliczne złożone z 2-4 ziaren. A. Korek widziany z powierzchni B. Miękisz, którego pojedyncze komórki zawierają gruzły szczawianu wapnia C. Fragment grupy włókien D. Zakończenie włókna E. Komórki miękiszu z widoczną komórką śluzową (Ea) F. Komórka wykazująca obecność śluzu G. Fragment naczynia H. Naczynia J. Ziarna skrobi K. Gruzły szczawianu wapnia L. Fragment korka w przekroju poprzecznym M. Włókna i zdrewniały miękisz Ryc. 112 Korzeń prawoślazu - elementy diagnostyczne Reakcja mikrochemiczna Na szkiełku podstawowym odrobinę proszku zalać 1-2 kroplami tuszu, nakryć szkiełkiem przykrywkowym i obserwować pod mikroskopem. W miejscu komórek śluzowych uwidaczniają się pola jasne na czarnym tle. Jest to spowodowane zdolnością śluzu do pęcznienia, przenikaniem przez błonę komórki śluzowej wody z tuszu, zawiesiny sadzy w wodzie. Uniwersytet Medyczny w Łodzi 215

223 RADIX KORZEŃ Angelicae radix Korzeń arcydzięgla (FP IX) Angelica root; Angélique (racine d ) Angelica archangelica L. (Archangelica officinalis Hoffm.) Arcydzięgiel litwor rodzina Apiaceae (Umbelliferae) Selerowate (Baldaszkowate) Całe lub pocięte, starannie wysuszone kłącze i korzeń arcydzięgla litwora o zawartości olejku eterycznego nie mniejszej niż 2 ml/kg. Skład. Surowiec zawiera olejek eteryczny, którego głównymi składnikami są β- i α-felandren, inne terpeny, a także makrocykliczne laktony dekanolidy odpowiedzialne za charakterystyczny zapach. Ponadto występują kumaryny (hydroksykumaryny, furanokumaryny), kwasy organiczne (w tym fenolokwasy), flawonoidy, sterole. Działanie i zastosowanie. Surowiec zwiększa wydzielanie śliny, soku żołądkowego, trzustkowego i żółci, a także moczu i potu. Stosowany jest w lekkich stanach spastycznych przewodu pokarmowego, w dolegliwościach trawiennych oraz w stanach napięcia nerwowego. Arcydzięgiel litwor jest byliną lub rośliną dwuletnią. Wytwarza krótkie, walcowate kłącze. W pierwszym roku wegetacji tworzy rozetę dużych, 3-4-krotnie pierzastych, długoogonkowych liści. W drugim wytwarza łodygę wys. do 1,5 m, górą rozgałęzioną. Liście łodygowe mniejsze o listkach jajowatych, brzegu nieregularnie ząbkowanym. Kwiaty drobne, żółtawe lub zielonawe, zebrane w baldach złożony z baldaszków. Owocem płaska dwurozłupnia. Roślina występuje w strefach chłodnych Europy i Azji, w Polsce rzadko (w Karpatach i Sudetach) podlega ścisłej ochronie. Do celów leczniczych uprawiana. Kłącze jest szarawobrunatne lub czerwonawobrunatne z poprzecznie pierścieniowatymi zgrubieniami. U podstawy występują szarawobrunatne lub czerwonawobrunatne walcowate, podłużnie bruzdowane, niekiedy rozgałęzione korzenie często niecałkowicie otoczone poprzecznymi prążkami. Na szczycie czasem widoczne są pozostałości łodygi i nasad liściowych. Przełam jest nierówny. Przekrój poprzeczny wykazuje szarawobiałą, gąbczastą, wyraźnie promienistą korę z przewodami wydzielniczymi widocznymi w postaci brunatnych plam i jasnożółte lub szarawożółte drewno, w kłączu otaczające szarawy lub brunatnawobiały rdzeń. Ważniejsze cechy budowy anatomicznej Na obwodzie korzenia występuje wielowarstwowa, cienkościenna peryderma. Kora wtórna jest silnie rozwinięta. W korze przebiegają 1-8-rzędowe promienie rozszerzające się ku obwodowi. W przestrzeniach międzypromieniowych znajdują się liczne schizogeniczne przewody wydzielnicze o średnicy do 300 µm; są one szersze od naczyń w walcu. Ponadto w korze występują duże lizygeniczne komory, zwykle w części obwodowej, skierowane ku promieniom. Miazga jest dość szeroka. W drewnie w przestrzeniach między promieniowych występują ułożone pasmami, często jakby rozwidlające się w kształt litery V naczynia o średnicy do 80 µm. Naczyniom towarzyszą włókna zastępcze, niekiedy lekko zdrewniałe. W korzeniu występuje obficie skrobia w postaci małych, do 8 µm średnicy, pojedynczych ziaren z małą szczelinką; rzadziej występuje skrobia złożona. Uniwersytet Medyczny w Łodzi 216

224 RADIX KORZEŃ 1. Promień rdzeniowy 2. Przewód wydzielniczy 3. Wiązka sitowa 4. Miazga 5. Naczynia 6. Promień rdzeniowy Ryc. 113 Korzeń arcydzięgla - przekrój poprzeczny Proszek brunatnawobiały. fragmenty kilkuwarstwowego, cienkościennego korka o szarawobrunatnych lub czerwonawobrunatnych komórkach; fragmenty dużych, żółtawobrunatnych przewodów wydzielniczych; fragmenty 2- lub 4-komórkowych promieni rdzeniowych; fragmenty drewna z promieniami rdzeniowymi i promieniście ułożonymi zdrewniałymi, siatkowatymi naczyniami; liczne pojedyncze ziarna skrobi średnicy 2-4 μm. A. Przewód wydzielniczy w przekroju poprzecznym B. Fragment drewna z widocznymi naczyniami (Ba) C. Korek widziany z powierzchni D. Skrobia w komórkach miękiszu i poza nimi E. Korek w przekroju poprzecznym F. Przewód wydzielniczy w przekroju podłużnym G. Fragment promienia rdzeniowego Ryc. 114 Korzeń arcydzięgla - elementy diagnostyczne Uniwersytet Medyczny w Łodzi 217

225 RADIX KORZEŃ Astragali mongholici radix Korzeń traganka mongolskiego (FP IX) Astragalus mongholicus root; Astragalus mongholicus (racine d ) Astragalus mongholicus var. mongholicus (A. membranaceus Bunge var. mongholicus (Bunge) P.K.Hsiao) Astragalus mongholicus var. dahuricus (DC.) Podlech (A. membranaceus Bunge) rodzina Fabaceae (Papilionaceae) Bobowate (Motylkowate) Cały, wysuszony korzeń traganka mongolskiego bez drobnych korzonków i kłączy, zebrany od wiosny do jesieni o zawartości astragalozydu IV nie mniejszej niż 0,04%. Skład. Składnikami surowca są polisacharydy, saponiny (astragalozydy I-IV), izoflawonoidy. W niewielkich ilościach występuje też kwas γ-aminomasłowy (GABA). Działanie i zastosowanie. Korzeń traganka w tradycyjnej medycynie chińskiej stosowany jest przede wszystkim jako lek immunostymulujący i adaptogenny, w leczeniu przeziębień, biegunek, stanów osłabienia i zmęczenia. Pomocniczo przy anoreksji i chemioterapii. Wykazuje ponadto działanie hepatoprotekcyjne, moczopędne, wykrztuśne i łagodnie uspokajające. Traganek mongolski jest małym krzewem wys. do 40 cm. Liście nieparzystopierzastozłożone, o parach podłużnie jajowatych listków. Kwiaty o budowie typowej dla rodziny bobowatych, barwy bladożółtej, zebrane w groniaste kwiatostany. Owocem strąk. W stanie naturalnym traganek występuje w Mongolii i w Chinach. Korzeń cylindryczny, często rozgałęziony, w górnej części stosunkowo gruby, o długości cm i średnicy 1-3,5 cm. Powierzchnia zewnętrzna jasnobrunatnawożółta lub jasnobrunatna nieregularnie podłużnie pomarszczona lub bruzdowana. Konsystencja twarda i spoista. Korzeń trudno łamliwy, przełam drobnowłóknisty i słabo (surowiec z upraw) lub silnie pylący (surowiec ze stanowisk naturalnych), kora żółtawobiała, drewno jasnożółte, z promienistymi prążkowaniami i bruzdami. Część środkowa ciemnobrunatna i w starszych korzeniach może być poprzerywana tworząc komorę otoczoną przez fragmenty rozpadających się tkanek. Proszek żółtawobiały. włókna w pękach lub rozproszone, o średnicy 8-30 µm, grubościenne, o powierzchni podłużnie bruzdowanej, o ścianach pierwotnych często oddzielonych od ścian wtórnych, obydwu końcach często połamanych lub pędzelkowatych bądź słabo ściętych; naczynia bezbarwne lub pomarańczowe, gęsto jamkowane; fragmenty korka złożone z kilku warstw z towarzyszącą tkanką kolenchymatyczną felodermy; niekiedy widoczne sklereidy, okrągławe, prostokątne lub nieregularne, nieznacznie zgrubiałe; małe, okrągławe lub jajowate ziarna skrobi, zwykle pojedyncze, czasami złożone z 2-3 ziaren o średnicy ok. 5 µm. Uniwersytet Medyczny w Łodzi 218

226 RADIX KORZEŃ Belladonnae radix Korzeń pokrzyku Belladonna root; Belladone (racine d ) Atropa belladonna L. Pokrzyk wilcza jagoda rodzina Solanaceae Psiankowate Podziemne narządy pokrzyku wilczej jagody zebrane w okresie przekwitania lub owocowania rośliny i wysuszone w temperaturze C. Skład. W surowcu występują alkaloidy pochodne tropanu. Głównym składnikiem tego zespołu jest L(-)hioscyjamina przechodząca w czasie suszenia i przechowywania surowca w racemiczną atropinę (DL(±)hioscyjaminę). W znacznie mniejszych ilościach występują: L(-)skopolamina, apoatropina oraz pochodna pirolidyny kuskohigryna. Z dalszych składników surowiec zawiera kumaryny, garbniki i kwasy organiczne. Działanie i zastosowanie. Korzeń pokrzyku służy do otrzymywania naturalnej atropiny. Opis rośliny str. 5. W skład surowca wchodzą korzenie wraz z krótkim, pojedynczym lub rozgałęzionym kłączem. Powierzchnia kłączy jest delikatnie poprzecznie i podłużnie pomarszczona. Na szczycie widoczne ślady po odciętych łodygach. Korzenie są walcowate, podłużnie bruzdowane barwy szarej lub szarobrunatnej, grub. do 3 cm. Przełam szarawobiały, gładki, niewłóknisty, pylący. Zapachu brak, smak początkowo słodkawy, później ostry, gorzki, dławiący. Ważniejsze cechy budowy anatomicznej Powierzchnię korzenia okrywa kilkuwarstwowa peryderma złożona z cienkościennych komórek. Wąska część korowa jest oddzielona od szerokiego walca drzewnego dobrze widocznym, wielorzędowym pasmem miazgi. W luźno ułożonym miękiszu korowym, bliżej miazgi, są zamieszczone rurki sitowe, zbudowane z cienkościennych komórek. Brak włókien. Promienie rdzeniowe, najczęściej trójrzędowe, słabo uwidocznione spośród otaczających komórek miękiszowych. W walcu drzewnym przeważa tkanka miękiszowa. Naczynia duże, najczęściej jamkowate i siatkowate, tworzą niewielkie skupienia. W starszych korzeniach naczyniom towarzyszą słabo zgrubiałe włókna drzewne. W drewnie występują anormalne wiązki sitowe. Komórki miękiszowe, w większej ilości w części korowej niż w walcu, wypełnione są krystalicznym piaskiem szczawianu wapnia oraz pojedynczymi lub złożonymi ziarnami skrobi. Kłącze ma budowę podobną. Różni się obecnością szerokiego rdzenia, na obwodzie którego są zamieszczone wiązki sitowe. W komórkach miękiszowych rdzenia występuje piasek szczawianu wapnia i ziarna skrobi. 1. Peryderma 2. Piasek szczawianu wapnia 3. Wiązka sitowa 4. Miazga 5. Włókna drzewne 6. Naczynia Ryc. 115 Korzeń pokrzyku - przekrój poprzeczny Uniwersytet Medyczny w Łodzi 219

227 RADIX KORZEŃ Proszek żółtawoszary, o słodkawo-gorzkim, dławiącym smaku. komórki miękiszowe wypełnione piaskiem szczawianu wapnia; liczne ziarna skrobi; fragmenty naczyń siatkowatych i jamkowatych; niewielka ilość słabo zdrewniałych włókien. A. Fragment miękiszu z widocznym piaskiem szczawianu wapnia (Aa) B. Ziarna skrobi C. Korek widziany z powierzchni D. Fragmenty naczyń E. Fragmenty miękiszu z widocznym piaskiem szczawianu wapnia (Ea) F. Fragment drewna z widocznymi włóknami (Fa) i naczyniami (Fb) Ryc. 116 Korzeń pokrzyku - elementy diagnostyczne Uniwersytet Medyczny w Łodzi 220

228 RADIX KORZEŃ Cichorii radix Korzeń cykorii podróżnika (FP IX monografia narodowa) Chicory root; Chicorée sauvage (racine de) Cichorium intibus L. Cykoria podróżnik rodzina Asteraceae (Compositae) Astrowate (Złożone) Wysuszony korzeń cykorii podróżnika o wskaźniku goryczy nie mniejszym niż 800. Skład. Składnikiem surowca są gorzkie laktony seskwiterpenowe typu germakranu (laktucyna, laktukopikryna) i gwajanu (cykoriozyd B i C). Ponadto występują triterpeny (taraksasterol), kwasy fenolowe (cykoriowy, chlorogenowy), kumaryny (umbeliferon, cykoryna) i niewielkie ilości flawonoidów. Korzeń zawiera także duże ilości inuliny (do 60%). Działanie i zastosowanie. Surowiec pobudza wydzielanie soku żołądkowego i żółci. Stosowany w braku łaknienia, niestrawności i jako środek żółciopędny w zaburzeniach czynności wydzielniczej wątroby. Cykoria podróżnik jest byliną wys. do 120 cm. Łodyga wzniesiona, kanciasta, rozgałęziona, słabo ulistniona i zwykle szorstko owłosiona. Liście dolne zatokowatopierzaste, zebrane w różyczkę; liście łodygowe lancetowate, o odlegle ząbkowanym brzegu, obejmujące łodygę. Kwiaty barwy niebieskiej zebrane w koszyczki wyrastające na szczytach rozgałęzień pędów lub w kątach liści. Kwiaty wyłącznie języczkowate, brzeżne dłuższe od środkowych. Okrywy koszyczka gruczołowato owłosione. Owocem kanciasta niełupka. W całej roślinie występuje biały sok mleczny. Roślina występuje w Europie, Azji i w północnej Afryce. W Polsce pospolita na niżu i niższych partiach górskich, na przydrożach, pastwiskach, łąkach. Surowiec pozyskiwany ze stanu naturalnego. Korzeń wrzecionowaty, rzadziej walcowaty, pojedynczy lub słabo rozgałęziony, grubości do 2 cm. Powierzchnia zewnętrzna jasnobrunatna, głęboko podłużnie pomarszczona. Przełam ziarnisty, w części korowej białawy, w drewnie żółtawy, połyskliwy. Ważniejsze cechy budowy anatomicznej Na obwodzie korzenia występuje korek złożony z niewielu warstw komórek o brunatnych ścianach. W korze pierwotnej zbudowanej z komórek prawie równowymiarowych, zaokrąglonych, z licznymi przestworami międzykomórkowymi, występują rury mleczne. Kora wtórna jest silniej rozwinięta; widoczne są 1-3-komórkowe promienie. Między promieniami znajdują się wiązki sitowe i rury mleczne wypełnione ziarnistą treścią. Elementów mechanicznych brak. Szeroki pierścień miazgi oddziela korę od walca, w którym widoczne są wyraźnie 1-3-komórkowe promienie, zbudowane z jamkowanych komórek. W przestrzeniach międzypromieniowych występują naczynia w luźnych wydłużonych grupach, a rzadko pojedyncze. Naczynia są krótkoczłonowe, często powyginane, siatkowate. W miękiszu kory i drewna obficie występuje inulina. Proszek szarawożółty. fragmenty miękiszu kory z widocznymi cienkościennymi rurami mlecznymi, z żółtobrunatną ziarnistą treścią; fragmenty siatkowanych naczyń do 50 µm, którym towarzyszą grubościenne włókna; brunatno zabarwione komórki korka; fragmenty miękiszu ze sferokryształami inuliny. Uniwersytet Medyczny w Łodzi 221

229 RADIX KORZEŃ A. Fragment drewna z widocznymi włóknami (Aa), miękiszem drzewnym (Ab) i naczyniami (Ac) B. Korek widziany z powierzchni C. Włókno D. Naczynie z towarzyszącym miękiszem drzewnym (Da) E. Fragment naczynia F. Fragment miękiszu korowego (Fa) z rurami mlecznymi (Fb) G. Miękisz korowy przekrój poprzeczny H. Zewnętrzne warstwy kory: miękisz (Ha) i korek (Hb) Ryc. 117 Korzeń cykorii podróżnika - elementy proszku Uniwersytet Medyczny w Łodzi 222

230 RADIX KORZEŃ Echinaceae angustifoliae radix Korzeń jeżówki wąskolistnej (FP IX) Narrow-leaved coneflower root; Echinacea angustifolia (racine d ) Echinacea angustifolia DC. Jeżówka wąskolistna rodzina Asteraceae (Compositae) Astrowate (Złożone) Wysuszone, całe lub pocięte podziemne części jeżówki wąskolistnej o zawartości echinakozydu nie mniejszej niż 0,5%. Skład. W surowcu występują pochodne kwasu kawowego: glikozydy (echinakozyd), estry (cynaryna), alkamidy, olejek eteryczny, poliacetyleny, polisacharydy. Działanie i zastosowanie. Związki występujące w surowcu stymulują aktywność immunologiczną. Przetwory z surowca stosowane są wewnętrznie w celu podwyższenia odporności w profilaktyce i leczeniu infekcji takich jak grypa, stany zapalne dróg oddechowych oraz zewnętrznie przy źle gojących się ranach. Jeżówka wąskolistna jest byliną rosnącą w Ameryce Północnej. Do celów leczniczych uprawiana także w Europie. Korzeń na szczycie ma ok. 30 mm średnicy i wykazuje tylko nieliczne podstawy łodyg. Korzenie są niezbyt liczne do ok. 15 mm średnicy, walcowate lub lekko stożkowate, a czasami spiralnie skręcone. Zewnętrzna powierzchnia jest jasnobrunatna do żółtawobrunatnej. Przełam jest krótki, ciemnobrunatny o promienistej strukturze. Proszek barwy szarawobrunatnej. wąskie zdrewniałe włókna (do ok. 800 μm długości i 50 μm średnicy) złączone razem w długie wiązki otoczone złożami fitomelaniny; zdrewniałe siatkowate lub drabinkowate naczynia (ok. 60 μm średnicy); liczne sklereidy występujące pojedynczo lub w grupach po 2-10, przeważnie wydłużone lub prostokątne (ok. 150 μm długości i 40 μm szerokości) z przestworami międzykomórkowymi wypełnionymi fitomelaniną; fragmenty zbiorników wydzielniczych ( µm średnicy) z żółtawopomarańczową do czerwonawobrunatnej zawartością; grupy komórek kwadratowych do prostokątnych, ok μm z zewnętrznych warstw korzeni; komórki miękiszu liczne z drobno jamkowanymi ścianami oraz sferokryształami inuliny. Uniwersytet Medyczny w Łodzi 223

231 RADIX KORZEŃ Echinaceae pallidae radix Korzeń jeżówki bladej (FP IX) Pale coneflower root; Echinacea pallida (racine d ) Echinacea pallida Nutt. Jeżówka blada rodzina Asteraceae (Compositae) Astrowate (Złożone) Wysuszone, całe lub pocięte podziemne części jeżówki bladej o zawartości echinakozydu nie mniejszej niż 0,2%. Skład. W surowcu występują pochodne kwasu kawowego: glikozydy (echinakozyd), estry (kwas cykoriowy); ponadto alkamidy, poliacetyleny, olejek eteryczny i polisacharydy. Działanie i zastosowanie. Surowiec wykazuje działanie wzmacniające odporność organizmu na infekcje dróg oddechowych. Stosowany zewnętrznie ułatwia gojenie ran. Jeżówka blada (razowa) jest byliną rosnącą w USA. Do celów leczniczych hodowana także w Europie. Kłącze i korzenie mają średnicę 4-20 mm, są walcowate, a czasami skręcone spiralnie, podłużnie pomarszczone lub głęboko bruzdowane. Zewnętrzna powierzchnia jest czerwonobrunatna lub szarawobrunatna. Proszek barwy szarawobrunatnej lub jasnożółtej. krótkie zdrewniałe włókna ( µm długości i do ok. 80 μm średnicy) zwykle pojedyncze lub złączone w długie wiązki, niekiedy ze złogami fitomelaniny; zdrewniałe siatkowate lub drabinkowate naczynia (do ok. 70 μm średnicy); liczne sklereidy, zwykle pojedyncze lub w małych grupach do 10, bardzo zmienne w kształtach od okrągłych do prostokątnych lub nieregularnych, czasami bardzo wydłużone, podobne do włókien, do 400 μm długości; wszystkim sklereidom towarzyszą czarne złogi fitomelaniny; fragmenty zbiorników wydzielniczych (o średnicy do 240 μm) z żółtawopomarańczową zawartością; grupy komórek kwadratowych do prostokątnych z warstw zewnętrznych (ok μm); liczne cienkościenne, jamkowane komórki miękiszu ze sferokryształami inuliny. Uniwersytet Medyczny w Łodzi 224

232 RADIX KORZEŃ Echinaceae purpureae radix Korzeń jeżówki purpurowej (FP IX) Purple coneflower root; Echinacea purpurea (racine d ) Echinacea purpurea (L.) Moench Jeżówka purpurowa rodzina Asteraceae (Compositae) Astrowate (Złożone) Wysuszone, całe lub pocięte podziemne części jeżówki purpurowej o zawartości sumy kwasu kaftarowego i kwasu cykoriowego nie mniejszej niż 0,5%. Skład. Składnikami surowca są kwas cykoriowy i kaftarowy, alkamidy, poliacetyleny, polisacharydy, glikoproteiny, niewielkie ilości olejku eterycznego. Działanie i zastosowanie. Przetwory z surowca stosowane są jako leki wspomagające w profilaktyce i terapii schorzeń górnych dróg oddechowych. Opis rośliny str Kłącze jest do 15 cm długie, rozgałęzione, czerwonawobrunatne do ciemnobrunatnego na powierzchni i posiada liczne podstawy łodyg. W środku jest włókniste i białe. Liczne korzenie są spiralnie skręcone, jasno lub ciemnobrunatne, na powierzchni drobno poprzecznie pomarszczone. Proszek barwy jasnożółtej do różowawobeżowej. liczne jasnobrunatne wrzecionowate włókna, połączone w długie wiązki bez czarnej zawartości; nieliczne sklereidy z kłączy i korzeni, zwykle pojedyncze; sklereidy z kłączy są równoboczne, o średnicy ok. 60 μm, z czarną zawartością, a z korzeni o długości μm nie posiadają czarnego wypełnienia; zbiorniki wydzielnicze o średnicy180 μm z żółtymi kropelkami olejku; kwadratowe do prostokątnych komórki z zewnętrznych warstw, niektóre z czerwonawymi ścianami; jamkowane naczynia kłączy o średnicy μm. Uniwersytet Medyczny w Łodzi 225

233 RADIX KORZEŃ Eleutherococci radix Korzeń eleuterokoka (FP IX) Eleutherococcus; Eleuthérocoque Eleutherococcus senticosus (Rupr. et Maxim.) Maxim. Eleuterokok kolczasty rodzina Araliaceae Araliowate Wysuszone, całe lub pocięte podziemne narządy eleuterokoka kolczastego o zawartości eleuterozydu B nie mniejszej niż 0,08%. Skład. W surowcu występują eleuterozydy grupa niejednorodnych związków, w skład której wchodzą proste fenylopropanoidy (eleuterozyd B), lignany (dimeryczne fenylopropanoidy eleuterozyd D, E, E1, B4), kumaryny (eleuterozyd B1), fitosterole (eleuterozyd A), saponiny triterpenowe (eleuterozydy I-M), polisacharydy. Działanie i zastosowanie. Zespół związków czynnych obecnych w surowcu jest odpowiedzialny za działanie adaptogenne (przeciwstresowe i immunostymulujące) Eleuterokok kolczasty jest krzewem wys. do 2,5 m. Gałęzie proste, kora jasnoszara z cienkimi kolcami. Liście duże, ogonkowe, palczastodzielne, o 5 eliptycznych odcinkach, od spodu owłosione. Kwiaty małe na długich szypułkach, zebrane w kuliste baldachy. Kwiaty żeńskie żółte, męskie bladofioletowe. Owocem czarny kulisty pestkowiec. Roślina występuje we wschodniej Azji. Kłącze jest sękate, kształtu nieregularnego walca, 1,5-4,0 cm średnicy; powierzchnia jest chropowata, podłużnie pomarszczona i szarawobrunatna do czarnawobrunatnej; kora ok. 2 mm gruba, ściśle przylegająca do drewna, twardziel jest jasnobrunatna, a biel jest jasnożółta. Przełam wykazuje krótkie cienkie włókna w korze i jest grubo włóknisty, szczególnie w wewnętrznej części drewna. Na dolnej powierzchni występują liczne walcowate i sękate korzenie, dług. 3,5-15 cm i średnicy 0,3-1,5 cm, z gładką szarawobrunatną do czarnawobrunatnej powierzchnią. Kora grub. ok. 0,5 mm ściśle przylegająca do jasnożółtego ksylemu. Przełam jest nieco włóknisty. W miejscach gdzie zewnętrzna warstwa została usunięta, powierzchnia jest żółtawobrunatna. Proszek barwy żółtawobrunatnej. liczne grupy grubościennych, zdrewniałych włókien; fragmenty siatkowatych i brzeżnie jamkowanych naczyń z szerokim światłem; grupy przewodów wydzielniczych o średnicy do 20 μm, z brunatną zawartością; miękiszowe komórki zawierające gruzły szczawianu wapnia o średnicy μm; małe ziarna skrobi, okrągłe lub nieco kanciaste, pojedyncze lub złożone z 2-3 ziaren. Uniwersytet Medyczny w Łodzi 226

234 RADIX KORZEŃ Gentianae radix Korzeń goryczki (FP IX) Gentian root; Gentiane (racine de) Gentiana lutea L. Goryczka żółta rodzina Gentianaceae Goryczkowate Wysuszone, połamane podziemne narządy goryczki żółtej o wskaźniku goryczy nie mniejszym niż Skład. W surowcu występują sekoirydoidy, głównie gencjopikrozyd (2,5%) i związki pokrewne, m.in. amarogentyna. Dalszymi składnikami są pochodne ksantonu, cukry i alkaloidy monoterpenowe (gencjanina). Działanie i zastosowanie. Korzeń goryczki jest stosowany jako typowy lek goryczowy, pobudza łaknienie, wydzielanie soków trawiennych, ma właściwości żółciopędne i żółciotwórcze. Wykorzystywany jest najczęściej w postaci preparatów galenowych (ekstrakty, nalewka) oraz odwarów. Goryczka żółta jest byliną do 1 m wys. Wykształca grube, walcowate kłącze oraz długie mięsiste korzenie. Przez szereg lat wytwarza tylko ulistnione pędy, dopiero po kilku, kilkunastu latach nierozgałęziony pęd kwiatonośny z dużymi, ogonkowymi liśćmi. Kwiaty długoszypułkowe, intensywnie żółte, wyrastają po kilka (2-10) w kątach górnych liści i na szczycie łodygi. W stanie naturalnym występuje w górach środkowej, południowej Europy i Azji Mniejszej. W Polsce bardzo rzadko spotykana (Karpaty Wschodnie), podlega ochronie. Surowiec pochodzi wyłącznie z importu lub uprawy doświadczalnej. Podziemne narządy goryczki składają się z kłącza i korzeni. Kłącze przeważnie pojedyncze lub rozgałęzione, do 6 cm grube, w zarysie spłaszczone. Powierzchnię ma poprzecznie pierścieniowaną, zachowane na szczycie resztki po odciętych łodygach i liściach. Wyrastający z kłącza korzeń główny, dług. do 60 cm, grub. 2-5 cm, jest pojedynczy, rzadziej rozgałęziony, podłużnie bruzdowany. Barwa surowca jasnożółta lub żółtobrunatna. Przełam jest gładki, jasnożółty lub jasnobrunatny. W wodzie korzeń silnie pęcznieje, staje się giętki, elastyczny. Zapach surowca jest swoisty, smak początkowo słodkawy, następnie gorzki, długotrwały. Ważniejsze cechy budowy anatomicznej Na obwodzie występuje wielowarstwowy, cienkościenny, żółtobrunatny korek, pod którym znajduje się kilkurzędowa, często kolenchymatycznie zgrubiała hipoderma. Szeroką część korową oddziela od walca drzewnego brunatny pas cienkościennej miazgi. Wśród dość grubościennych komórek miękiszu korowego znajdują się rozrzucone, w częściach obwodowych przeważnie zmarniałe, pierwotne wiązki sitowe. Bliżej miazgi, bardziej prawidłowo, promieniście, ułożone są wtórne wiązki sitowe. W drewnie, w pobliżu miazgi występują naczynia wtórne, siatkowate i drabinkowate, średnicy do 100 μm. Wewnątrz walca naczynia pierwotne, pierścieniowate i jamkowane, średnicy około 30 μm. W obrębie całego walca występują anormalne wiązki sitowe, którym towarzyszą włókna zastępcze. Pomienie rdzeniowe zarówno w korze jak i w drewnie nie są wyraźnie zaznaczone. W miękiszu kory i drewna występują drobne igiełki lub tabliczki szczawianu wapnia oraz kropelki oleju. Brak elementów mechanicznych i skrobi. Kłącze ma budowę zbliżoną, różni się występowaniem parenchymatycznego rdzenia. 1. Korek 2. Feloderma 3. Wiązki sitowe 4. Miazga 5. Naczynia 6. Anormalne wiązki sitowe Ryc. 118 Korzeń goryczki - przekrój poprzeczny Uniwersytet Medyczny w Łodzi 227

235 RADIX KORZEŃ Proszek jasnobrunatny lub żółtawobrunatny. fragmenty warstwy korkowo-felodermalnej, składającej się z cienkościennych, żółtawobrunatnych komórek korka i grubościennej kolenchymy (felodermy); fragmenty komórek miękiszowych kory i drewna z umiarkowanie zgrubiałymi ścianami zawierające kropelki oleju i małe jedyńce i drobne igiełki szczawianu wapnia; fragmenty zdrewniałych, spiralnych i siatkowatych naczyń. A. Fragment miękiszu drzewnego z kroplami oleju (Aa) B. Fragment perydermy z widocznym korkiem (Ba) i felodermą (Bb) zawierającą krople oleju (Bc) i kryształy szczawianu wapnia (Bd) C. Naczynia D. Kryształy szczawianu wapnia E. Krople oleju F. Fragment naczynia z towarzyszącym miękiszem G. Fragment naczynia z towarzyszącymi włóknami (Ga) H. Miękisz korowy z kroplami oleju (Ha) i igiełkami szczawianu wapnia (Hb) J. Korek widziany z powierzchni Ryc. 119 Korzeń goryczki - elementy diagnostyczne Uniwersytet Medyczny w Łodzi 228

236 RADIX KORZEŃ Ginseng radix Korzeń żeń-szenia (FP IX) Ginseng; Ginseng Panax ginseng C.A.Mey. Żeń-szeń rodzina Araliaceae Araliowate Cały lub pocięty, wysuszony korzeń nazywany żeń-szeniem białym lub potraktowany parą i następnie wysuszony tzw. żeń-szeń czerwony pochodzący od Panax ginseng o zawartości ginsenozydów nie mniejszej niż 0,4%. Skład. Składnikami surowca są saponiny triterpenowe typu dammaranu i oleananu nazywane ginsenozydami. Ponadto występują polisacharydy, olejek eteryczny, poliacetyleny, sterole, witaminy, związki mineralne. Działanie i zastosowanie. Surowiec oraz wyciągi zwiększają ogólną wydolność fizyczną i psychiczną organizmu poprzez jednoczesne nasilenie procesów pobudzenia i aktywnego hamowania w korze mózgowej (właściwości adaptogenne, przeciwstresowe). Stosowane są jako remedia tonica w stanach wyczerpania fizycznego i psychicznego, w rekonwalescencji, w geriatrii. Żeń-szeń jest byliną o bardzo powolnym wzroście. W pierwszym roku wegetacji wykształca jeden trójpalczasty liść na długim ogonku pełniący funkcję łodygi. Po 2-3 latach wyrasta drugi liść i następne oraz łodyga wys. do 50 cm. Liście łodygowe ogonkowe, ułożone w pojedynczym okółku, złożone z 5-7 jajowatolancetowatych listków o ostro ząbkowanych brzegach. Łodyga zakończona baldaszkowatym kwiatostanem, złożonym z drobnych, żółtawozielonych kwiatów. Owocem jasnoczerwona dwunasienna jagoda. Roślina pochodzi z Azji. Uprawiana w wielu krajach azjatyckich, a także w Ameryce Północnej. Korzeń główny jest wrzecionowaty lub walcowaty, niekiedy rozgałęziony, do ok. 20 cm długi i 2,5 cm średnicy, może być wygięty lub znacznie odgięty. Powierzchnia u białego żeń-szenia jest jasnożółta do kremowej, a u czerwonego brunatnawoczerwona, z widocznymi podłużnymi prążkami. Ślady po łodygach mogą być widoczne na szczycie. Przełam jest gładki. Powierzchnia poprzecznego przecięcia wykazuje szeroką zewnętrzną strefę z rozproszonymi pomarańczowoczerwonymi przewodami żywicznymi i nieco promienistą strefę wewnętrzną. Liczne korzonki w części dolnej u żeń-szenia białego i zwykle brak ich u żeń-szenia czerwonego. Proszek barwy jasnożółtej. liczne fragmenty miękiszu o cienkościennych komórkach; fragmenty dużych przewodów wydzielniczych zawierających żółtawobrunatną żywicę, niezdrewniałe cewki i częściowo zdrewniałe naczynia z siatkowatymi lub spiralnymi zgrubieniami, pojedynczo lub w grupach; rozproszone gruzły szczawianu wapnia; bardzo liczne ziarna skrobi, występujące pojedynczo lub złożone po 2 lub 3, o średnicy 1-10 μm; w czerwonym żeń-szeniu ziarna skrobi często zdeformowane przez potraktowanie parą, albo mogą być nieobecne. Uniwersytet Medyczny w Łodzi 229

237 RADIX KORZEŃ Harpagophyti radix Korzeń hakorośli (FP IX) Devil s claw root; Harpagophyton (racine d ) Harpagophytum procumbens DC. Hakorośl rozesłana (Czarci pazur) Harpagophytum zeyheri Decne. Hakorośl Zeyhera rodzina Pedaliaceae Połapkowate (Sezamowate) Pocięte i wysuszone bulwiaste korzenie przybyszowe hakorośli rozesłanej lub hakorośli Zeyhera o zawartości harpagozydu nie mniejszej niż 1,2%. Skład. Składnikami surowca są glikozydy irydoidowe (harpagozyd, harpagid, prokumbid), glikozydy fenyloetanoidowe (akteozyd, izoakteozyd, werbaskozyd), flawonoidy, sacharydy oraz sterole. Działanie i zastosowanie. Surowiec działa przeciwzapalnie i przeciwbólowo, zwiększa wydzielanie soków trawiennych, pobudza łaknienie. Hakorośle to byliny o płożących się łodygach dług. do 50 cm. Liście długoogonkowe, dłoniastoklapowane. Duże purpurowoczerwone lub różowe kwiaty z żółtym środkiem wyrastają pojedynczo w kątach liści. Owocem kolczasta torebka, podobna do łapy z pazurami. Rośliny pochodzą z południowej Afryki. Substancję roślinną stanowią grube, wachlarzowate lub zaokrąglone plastry, albo nierówno zgniecione krążki. Ciemniejsza zewnętrzna powierzchnia jest podłużnie pomarszczona. Jaśniejsza powierzchnia przecięcia posiada ciemną warstwę miazgi i promieniście ułożone wiązki drewna. Centralna część walca wykazuje lekko koncentryczne prążkowanie. Oglądana pod lupą powierzchnia jest ziarnista, żółta do brunatnawoczerwonej. Proszek barwy brunatnawożółtej. fragmenty korka składające się z żółtawobrunatnych cienkościennych komórek; fragmenty miękiszu korowego złożone z dużych, cienkościennych komórek, niekiedy zawierające czerwonawobrunatne, ziarniste inkluzje oraz pojedyncze żółte kropelki; fragmenty siatkowatych lub jamkowanych naczyń; fragmenty zdrewniałego miękiszu, czasami złączone z naczyniami z centralnej części walca; pryzmatyczne jedyńce i rzadziej małe igły szczawianu wapnia w miękiszu; prostokątne lub wieloboczne sklereidy z ciemną czerwonobrunatną zawartością. Uniwersytet Medyczny w Łodzi 230

238 RADIX KORZEŃ A. Miękisz zawierający pryzmatyczne jedyńce szczawianu wapnia B. Korek widziany z powierzchni C. Korek w przekroju poprzecznym D. Naczynia E. Fragment miękiszu korowego F. Fragment miękiszu korowego z żółtymi kropelkami G. Sklereidy H. Zdrewniały miękisz z centralnej części walca J. Fragment miękiszu korowego Ryc. 120 Korzeń hakorośli - elementy diagnostyczne Uniwersytet Medyczny w Łodzi 231

239 RADIX KORZEŃ Inulae radix Korzeń omanu Syn.: Helenii radix Elecampane root; Aunée (racine d ) Inula helenium L. Oman wielki rodzina Asteraceae (Compositae) Astrowate (Złożone) Podziemne narządy omanu wielkiego zebrane jesienią, wysuszone w temperaturze nie wyższej niż 35 C. Skład. Głównym składnikiem surowca jest olejek etryczny (1-3%) zawierający laktony seskwiterpenowe (alantolakton, izoalantolakton i dihydroalantolakton). W surowcu występuje ponadto inulina (około 40%), substancja gorzka alantopikryna, triterpeny, poliacetyleny, fitosterole. Działanie i zastosowanie. Korzeń omanu jest stosowany jako lek wykrztuśny w schorzeniach dróg oddechowych oraz środek żółciopędny i żółciotwórczy. Jest źródłem otrzymywania na skalę techniczną inuliny. Oman wielki jest byliną do 1,5 m wys. Wykształca prosto wzniesioną, bruzdowaną, górą rozgałęzioną łodygę. Liście dolne są ogonkowe, podłużnie eliptyczne. Liście łodygowe kształtu sercowatojajowatego, bezogonkowe, nasadą obejmują łodygę. Liście od spodu są kutnerowato owłosione. Na szczytach łodyg wyrastają duże, żółte kwiatostany koszyczki, zebrane w baldachokształtną wiechę. W stanie naturalnym występuje w Europie, Ameryce Północnej i Azji środkowej; w Polsce w wilgotnych zaroślach na niżu i terenach podgórskich. Jest również uprawiany na plantacjach. Zbiór surowca odbywa się z uprawy, jesienią, w drugim lub trzecim roku wegetacji roślin. Podziemne narządy omanu składają się z kłącza, korzenia głównego i korzeni bocznych. Kłącze jest wielogłowe, rozgałęzione, do 5 cm grube, górą pierścieniowate, dołem podłużnie pomarszczone. Korzenie są walcowate, przeważnie pojedyncze, grub. 0,5-3,0 cm, podłużnie bruzdowane. Powierzchnia korzeni i kłączy barwy brunatnoszarej lub żółtawoczerwonej. Surowiec jest twardy, rogowy, trudno łamliwy; przełam nierówny. Surowiec ma charakterystyczny, silnie aromatyczny zapach oraz gorzko palący smak. Ważniejsze cechy budowy anatomicznej Korzeń jest okryty cienkościennym, wielowarstwowym korkiem. Szeroka część korowa oddzielona od drewna wyraźną, falistą linią miazgi. Kora pierwotna wąska, zbudowana z komórek stycznie wydłużonych. W znacznie szerszej korze wtórnej przebiegają słabo uwidocznione, szerokie promienie rdzeniowe, między którymi występują grupy zmarniałych rurek sitowych i włókna zastępcze. W walcu osiowym zbudowanym głównie z komórek miękiszowych, między promieniami, ułożone są radialnie naczynia, siatkowate i drabinkowate. W części korowej, rzadziej w drewnie, występują liczne okrągłe lub owalne schizogeniczne zbiorniki olejkowe, o średnicy do 200 μm, większej niż naczynia. Komórki miękiszu korowego i drzewnego wypełnione są inuliną. Brak skrobi i szczawianu wapnia. Kłącze ma budowę podobną, różni się obecnością rdzenia, w którym występują zbiorniki olejkowe. 1. Zbiornik wydzielniczy 2. Inulina 3. Miazga 4. Naczynie 5. Zbiornik wydzielniczy Ryc. 121 Korzeń omanu - przekrój poprzeczny Uniwersytet Medyczny w Łodzi 232

240 RADIX KORZEŃ Proszek szary o charakterystycznym zapachu i palącym, gorzkim smaku. fragmenty miękiszu o okrągławych lub wydłużonych komórkach, zawierających grudki inuliny; nieliczne fragmenty zbiorników wydzielnicznych; liczne odłamki siatkowatych i drabinkowatych naczyń, którym towarzyszą niekiedy jamkowane włókna drzewne; fragmenty brunatnego korka; brak sklerid, skrobi i szczawianu wapnia. A. Fragment zbiornika olejkowego B. Korek widziany z powierzchni C. Fragment drewna z widocznymi naczyniami (Ca) i włóknami (Cb) D. Miękisz drzewny E. Naczynia F. Miękisz korowy G. Fragment obwodowy kory z widocznym korkiem (Ga) i miękiszem (Gb) Ryc. 122 Korzeń omanu - elementy diagnostyczne Uniwersytet Medyczny w Łodzi 233

241 RADIX KORZEŃ Ipecacuanhae radix Korzeń ipekakuany (FP IX) Syn: Korzeń wymiotnicy, Radix Cephaelidis Ipecacuanha root; Ipécacuanha (racine d ) Cephaëlis ipecacuanha (Brot.) A.Rich. (Psychotria ipecacuanha Stokes, Uragoga ipecacuanha Baill.) Wymiotnica prawdziwa Cephaëlis acuminata Karst. rodzina Rubiaceae Marzanowate Podziemne narządy wyżej wymienionych gatunków rodzaju Cephaëlis o zawartości alkaloidów nie mniejszej niż 2% w przeliczeniu na emetynę. Skład. W surowcu występują alkaloidy pochodne izochinoliny, głównie emetyna (do 60% zespołu) i cefelina (do 33%). Ponadto zawiera saponiny i skrobię (około 40%). Działanie i zastosowanie. Korzeń ipekakuany jest lekiem wykrztuśnym i sekretolitycznym, stosowany w większych dawkach wywołuje wymioty. Oba gatunki są drobnymi wiecznozielonymi krzewinkami, dochodzą do 40 cm wysokości. Posiadają krótkoogonkowe, naprzeciwległe liście i białe pięciokrotne kwiaty zebrane w półkuliste, szczytowe kwiatostany. Wymienione gatunki występują w stanie naturalnym w tropikalnych lasach południowej Ameryki: C. ipecacuanha w Brazylii, C. acuminata w północnej Kolumbii i Panamie. C. ipecacuanha jest od dawna uprawiana w południowo-wschodniej Azji i Indiach. Surowiec otrzymywany jest z roślin dziko rosnących jak i hodowanych. W Polsce surowiec pochodzi z importu. Podziemne narządy ipekakuany składają się z krótkiego, walcowatego, lekko powyginanego kłącza i licznych korzeni przybyszowych. Korzenie są charakterystycznie, silnie powyginane, obrączkowato zgrubiałe o grubości 2-3 mm (C. ipecacuanha) i 2-9 mm (C. acuminata). Powierzchnia szarobrunatna, czerwonawa lub ciemnobrunatna. Pierścieniowate zgrubienia są poprzedzielane bruzdami. Przy zginaniu korzenia część korowa w miejscach bruzd łatwo odstaje od twardego walca. Przełam korzenia jest prawie równy, ziarnisty. Surowiec nie wykazuje zapachu, smak ma gorzki, drapiący. Ważniejsze cechy budowy anatomicznej Powierzchnię korzenia okrywa 5-6 warstw cienkościennego korka. Część korowa obejmuje około 4/5 przekroju poprzecznego. Miękisz kory jest niezróżnicowany, pozbawiony elementów mechanicznych, wypełniony pojedynczymi lub złożonymi ziarnami skrobi, średnicy μm. W niektórych komórkach występują rafidy szczawianu wapnia, zebrane w wiązki. W pobliżu miazgi widoczne są ułożone promieniście elementy floemu. Drewno ma budowę jednolitą, zwartą. Występują tu w charakterystycznych, promienistych szeregach grubościenne komórki o zdrewniałych, jamkowanych ścianach, obejmujące cewki, włóknocewki, naczynia, włókna drzewne i miękisz drzewny. Budowa kłącza jest zbliżona do budowy korzenia, różni się obecnością rdzenia i perycyklu ze sklereidami. 1. Rafidy szczawianu wapnia 2. Wiązka sitowa 3. Miazga 4. Drewno Ryc. 123 Korzeń ipekakuany - przekrój poprzeczny Uniwersytet Medyczny w Łodzi 234

242 RADIX KORZEŃ Proszek jasnoszary lub żółtawobrunatny. komórki miękiszowe, rafidy szczawianu wapnia do 80 μm długości, zarówno w wiązkach jak i rozrzucone w proszku; fragmenty cewek i naczyń zwykle μm średnicy z jamkowanymi ścianami; większe naczynia i sklereidy z kłącza; złożone z dwóch do ośmiu ziarna skrobi zawarte w komórkach miękiszu; pojedyncze ziarna do 15 μm średnicy u C. ipecacuanha i do 22 μm u C. acuminata. A. Korek widziany z powierzchni B. Skrobia C. Fragment obwodowy kory z widocznym korkiem (Ca) i miękiszem (Cb) D. Fragment drewna z widocznymi włóknocewkami (Da) i włóknami (Db) E. Miękisz korowy z widocznymi rafidami szczawianu wapnia F. Włóknocewki G. Fragment drewna z widocznymi naczyniami (Ga), cewkami (Gb), włóknami (Gc) i włóknocewkami (Gd) Ryc. 124 Korzeń ipekakuany - elementy diagnostyczne Uniwersytet Medyczny w Łodzi 235

243 RADIX KORZEŃ Levistici radix Korzeń lubczyka (FP IX) Lovage root; Livèche (racine de) Levisticum officinale Koch Lubczyk ogrodowy rodzina Apiaceae (Umbelliferae) Selerowate (Baldaszkowate) Całe lub pocięte, wysuszone kłącze i korzeń lubczyka ogrodowego o zawartości olejku eterycznego nie mniejszej niż 4 ml/kg (surowiec nierozdrobniony) lub nie mniejszej niż 3 ml/kg (surowiec rozdrobniony). Skład. Surowiec zawiera olejek, którego głównymi składnikami są ftalidy (do 70%): n-butyloftalid, n-butylidenoftalid, sedanolid oraz związki terpenowe (α-terpineol). Ponadto w surowcu występują kumaryny, kwasy organiczne i skrobia. Działanie i zastosowanie. Korzeń lubczyka jest stosowany jako lek moczopędny, rzadziej jako środek wykrztuśny oraz jako przyprawa kulinarna. Lubczyk ogrodowy jest byliną do 1,5 m wys. Łodygi ma czcze, obłe, nagie. Liście ogonkowe, podwójnie pierzaste o listkach wydłużonych, grubo ząbkowanych. Kwiaty niepozorne, zielonkawożółte, zebrane w szczytowe płaskie baldachy. Owocem jest brunatna dwurozłupnia kształtu jajowatego. Lubczyk ogrodowy pochodzi z Azji południowo-zachodniej (Iran). W Europie środkowej, także w Polsce jest uprawiany jako roślina lecznicza i przemysłowa. Zbiór surowca odbywa się z uprawy, w drugim roku wegetacji roślin. Podziemne narządy lubczyka składają się z kłącza i korzeni. Kłącze jest krótkie (4-6 cm), do 5 cm grube, poprzecznie pierścieniowate. Korzenie są słabo rozgałęzione, walcowate, do 40 cm dług. i 3 cm grub., w górnej części pomarszczone poprzecznie, w dolnej podłużnie bruzdowane. Barwa powierzchni brunatnożółta lub szara, przełam gładki, konsystencja miękka, gąbczasta. Zapach silny, swoisty, smak początkowo słodkawy, później szczypiący, gorzkawy. Ważniejsze cechy budowy anatomicznej Część korowa jest znacznie szersza od drewna. Korzeń okryty jest kilkuwarstwowym, cienkościennym korkiem. Poniżej występuje luźno zbudowany miękisz kory pierwotnej z dużymi komorami powietrznymi. W korze wtórnej poprzedzielanej nieco wyróżniającymi się 1-4-rzędowymi promieniami występują duże, brunatnożółte, lizygeniczne przewody wydzielnicze, średnicy μm. Na przemian z przewodami, położone są często zmarniałe wiązki sitowe. Poniżej wyraźnej miazgi wśród komórek miękiszu drzewnego znajdują się promieniowo zamieszczone wiązki naczyniowe. Szerokość siatkowatych i drabinkowatych naczyń (30-90 μm) jest zbliżona do szerokości przewodów wydzielniczych. W drewnie brak jest przewodów wydzielniczych. W środku korzenia widoczne są duże pierwotne wiązki naczyniowe. W komórkach miękiszu kory, drewna i promieni występują najczęściej pojedyncze ziarna skrobi, średnicy 4-16 μm. Kłącze ma budowę zbliżoną, różni się obecnością rdzenia, w którym występują przewody wydzielnicze. 1. Komora powietrzna 2. Promień 3. Przewody wydzielnicze 4. Włókna kambiformowe 5. Miazga 6. Naczynia Ryc. 125 Korzeń lubczyka - przekrój poprzeczny Uniwersytet Medyczny w Łodzi 236

244 RADIX KORZEŃ Proszek brunatnawożółty. widziane z powierzchni wielokątne lub okrągławe komórki korka mają brunatną zawartość; liczne komórki miękiszu głównie cienkościenne i zaokrąglone, niektóre o zgrubiałych ścianach; grupy małych, siatkowatych naczyń otoczone drobnokomórkowym, niezdrewniałym miękiszem; fragmenty większych siatkowatych naczyń do 125 μm średnicy; fragmenty przewodów wydzielniczych do 180 μm szerokości; pojedyncze ziarna skrobi, okrągławe lub jajowate do około 12 μm i licznych większych ziaren złożonych z kilku ziaren. A. Skrobia B. Korek widziany z powierzchni C. Fragment drewna z widocznymi naczyniami (Ca) i włóknami (Cb) D. Miękisz E. Naczynia F. Przewód olejkowy G. Peryderma z widocznym korkiem (Ga) i felodermą (Gb) Ryc. 126 Korzeń lubczyka - elementy diagnostyczne Uniwersytet Medyczny w Łodzi 237

245 RADIX KORZEŃ Liquiritiae radix Korzeń lukrecji (FP IX) Syn.: Glycyrrhizae radix Liquorice root; Réglisse (racine de) Glycyrrhiza glabra L. Lukrecja gładka Glycyrrhiza inflata Batalin Glycyrrhiza uralensis Fisch. Lukrecja chińska rodzina Fabaceae (Papilionaceae) Bobowate (Motylkowate) Wysuszony, nieokorowany lub okorowany, cały lub pocięty korzeń i rozłogi wyżej wymienionych gatunków rodzaju Glycyrrhiza o zawartości kwasu glicyryzynowego nie mniejszej niż 4%. Skład. Głównymi składnikami czynnymi surowca są dwie grupy związków: saponiny trójterpenowe (glicyryzyna saponina niehemolizująca o słodkim smaku, występująca w ilości 2-9%) oraz liczny zespół flawonoidów pochodnych flawanonu (likwirytygenina), chalkonu (izolikwirytygenina) i izoflawonu oraz ich glukozydy. Ponadto surowiec zawiera hydroksykumaryny, skrobię (30%), glukozę, sacharozę, mannitol i żywice. Działanie i zastosowanie. Korzeń lukrecji najczęściej w postaci wyciągów, a także izolowana z surowca glicyryzyna, wchodzą w skład preparatów stosowanych w chorobie wrzodowej i stanach zapalnych żołądka i dwunastnicy. Surowiec znajduje też zastosowanie jako lek wykrztuśny oraz jako corrigens smaku. Lukrecja gładka jest byliną, do 1 m wys. Liście ma nieparzystopierzaste, kwiaty fioletowe zebrane w grona. Owocem jest gładki strąk. Podziemne narządy składają się z korzeni i rozłogów, cm dług. i do 4 cm grub. Lukrecja w stanie naturalnym występuje w Azji i południowej Europie, w Polsce bywa uprawiana. Surowiec zbierany jest z upraw. W skład surowca wchodzą korzenie i rozłogi grub. do 3 cm, o powierzchni szarobrunatnej, podłużnie słabo bruzdowanej, z widocznymi śladami po odciętych korzeniach bocznych i pąkach. Przełam korzeni i rozłogów jest długowłóknisty, żółty. Surowiec nie wykazuje zapachu, smak ma słodki, mdły. Ważniejsze cechy budowy anatomicznej Powierzchnię korzenia okrywa peryderma zbudowana z płaskich, skorkowaciałych komórek. Cześć korowa około dwukrotnie węższa od walca osiowego. Kora wtórna poprzedzielana szerokimi, 3-8-rzędowymi promieniami rdzeniowymi. W wąskich przestrzeniach między promieniowych występują pęki stycznie ułożonych włókien o ścianach silnie zgrubiałych i zdrewniałych, okrysztalone jedyńcami szczawianu wapnia. Pomiędzy włóknami widoczne są wiązki sitowe, w pobliżu miazgi zbudowane z cienkościennych komórek, ku obwodowi zmarniałe i zrogowaciałe, tworzą nieregularnie rozmieszczone smugi keratenchymy. Miazga wielorzędowa, słabo zaznaczona, zbudowana z cienkościennych, stycznie wydłużonych komórek. Poniżej miazgi, pomiędzy wyraźnymi promieniami rdzeniowymi, w miękiszu drzewnym, są ułożone radialnie naczynia szer. do 200 μm oraz mniejsze od nich cewki. Towarzyszą im w dużej ilości pęki włókien, podobnie jak 1. Promień rdzeniowy 2. Jedyniec szczawianu wapnia 3. Włókna łykowe 4. Keratenchyma 5. Czynne wiązki sitowe 6. Miazga 7. Włókna 8. Naczynia 9. Promień rdzeniowy Ryc. 127 Korzeń lukrecji - przekrój poprzeczny Uniwersytet Medyczny w Łodzi 238

246 RADIX KORZEŃ w korze, okrysztalonych jedyńcami szczawianu wapnia. W komórkach miękiszowych występują pojedyncze ziarna skrobi, o średnicy do 30 μm. Budowa rozłogów jest zbliżona do budowy korzenia, różni się obecnością rdzenia. Proszek jasnożółty lub jasnoszary. fragmenty żółtych, grubościennych włókien, długości μm i szerokości μm o wąskim świetle, którym często towarzyszy warstwa komórek zawierających pryzmatyczne jedyńce szczawianu wapnia μm długie i 2-5 μm szerokie. Ściany dużych naczyń są żółte, grubości 5-10 μm, zdrewniałe z licznymi jamkami; fragmenty korka o komórkach cienkościennych i pojedyncze pryzmatyczne kryształy szczawianu wapnia w komórkach tkanki miękiszowej jak i poza nią; fragmentów korka brak w korzeniach okorowanych; pojedyncze, okrągłe lub owalne ziarna skrobi średnicy 2-20 μm. A. Miękisz korowy B. Komórki promienia z jedyńcami szczawianu wapnia (Ba) C. Jedyńce szczawianu wapnia D. Korek widziany z powierzchni E. Włókna okrysztalone jedyńcami szczawianu wapnia (Ea) F. Komórki rdzenia rozłogu G. Naczynia H. Skrobia J. Komórki promienia K. Miękisz korowy L. Włókna okrysztalone jedyńcami szczawianu wapnia (La) Ryc. 128 Korzeń lukrecji - elementy diagnostyczne Uniwersytet Medyczny w Łodzi 239

247 RADIX KORZEŃ Notoginseng radix Korzeń żeń-szenia chińskiego (FP IX) Notoginseng root; Notoginseng (racine de) Panax pseudoginseng Wall. var. notoginseng (Burk.) Hoo et Tseng (P. notoginseng (Burk.) F.H.Chen ex Z.Y.Wu et K.M.Feng) rodzina Araliaceae - Araliowate Cały lub rozdrobniony korzeń główny bez korzeni bocznych Panax pseudoginseng, poddany działaniu pary wodnej i wysuszony, o zawartości sumy ginsenozydów Rg1 i Rb1 nie mniejszej niż 3,8%. Skład. Surowiec zawiera saponiny triterpenowe (ginsenozydy) pochodne dammaranu. Działanie i zastosowanie. Podobnie jak korzeń żeń-szenia. Panax pseudoginseng jest niewielką byliną podobną w pokroju do żeń-szenia. W stanie naturalnym występuje w Chinach i Japonii. Korzeń główny jest stożkowy, prawie stożkowy lub walcowaty, do 6 cm długi, o średnicy 4 cm. Zewnętrzna powierzchnia, wykazująca płytkie poprzeczne bruzdy i ślady po korzeniach bocznych, jest brunatnawoszara lub żółtawoszara. Występujące na szczycie ślady po nadziemnych pędach są otoczone brodawkowatymi guzkami. Struktura korzeni jest zwarta. Przełam jest gładki, błyszczący, brunatnawoszary i ma żółtawoszary pierścień (miazga) oraz wiele promieni rdzeniowych. Proszek barwy jasnożółtawoszarej. liczne fragmenty cienkościennych komórek miękiszu; fragmenty przewodów wydzielniczych zawierające żółtawobrunatną żywicę; rzadko zdrewniałe naczynia, ok. 30 μm średnicy, siatkowate lub jamkowane; rzadko fragmenty korka; ziarna skrobi często zdeformowane, bardzo liczne, pojedyncze lub w grupach po 2-3, o średnicy 1-10 μm. Uniwersytet Medyczny w Łodzi 240

248 RADIX KORZEŃ Ononidis radix Korzeń wilżyny (FP IX) Restharrow root; Bugrane (racine de) Ononis spinosa L. Wilżyna ciernista rodzina Fabaceae (Papilionaceae) Bobowate (Motylkowate) Cały lub pocięty, wysuszony korzeń wilżyny ciernistej o zawartości substancji ekstrahowalnych nie mniejszej niż 15%. Skład. W surowcu występuje olejek eteryczny (0,02-0,2%) oraz flawonoidy głównie pochodne izoflawonu (ononina). Ponadto zawiera związki triterpenowe, garbniki i skrobię. Działanie i zastosowanie. Korzeń wilżyny wykazuje działanie moczopędne i przeciwzapalne. Wilżyna ciernista jest byliną lub małym półkrzewem, dorasta od 60 cm wys. Łodygi pokryte cierniami, gruczołowo owłosione, dołem ścielące się, górą prosto wzniesione. Liście opatrzone przylistkami. Dolne liście łodygowe trójdzielne, górne pojedyncze. Kwiaty barwy różowej, typowe dla rodziny bobowatych; owocem strąk. W stanie naturalnym występuje pospolicie w Europie i Azji. W Polsce, szczególnie zachodniej, często spotykana na łąkach, miedzach i brzegach rzek. Zbiór surowca następuje ze stanowisk naturalnych, w 1-2 roku wegetacji roślin. Podziemne narządy wilżyny składają się z kłącza i korzeni. Kłącze jest krótkie, wielogłowe, twarde. Korzenie mają do 2 cm średnicy i powyżej 30 cm długości. Często są charakterystycznie spłaszczone, skręcone, o powierzchni podłużnie bruzdowanej, popękanej. Barwa powierzchni korzenia ciemno szarobrunatna, przełam włóknisty, białawy, z widoczną budową promienistą. Zapachu surowiec nie posiada, smak słodkawo-cierpki, drapiący. Ważniejsze cechy budowy anatomicznej Zarys przekroju poprzecznego nieregularny, często spłaszczony. Część korowa wąska, drewno szerokie. Korzeń i kłącze okryte jest dość szeroką, cienkościenną perydermą lub martwicą, złożoną z komórek ciemnobrunatnych, skorkowaciałych. W korze wtórnej przebiegają szerokie promienie rdzeniowe złożone z 1-30 rzędów cienkościennych komórek, między którymi występują grupy wiązek sitowych w otoczeniu pojedynczych, grubościennych włókien. W niektórych komórkach miękiszu korowego i promieni rdzeniowych występują drobne jedyńce szczawianu wapnia. Pod wyraźną linią miazgi, drewno o budowie promienistej. Promienie rdzeniowe, zbudowane z radialnie wydłużonych komórek o zdrewniałych ścianach, są szersze od przestrzeni międzypromieniowych. W miękiszu drzewnym występują szerokie, jamkowane, zdrewniałe naczynia średnicy do 150 μm i włókna drzewne ułożone w pęki, niekiedy okrysztalone jedyńcami szczawianu wapnia. W komórkach miękiszu kory, drewna i promieni rdzeniowych występują liczne, drobne ziarna skrobi. 1. Kora z jedyńcami szczawianu wapnia, włóknami i założonym korkiem 2. Miazga 3. Włókna 4. Naczynie 5. Miękisz drzewny 6. Promień Ryc. 129 Korzeń wilżyny - przekrój poprzeczny Uniwersytet Medyczny w Łodzi 241

249 RADIX KORZEŃ Proszek jasnobrunatny lub brunatny. brunatne fragmenty korka złożone z cienkościennych, wielobocznych komórek; grupy grubościennych, wąskich włókien; pryzmatyczne jedyńce szczawianu wapnia w komórkach miękiszowych towarzyszących włóknom; fragmenty naczyń z licznymi, małymi brzeżnymi jamkami, komórki miękiszowe z pojedynczymi pryzmatycznymi jedyńcami szczawianu wapnia; liczne pojedyncze, okrągłe ziarna skrobi o średnicy 5-10 μm. A. Fragment drewna z widocznym miękiszem (Aa) i włóknami (Ab) B. Skrobia C. Korek D. Włókna okrysztalone jedyńcami szczawianu wapnia (Da) E. Fragment drewna z widocznymi naczyniami (Ea) i włóknami (Eb) F. Miękisz korowy G. Naczynie H. Promień rdzeniowy Ryc. 130 Korzeń wilżyny elementy diagnostyczne Uniwersytet Medyczny w Łodzi 242

250 RADIX KORZEŃ Pelargonii radix Korzeń pelargonii (FP IX) Umcalabo lub pelargonium root; Pélargonium (racine de) Pelargonium sidoides DC. Pelargonium reniforme Curt. rodzina Geraniaceae Bodziszkowate Wysuszone, przeważnie rozdrobnione podziemne części wyżej wymienionych gatunków rodzaju Pelargonium o zawartości garbników nie mniejszej niż 2% w przeliczeniu na pirogalol. Skład. Składnikami surowca są podstawione kumaryny i garbniki (głównie katechinowe). Działanie i zastosowanie. Korzeń pelargonii wykazuje działanie ściągające, przeciwbakteryjne i immunostymulujące. Stosowany w infekcjach górnych dróg oddechowych. Pelargonie są bylinami o ulistnieniu naprzemianległym. Liście dłoniasto klapowane lub dłoniasto dzielne. Kwiaty pięciokrotne o grzbiecistej symetrii, barwy różowej lub bordowej zebrane w baldachokształtne kwiatostany. Owocem rozłupnia. Pochodzą z południowej Afryki. Korzeń jest pokryty ciemną, częściowo czerwonobrunatną, podłużnie bruzdowaną korą. Przekrój poprzeczny wykazuje, poniżej warstwy korka, żółte lub białe drewno z wyraźnie widocznymi częściowo brunatnymi promieniami rdzeniowymi. Proszek barwy brunatnawoczerwonej. wielowarstwowy korek składający się z prawie jednakowych, prostokątnych komórek; fragmenty miękiszu, poniżej korka, zawierające sklereidy o szerokim świetle; liczne gruzły szczawianu wapnia; pojedyncze ziarna skrobi, pozbawione uwarstwienia i pęknięć. Uniwersytet Medyczny w Łodzi 243

251 RADIX KORZEŃ Polygalae radix Korzeń krzyżownicy (FP IX) Senega root; Polygala (racine de) Polygala senega L. Krzyżownica wirginijska rodzina Polygalaceae Krzyżownicowate Wysuszony, zwykle rozdrobniony korzeń i korona korzenia krzyżownicy wirginijskiej albo pewnych innych blisko spokrewnionych gatunków z rodzaju Polygala, lub ich mieszanina. Skład. Składnikami surowca są saponiny triterpenowe hemolizujące (do 10%), głównie kwaśna senegina A i związki pokrewne. Ponadto występuje kwas salicylowy i jego ester metylowy. Działanie i zastosowanie. Surowiec stosowany jako skuteczny expectorans. Krzyżownica wirginijska jest byliną, wys. do 40 cm. Wytwarza liczne łodygi, prosto wzniesione. Liście odziomkowe i łodygowe jajowatolancetowate, dług. do 8 cm, zaostrzone, drobno ząbkowane, od spodu bladozielone. Kwiaty niesymetryczne białe lub czerwonawe, żyłkowane, o budowie przypominającej kwiaty roślin bobowatych, zebrane w szczytowe grona. Owocem dwukomorowa kulista torebka. Roślina w stanie naturalnym występuje w Ameryce Północnej. Korona korzenia jest szarawobrunatna i szersza niż korzeń. Tworzy nieregularną główkę kłącza zawierającą liczne ślady po nadziemnych pędach i gęsto rozmieszczane purpurowobrunatne pączki. Korzeń główny jest brunatny lub żółty, sporadycznie rozgałęziony, czasami skręcony, łukowano powyginany i bez korzeni bocznych, za wyjątkiem odmian japońskich i gatunków, które zawierają liczne włókniste korzonki. Średnica wynosi zazwyczaj 1-8 mm w koronie korzenia i stopniowo zwęża się ku końcowi; powierzchnia jest poprzecznie i podłużnie prążkowana i często wykazuje mniej lub bardziej widoczną wydłużoną, spiralnie przebiegającą listewkę. Przełam jest gładki i wykazuje żółtawą korę różnej grubości, otaczającą jaśniejsze, centralnie położone drewno, nieco okrągłe lub nieregularne w kształcie, w zależności od gatunku. Ważniejsze cechy budowy anatomicznej Na obwodzie korzenia występuje cienkościenny kilkurzędowy korek. Leżące pod nim komórki miękiszu korowego są okrągławe, wypełnione kroplami oleju tłustego. Skrobi, szczawianu wapnia i elementów mechanicznych brak całkowicie. Bliżej pierścienia miazgowego uwidaczniają się wiązki sitowe oraz 1-3-rzędowe promienie rdzeniowe, słabo zaznaczone, rozszerzające się ku obwodowi. Część anormalna wklinowująca się w drewno jest zbudowana z komórek izodiametrycznych, analogicznych do miękiszu korwego; powstaje ona z miazgi nieprawidłowo czynnej. Wiązek sitowych w tej części brak. W drewnie mało zróżnicowanym występują krótkoczłonowe naczynia, nierzadko wykazujące perforacje w ścianach podłużnych, cewki jamkowane i włókna drzewne dość krótkie. Promienie nie zaznaczają się, ich komórki są wydłużone osiowo; podobnie jak i komórki miękiszu drzewnego są obficie jamkowane. Proszek jasnobrunatny. podłużne fragmenty zdrewniałych tkanek utworzonych z jamkowanych cewek i nieco większych naczyń z licznymi obwodowymi jamkami lub siatkowatymi zgrubieniami; żółtawy miękisz i komórki kolenchymatyczne zawierające kropelki oleju; czasami fragmenty korka i skórki z aparatami szparkowymi i jednokomórkowymi włoskami z łusek pąka; kryształów i sklereid brak. Uniwersytet Medyczny w Łodzi 244

252 RADIX KORZEŃ Primulae radix Korzeń pierwiosnka (FP IX) Primula root; Primevère (racine de) Primula veris L. (Primula officinalis Jacq.) Pierwiosnek lekarski Primula elatior (L.) Hill Pierwiosnek wyniosły rodzina Primulaceae Pierwiosnkowate Całe lub pocięte wysuszone kłącze i korzeń pierwiosnka lekarskiego lub pierwiosnka wyniosłego. Skład. Surowiec saponinowy, zawiera 5-10% saponin trójterpenowych, głównie prymulasaponinę A. Ponadto w surowcu występują garbniki, olejek eteryczny, cukry, skrobia oraz bezwonne glikozydy fenolowe: prymwerozyd i prymulawerozyd, które podczas suszenia surowca ulegają hydrolizie enzymatycznej do wonnych aglikonów estrów metylowych kwasu m- lub p-metoksysalicylowego, nadając surowcowi charakterystyczny, anyżkowy zapach. Działanie i zastosowanie. Korzeń pierwiosnka jest stosowany jako lek wykrztuśny. Pierwiosnek lekarski i wyniosły są bylinami do 40 cm wys. Wykształcają rozetę podłużnie jajowatych liści. Blaszka liściowa zbiega się w oskrzydlony ogonek. Liście, pęd kwiatostanowy i kielich są kutnerowato owłosione. Kwiaty foremne, zebrane w szczytowe podbaldachy. Okwiat 5-krotny; korona kwiatowa pierwiosnka lekarskiego jest złocistożółta z pięcioma pomarańczowymi plamami; u pierwiosnka wyniosłego siarkowożółta z pomarańczowym pierścieniem w gardzieli. W stanie naturalnym obydwa gatunki występują w środkowej Europie i wschodniej Azji. W Polsce są spotykane na całym niżu, rzadziej na terenach podgórskich, w lasach, zaroślach i na łąkach. Są objęte ochroną. Surowiec pochodzi z roślin uprawianych. Podziemne narządy pierwiosnka składają się z wielogłowego kłącza i licznych cienkich korzeni. Kłącze jest prosto lub lekko powyginane, do 0,5 cm grube, barwy szarobrunatnej lub brunatnoczerwonej. Na szczycie zachowane są resztki części nadziemnych. Korzenie są walcowate, długie, średnicy 1-2 mm, podłużnie bruzdowane o powierzchni szarożółtej lub szarobrunatnej. Przełam kłącza i korzenia jest równy, żółtawobiały. Zapach słaby, swoisty; smak drapiący, gorzkawy. Ważniejsze cechy budowy anatomicznej Korzeń wykazuje budowę pierwotną lub wczesną wtórną. Na zewnątrz okryty jest cienkościenną skórką. Niektóre komórki skórki są przekształcone we włośniki. Szeroka część korowa zbudowana jest z luźno ułożonych, grubościennych komórek miękiszowych. W miękiszu spotyka się ciemniej zabarwione komórki idioblastyczne. Cienkościenna endoderma z pasemkami Caspary ego oraz jednowarstwowy perycykl otaczają walec osiowy. W walcu występuje 5-7 promieniście ułożonych wiązek naczyniowych, na przemian z pierwotnymi wiązkami sitowymi. W starszych korzeniach spotyka się wczesną budowę wtórną. Pod wiązkami sitowymi i nad naczyniami, zakłada się wtórna tkanka twórcza miazga. Pośrodku walca niewielki rdzeń zbudowany z wydłużonych, nieco zgrubiałych komórek. W komórkach miękiszowych kory i rdzenia występują liczne ziarna skrobi, średnicy 5-15 μm. Kłącze ma budowę podobną. Różni się ułożeniem wiązek naczyniowych w dwóch koncentrycznych pierścieniach. W środku walca wyraźny rdzeń, w którym spotyka się żółtawe, jamkowane sklereidy. Uniwersytet Medyczny w Łodzi 245

253 RADIX KORZEŃ Proszek szarawobrunatny. fragmenty miękiszu z kory korzenia, rdzenia i kory kłącza, złożonego z okrągłych komórek o zgrubiałych jamkowanych ścianach; brunatnawe fragmenty tkanki powierzchniowej, z widocznymi włośnikami; naczynia z siatkowatymi zgrubieniami; grupy silnie jamkowanych sklereid o żółtawozielonej barwie, charakterystyczne dla P. elatior; pojedyncze lub złożone ziarna skrobi, o różnym rozmiarze i kształcie. A. Miękisz korowy B. Skrobia C. Fragment korzenia w przekroju poprzecznym z widoczną warstwą włośnikową (Ca), podskórnią (Cb) i miękiszem (Cc) D. Miękisz korowy korzenia z komórką wydalniczą (Da) E. Naczynia F. Miękisz kłącza G. Fragment obwodowy korzenia z widoczną warstwą włośnikową (Ga) i podskórnią (Gb) Ryc. 131 Korzeń pierwiosnka - elementy diagnostyczne Uniwersytet Medyczny w Łodzi 246

254 RADIX KORZEŃ Ratanhiae radix Korzeń ratanii (FP IX) Rhatany root; Ratanhia (racine de) Krameria triandra Ruiz et Pav. Pastwin trójpręcikowy (Krameria ratan) rodzina Krameriaceae Krameriowate Wysuszone, zwykle rozdrobnione podziemne narządy pastwinu trójpręcikowego o zawartości garbników nie mniejszej niż 5% w przeliczeniu na pirogalol. Skład. Surowiec zawiera głównie garbniki katechinowe zlokalizowane w korze. Działanie i zastosowanie. Korzeń ratanii wykazuje działanie ściągające i przeciwbiegunkowe. Pastwin trójpręcikowy jest półkrzewem wys. do 1 m o rozesłanych pędach. Ulistnienie naprzemianległe. Liście małe, jajowate, całobrzegie, o szczycie zaostrzonym, jedwabiście szaro owłosione. Kwiaty obupłciowe, czterokrotne. Działki kielicha wcześnie opadają, podobnie jak purpurowe płatki korony. Kolczaste i owłosione owoce zawierają jedno jajowate nasienie. Roślina występuje w Ameryce Południowej (Andy). Korzeń główny jest ciemnoczerwonawobrunatny, zwieńczony sękatym szczytem kłącza. Korzenie boczne mają ten sam kolor; są prawie proste lub nieco skręcone. Kora jest chropowata lub spękana na starszych kawałkach i gładka z ostrymi, poprzecznymi szczelinami na młodszych kawałkach; łatwo oddziela się od drewna. Przełam jest włóknisty w warstwie korowej i grubo włóknisty w drewnie. Gładka powierzchnia przekroju poprzecznego wykazuje ciemnobrunatnawoczerwoną korę grubości 1/3 promienia; gęste jasnoczerwonawobrunatne i delikatnie porowate drewno z licznymi, drobnymi promieniami rdzeniowymi; umiejscowiona centralnie twardziel jest często ciemniejsza. Proszek barwy brunatnawoczerwonej. komórki korka zawierające ciemnobrunatny flobafen; fragmenty niezdrewniałych włókien łykowych, zazwyczaj o średnicy μm, o umiarkowanie zgrubiałych ścianach; komórki miękiszowe łyka ułożone w rzędy, zawierające jedyńce oraz mikrokryształy szczawianu wapnia; fragmenty naczyń o średnicy zazwyczaj μm z brzeżnymi jamkami; fragmenty cewek o szerokości do 20 μm ze szczelinowatymi jamkami; okrągłe ziarenka skrobi, pojedyncze lub złożone z 2-4 ziaren; pojedyncze ziarna o średnicy do 30 μm; część ziaren może być także obecna w komórkach promieni rdzeniowych i w miękiszu. Uniwersytet Medyczny w Łodzi 247

255 RADIX KORZEŃ A. Korek widziany z powierzchni B. Skrobia C. Korek w przekroju D. Włókna okrysztalone jedyńcami i piaskiem szczawianu wapnia (Da) z towarzyszącymi komórkami miękiszu korowego (Db) E. Fragment drewna z widocznymi naczyniami (Ea) i włóknocewkami (Eb) F. Fragment drewna z widocznymi włóknocewkami (Fa), cewkami (Fb) i komórkami promienia (Fc) G. Miękisz korowy Ryc. 132 Korzeń ratanii - elementy diagnostyczne Uniwersytet Medyczny w Łodzi 248

256 RADIX KORZEŃ Rhei radix Korzeń rzewienia (FP IX) Rhubarb; Rhubarbe Rheum palmatum L. Rzewień palczasty Rheum officinale Baill. Rzewień lekarski rodzina Polygonaceae Rdestowate Całe lub pocięte, wysuszone podziemne części rzewienia palczastego lub rzewienia lekarskiego, mieszańców tych gatunków lub ich mieszanina o zawartości pochodnych hydroksyantronowych nie mniejszej niż 2,2% w przeliczeniu na reinę. Skład. Głównymi składnikami surowca są antrazwiązki (2-8%) % zespołu stanowią pochodne antrachinonu (aloeemodyna, emodyna, chryzofanol, fiscjon, reina), występujące w stanie wolnym lub w postaci glikozydów. Związki te, w mniejszej ilości, występują w formie zredukowanej jako antrony lub antranole oraz w postaci dimerów. Drugą czynną frakcją surowca są garbniki hydrolizujące (galusany glukozy) i skondensowane. Działanie i zastosowanie. Korzeń rzewienia, ze względu na działanie antrazwiązków, jest wykorzystywany jako lek przeczyszczający. Stosowany w małych dawkach (0,05-0,5g) działa ściągająco i zapierająco (obecność garbników). Rzewienie są bylinami, wysokimi do 2 m. Wytwarzają rozetę dużych liści, a od 2 lub 3-go roku wegetacji, także ulistniony pęd kwiatonośny zakończony wiechowatym kwiatostanem. W miejscu wyrastania liści łodygowych, ponad nasadą, charakterystyczna gatka. Liście są długoogonkowe o ogonkach walcowatych, owłosionych. Blaszki liściowe dłoniasto klapowane, zwykle o pięciu klapach. Kwiaty drobne, białawe lub czerwone. Farmakopealne gatunki rzewienia pochodzą z górzystych terenów Chin i Tybetu. Obecnie w wielu krajach europejskich, m.in. w Polsce, rzewień, a zwłaszcza gatunek R. palmatum jest uprawiany. Gatunki rzewienia uprawiane od dawna w Europie do celów spożywczych należą do sekcji Rhapontica A. Lee. (R. undulatum L. i R. rhaponticum L. tzw. rabarbary kompotowe). Różnią się od rzewieni lekarskich całobrzegą, nieklapowaną blaszką liściową i rynienkowatymi ogonkami liściowymi. Nie są stosowane w lecznictwie. Charakteryzują się niską zawartością antrazwiązków i obecnością glikozydu rapontycyny (pochodna stilbenu), który nie występuje w gatunkach farmakopealnych. Zbiór surowca odbywa się z uprawy, w trzecim lub czwartym roku wegetacji. Podziemne narządy składają się z grubego, burakowatego kłącza i licznych, grubych korzeni. Kłącze jest krótkie, bulwiasto zgrubiałe, ze śladami po liściach. Korzenie są wrzecionowate, długie, u nasady 3-5 cm grube, powyginane i rozgałęzione. Powierzchnia korzenia w górnej części pierścieniowata, w dolnej pomarszczona, czerwonobrunatna, matowa. Przełam żółtopomarańczowy, nierówny, ziarnisty, z wyraźnie zaznaczonymi czerwonymi promieniami. Konsystencja twarda. Zapach surowca słaby, swoisty; smak gorzkoaromatyczny, lekko drapiący, ściągający. Ważniejsze cechy budowy anatomicznej Korzeń ma budowę wtórną korzenia spichrzowego. Na zewnątrz korzeń okryty jest wielorzędowym korkiem; pod nim wielowarstwowa, grubościenna feloderma. Część korowa wąska, oddzielona ciemniejszą linią miazgi od szerokiego walca osiowego. Miękisz korowy zbudowany jest z luźno ułożonych komórek. Promienie 1-3-rzędowe, bardziej wyróżniające się w obrębie walca, w części korowej lejkowato rozszerzone. Miękisz walca zbudowany z komórek wydłużonych w kierunku osiowym. Naczynia zmiennej wielkości, ułożone promieniowo. Uniwersytet Medyczny w Łodzi 249

257 RADIX KORZEŃ Liczne komórki miękiszu kory i walca zawierają duże, powyżej 100 μm gruzły szczawianu wapnia oraz ziarna skrobi, pojedyncze lub złożone, o średnicy 20 μm. Brak elementów mechanicznych. W kłączu, zwłaszcza na obwodzie, występują widoczne już gołym okiem gwiazdkowate anormalne wiązki sitowo-naczyniowe. W wiązkach tych rurki sitowe zajmują środek wiązki, a naczynia umieszczone są na zewnątrz pierścienia miazgi. Wiązka poprzecinana jest żółtobrunatnymi promieniami rdzeniowymi. 1. Korek 2. Feloderma 3. Gruzeł szczawianu wapnia 4. Promień 5. Komórka śluzowa 6. Miazga 7. Naczynia Proszek pomarańczowy do brunatnawożółtego. Ryc. 133 Korzeń rzewienia - przekrój poprzeczny duże gruzły szczawianu wapnia, mogące przekraczać rozmiarami 100 μm oraz ich fragmenty; siatkowato zgrubiałe, niezdrewniałe naczynia o wymiarach do 175 μm; liczne grupy zaokrąglonych lub wielobocznych, cienkościennych komórek miękiszu; sklereidy i włókna nie występują; pojedyncze, okrągłe lub złożone (2-4) ziarenka skrobi z gwiazdkowatym ośrodeczkiem. A. Naczynia B. Skrobia C. Gruzły szczawianu wapnia D. Fragment miękiszu E. Fragment promienia F. Odłamki gruzłów G. Miękisz z gruzłem szczawianu wapnia (Ga) Ryc. 134 Korzeń rzewienia - elementy diagnostyczne Reakcja mikrochemiczna Skrawki korzenia, a zwłaszcza komórki promieni rdzeniowych, pod wpływem roztworu wodorotlenku potasu lub amoniaku barwią się na czerwono (obecność antrachinonów) Uniwersytet Medyczny w Łodzi 250

258 RADIX KORZEŃ Sanguisorbae radix Korzeń krwiściągu (FP IX) Sanguisorba root; Sanguisorbe (racine de) Sanguisorba officinalis L. Krwiściąg lekarski rodzina Rosaceae Różowate Całe lub podzielone na części, wysuszone podziemne części krwiściągu lekarskiego, pozbawione korzonków, o zawartości garbników nie mniejszej niż 5% w przeliczeniu na pirogalol. Skład. Składnikami surowca są garbniki, głównie pochodne katechiny, a ponadto kumaryny i saponiny. Działanie i zastosowanie. Korzeń krwiściągu wykazuje działanie przeciwbiegunkowe, ściągające i przeciwbakteryjne. Krwiściąg lekarski jest byliną wys. do 1,5 m o rzadko ulistnionej wzniesionej łodydze. Liście długoogonkowe, nieparzystopierzaste, o listkach podłużnie sercowatych, ząbkowanych. Kwiaty obu- lub jednopłciowe, promieniste, bez korony, o kielichu ciemnobrunatnoczerwonym, zebrane w podłużne lub kuliste główki na długich szypułkach na szczycie rozgałęzień. Owocem niełupka. Roślina występuje w umiarkowanej strefie Europy, Azji i Ameryki Północnej. W Polsce dość pospolita na wilgotnych łąkach. Substancja roślinna składa się z kłącza, często rozgałęzionego, grubego, krótkiego o kształcie wrzecionowatym lub cylindrycznym i korzeni przybyszowych, o powierzchni czerwonawobrunatnej lub czarnobrunatnej, z podłużnymi prążkami, niekiedy z poprzecznymi pęknięciami i obecnością blizn po korzonkach. Proszek barwy jasnożółtawobrunatnej. liczne całe włókna łykowe lub ich fragmenty, zwykle pojedyncze, wąskie, niekiedy ponad 500 μm długie i często o ścianach nierównych; gruzły szczawianu wapnia, w komórkach miękiszu lub poza nim; nieliczne siatkowate, zdrewniałe naczynia; rzadko fragmenty korka; okrągławe lub jajowate ziarna skrobi, pojedyncze lub w grupach po 2-4; średnica ziaren złożonych dochodzi do 30 μm; ziarna występują w komórkach miękiszu lub w komórkach promieni. Uniwersytet Medyczny w Łodzi 251

259 RADIX KORZEŃ Saponariae radix Korzeń mydlnicy Soapwort root; Saponaire officinale (racine de) Saponaria officinalis L. Mydlnica lekarska rodzina Caryophyllaceae Goździkowate Podziemne narządy mydlnicy lekarskiej zebrane późną wiosną lub wczesną jesienią i szybko wysuszone w temperaturze C. Skład. Surowiec zawiera około 5% saponin triterpenowych zwanych saporubiną. Są to głównie glikozydy gipsogeniny lub kwasu gipsogenowego. Dalszymi składnikami są polisacharydy i substancje tłuszczowe. Działanie i zastosowanie. Korzeń mydlnicy jest stosowany w postaci odwarów lub rzadziej nalewki, jako lek wykrztuśny. Mydlnica lekarska jest byliną dorastającą do 80 cm wys. Łodygi ma prosto wzniesione, pojedyncze, górą rozgałęzione, owłosione, Liście zamieszczone parami naprzeciwlegle, jajowato-lancetowate. Kwiaty białoróżowe, zebrane w dwuramienną wierzchotkę. Mydlnica lekarska występuje w stanie naturalnym w środkowej i południowej Europie. W Polsce spotykana na całym niżu, na terenach piaszczystych, na brzegach rzek, przydrożach. Często jest uprawiana. Zbiór surowca następuje ze stanu naturalnego lub z uprawy, w pierwszym lub drugim roku wegetacji roślin. W skład surowca wchodzą korzenie i rozłogi. Korzenie są cienkie, średnicy do 7 mm, walcowate, lekko bruzdowane, barwy czerwonobrunatnej. Przy korzeniu bywa niekiedy zachowane krótkie kłącze z resztkami odciętych łodyg. Rozłogi walcowate, proste, bardziej gładkie, poprzedzielane wyraźnymi węzłami. Przełam korzenia i rozłogów równy (nie włóknisty). Na obwodzie jest widoczna biaława kora, wewnątrz jasnożółty walec osiowy. Surowiec nie wykazuje zapachu; smak ma drapiący, gorzkawy. Ważniejsze cechy budowy anatomicznej Na obwodzie wąskiej części korowej występuje wielorzędowy, czerwonobrunatny korek o komórkach wydłużonych, nieco zdrewniałych. Kolenchymatycznie zgrubiała feloderma przechodzi w luźno ułożony miękisz kory pierwotnej. Kora wtórna, ze słabo zaznaczonymi promieniami rdzeniowymi, ma komórki mniejsze, malejące ku miazdze. Pierścień miazgi wyraźnie zaznaczony, obejmuje szerokie drewno zbudowane w większości z komórek miękiszu drzewnego, w którym są promieniście rozmieszczone pojedyncze, wąskie naczynia o średnicy do 50 μm. W komórkach miękiszu korowego i drzewnego występują duże gruzły, średnicy do 100 μm, niekiedy piasek krystaliczny szczawianu wapnia. Brak skrobi i elementów mechanicznych. Niekiedy w drewnie starszych korzeni mogą występować włókna. Rozłogi mają budowę podobną, różnią się obecnością szerokiego rdzenia złożonego i równowymiarowych komórek parenchymatycznych. 1. Peryderma 2. Gruzeł szczawianu wapnia 3. Miękisz parenchymatyczny 4. Miazga 5. Włókna 6. Naczynia Ryc. 135 Korzeń mydlnicy - przekrój poprzeczny Uniwersytet Medyczny w Łodzi 252

260 RADIX KORZEŃ Proszek żółtawoszarobrunatny o niecharakterystycznym zapachu i lekko drapiącym smaku. fragmenty miękiszu zbudowane z komórek o różnym kształcie i różnych wymiarach; liczne odłamki naczyń siatkowatych, rzadziej spiralne i pierścieniowatych, czasem z towarzyszącymi grubościennymi, jamkowanymi włóknami; fragmenty korka o komórkach cienkościennych wypełnionych brunatną treścią; fragmenty felodermy o stycznie wydłużonych komórkach; szczawian wapnia w postaci gruzłów w komórkach miękiszu; rzadziej w postaci piasku krystalicznego; brak skrobi i sklereid. A. Fragment miękiszu B. Korek widziany z powierzchni C. Fragment drewna z widocznymi naczyniami (Ca) i włóknami (Cb) D. Gruzły szczawianu wapnia E. Naczynia F. Fragment miękiszu z gruzłem szczawianu wapnia (Fa) G. Fragment miękiszu z krystalicznym piaskiem szczawianu wapnia (Ga) H. Peryderma z widocznym korkiem (Ha) i felodermą (Hb) Ryc. 136 Korzeń mydlnicy - elementy diagnostyczne Reakcja mikrochemiczna Skrawek korzenia zwilżony 96% kwasem siarkowym barwi się na żółto, następnie pomarańczowo, przechodząc w barwę różowofioletową (saponiny). Uniwersytet Medyczny w Łodzi 253

261 RADIX KORZEŃ Scutellariae baicalensis radix Korzeń tarczycy bajkalskiej (FP IX) Baical skullcap root; Scutellaria baicalensis (racine de) Scutellaria baicalensis Georgi Tarczyca bajkalska rodzina Lamiaceae (Labiatae) Jasnotowate (Wargowe) Wysuszony, okorowany, zwykle połamany korzeń tarczycy bajkalskiej bez korzonków, o zawartości bajkaliny nie mniejszej niż 9%. Skład. Surowiec zawiera flawonoidy (do 25%) pochodne flawonu i flawanonu (bajkalina, bajkaleina, wogonina, wogonozyd, skutelaryna, oraksylina) oraz garbniki katechinowe. Działanie i zastosowanie. Wyciągi z korzenia wykazują działanie rozkurczające, uspokajające, hipotensyjne oraz przeciwbakteryjne, przeciwgrzybicze i przeciwwirusowe. Tarczyca bajkalska jest byliną wys. do 45 cm, o gałęzistej łodydze. Liście naprzeciwległe, lancetowate, dług. do 4 cm. Kwiaty ciemnoszafirowe lub purpurowe z jasną plamką w środku, skupione w jednostronne grono. Owocem spłaszczona rozłupnia rozpadająca się na cztery części. Tarczyca występuje we wschodniej Syberii, północnych Chinach, Mongolii i Japonii. Korzeń jest stożkowaty, skręcony, dług cm i średnicy 1-3 cm. Powierzchnia zewnętrzna jest brunatnawożółta lub ciemnożółta, z rzadkimi brodawkowatymi śladami po korzonkach, w części górnej nierówna, z poskręcanymi podłużnymi wgłębieniami lub nieregularnym siatkowaniem, w części dolnej podłużnie prążkowana i drobno pomarszczona. Konsystencja twarda i krucha, łatwo łamiąca się. Przełam żółty, w środku czerwonawobrunatny, środkowa część starego korzenia ciemnobrunatna lub brunatnawoczarna, zmarniała lub pusta. Proszek żółty lub jasnobrunatny. włókna łykowe, pojedyncze lub w pękach, wrzecionowate, dług µm i średnicy 9-33 µm, o zgrubiałych, jamkowanych ścianach; sklereidy o kształcie prawie kulistym, czworoboczne lub prostokątne o zaokrąglonych krawędziach, niekiedy z silnie zgrubiałymi ścianami; komórki korka wieloboczne i brunatnawożółte; liczne siatkowate naczynia o średnicy µm; włókna zdrewniałe często połamane, średnicy ok. 12 µm, rzadko skośnie jamkowane; liczne, pojedyncze, kuliste ziarna skrobi, średnicy 2-10 µm, z wyraźną szczelinką, lub złożone z 2-3 ziaren. Uniwersytet Medyczny w Łodzi 254

262 RADIX KORZEŃ Stephaniae tetrandrae radix Korzeń stefanii (FP IX) Fourstamen stephania root; Stéphania (racine de) Stephania tetrandra S.Moore rodzina Menispermaceae Miesięcznikowate Okorowany, rozdrobniony i wysuszony korzeń Stephania tetrandra o zawartości sumy tetrandryny i fangchinoliny nie mniejszej niż 1,6% w przeliczeniu na tetrandrynę. Skład. Główną grupą związków czynnych surowca są alkaloidy bis-benzyloizochinolinowe. W zespole dominują tetrandryna i fangchinolina. Działanie i zastosowanie. Surowiec stosowany w tradycyjnej medycynie chińskiej jako środek przeciwzapalny, przeciwbólowy, przeciwreumatyczny i moczopędny. Stephania tetrandra jest wieloletnim pnączem wys. do 4 m. Liście tarczowate ułożone spiralnie na łodydze. Roślina pochodzi ze wschodniej Azji. Do celów leczniczych surowiec jest importowany. Korzeń występuje w postaci plastrów lub nieregularnych, walcowatych lub półwalcowatych kawałków w większości poskręcanych grubości ok. 0,5-1 cm i średnicy 1-5 cm. Szarawożółta powierzchnia zewnętrzna jest zwykle głęboko poprzecznie falisto prążkowana. Skręcone części są sękate, o guzowatej powierzchni. Konsystencja jest zbita i zwarta. Przełam jest szarawobiały i wykazuje promieniste prążkowanie. Proszek białawoszary. liczne fragmenty miękiszu z komórkami o perełkowatych, słabo zgrubiałych ścianach, siatkowate lub jamkowane naczynia drewna z towarzyszącymi włóknami; fragmenty felodermy zawierające sklereidy; nieliczne fragmenty korka; nieliczne drobne prostokątne jedyńce szczawianu wapnia; bardzo liczne, okrągłe lub kanciaste pojedyncze lub złożone po 2-3 ziarna skrobi średnicy μm, z punktową szczelinką. Uniwersytet Medyczny w Łodzi 255

263 RADIX KORZEŃ Symphyti radix Korzeń żywokostu Syn: Radix Consolidae Comfrey root; Grande Consoude (racine de) Symphytum officinale L. Żywokost lekarski rodzina Boraginaceae Ogórecznikowate (Szorstkolistne) Korzeń żywokostu lekarskiego zebrany jesienią lub wczesną wiosną, wysuszony w temperaturze nie wyższej niż 50 C. Skład. Głównymi składnikami surowca są alantoina i związki śluzowe (10-15%). Ponadto występują związki polifenolowe (fenolokwasy, garbniki), triterpeny, skrobia i w niewielkiej ilości alkaloidy pirolizydynowe. Działanie i zastosowanie. Korzeń żywokostu, ze względu na obecność allantoiny jest stosowany jako lek pobudzający regenerację tkanek, przyśpieszający ziarninowanie i gojenie ran. W ograniczonym zakresie jest wykorzystywany jako śluzowy środek osłaniający w nieżytach górnych dróg oddechowych i owrzodzeniach przewodu pokarmowego. Żywokost lekarski jest byliną do 1 m wys. Łodygę ma prosto wzniesioną. Liście duże, zbiegające po łodydze, kształtu jajowatego. Kwiaty pięciokrotne, barwy czerwonej, fioletowej lub białej, zebrane w szczytowe, sierpikowate, zwisłe kwiatostany. Cała roślina jest szorstko owłosiona. Żywokost lekarski występujące pospolicie w całej Europie. W Polsce na mokrych łąkach, w rowach i nad brzegami wód. Surowiec pozyskuje się głównie ze stanowisk naturalnych. Korzenie żywokostu są walcowate, średnicy do 2 cm, twarde, o rogowej konsystencji, podłużnie głęboko bruzdowane, ciemnobrunatne niemal czarne. Przełam mają rogowy, białawy, niekiedy lekko brunatnawy. Po namoczeniu w wodzie pęcznieją, stają się giętkie. Surowiec jest bez zapachu, smak ma śluzowaty. Ważniejsze cechy budowy anatomicznej Korzeń jest okryty kilkurzędową, nieregularnie uwarstwioną metadermą. Część korowa znacznie węższa od walca osiowego. Miękisz korowy złożony z cienkościennych, zwarto ułożonych komórek. W pobliżu wyraźnie zarysowanej miazgi widoczne są skupienia wiązek sitowych. W drewnie szerokie promienie rdzeniowe słabo odróżniają się od miękiszu drzewnego. W przestrzeniach międzypromieniowych występują nieliczne, najczęściej pojedyncze naczynia, średnicy do 100 μm, tworząc radialnie wydłużone szeregi. Bliżej środka, wokół naczyń, komórki miękiszowe układają się rozetkowato. W środku walca widoczna grupa pierwotnych i wtórnych naczyń. Komórki miękiszowe są wypełnione śluzem i ziarnami skrobi. Brak elementów mechanicznych i szczawianu wapnia. Proszek barwy brunatnoszarej, bez zapachu, o śluzowatym smaku. Elementy diangostyczne: fragmenty miękiszu o komórkach cienkościennych, wydłużonych osiowo; ziarna skrobi pojedyncze lub złożone z 2-4 ziaren o średnicy do 15 µm; fragmenty naczyń przeważnie siatkowatych; fragmenty ciemnobrunatnej niemal czarnej metadermy; brak szczawianu wapnia i sklerenchymy. Uniwersytet Medyczny w Łodzi 256

264 RADIX KORZEŃ A. Skrobia B. Fragment obwodowej części kory z widoczną metadermą (Ba) i miękiszem (Bb) C. Miękisz w przekroju poprzecznym D. Miękisz w przekroju podłużnym E. Naczynia F. Metaderma Ryc. 137 Korzeń żywokostu - elementy diagnostyczne Uniwersytet Medyczny w Łodzi 257

265 RADIX KORZEŃ Taraxaci officinalis radix Korzeń mniszka lekarskiego (FP IX) Dandelion root; Pissenlit (racine de) Taraxacum officinale F.H.Wigg. Mniszek lekarski rodzina Asteraceae (Compositae) Astrowate (Złożone) Całe lub rozdrobnione, wysuszone podziemne części mniszka lekarskiego o wskaźniku goryczy nie mniejszym niż 100 i zawartości substancji ekstrahowalnych nie mniejszej niż 20%. Skład. Składnikami surowca są kwasy fenolowe (cykoriowy, chlorogenowy), laktony seskwiterpenowe (eudesmanolidy, germakranolidy, gwajanolidy), glikozydy fenylopropanoidowe, triterpeny, politerpeny, inulina (do 40%) i sole potasu. Działanie i zastosowanie. Zastosowanie surowca podobne jak w przypadku ziela z korzeniem. Opis rośliny str Ciemnobrunatny lub niemal czarny korzeń główny jest słabo rozgałęziony, na powierzchni zewnętrznej głęboko podłużnie bruzdowany. Zgrubiały szczyt wykazuje obecność licznych blizn, pozostałych po rozecie liści. Przełam gładki. W przekroju poprzecznym widoczna jest szarawobiała lub brunatnawa kora zawierająca koncentryczne warstwy brunatnych rur mleczych i porowate jasnożółte drewno, nie mające promieni. Ważniejsze cechy budowy anatomicznej Korzeń jest okryty kilkurzędowym, cienkościennym korkiem. Część korowa znacznie szersza od drewna. W miękiszu korowym charakterystycznie, współśrodkowo zamieszczone grupy rurek sitowych z rurami mlecznymi. Rury mleczne są członowane, rozgałęzione, tworzą gęstą siatkę widoczną na przekroju podłużnie stycznym. Pod wyraźnie zaznaczonym pierścieniem miazgi, drewno o zwartej budowie, bez widocznych promieni rdzeniowych. W cienkościennym miękiszu drzewnym nieregularnie rozmieszczone, drobne naczynia, średnicy do 55 µm, spiralne, drabinkowate lub siatkowate. Obok nich, w niewielkiej ilości, występują włókna zastępcze. W komórkach miękiszu korowego drzewnego znajdują się sferokryształy inuliny. Brak skrobi i szczawianu wapnia. 1. Korek 2. Rury mleczne 3. Miazga 4. Naczynia Ryc. 138 Korzeń mniszka - przekrój poprzeczny Uniwersytet Medyczny w Łodzi 258

266 RADIX KORZEŃ Proszek żółtawobrunatny. fragmenty brunatnego, bądź czerwonobrunatnego korka, widziane z powierzchni i w przekroju poprzecznym, o spłaszczonych cienkościennych komórkach, niekiedy z towarzyszącym miękiszem; siatkowate, zdrewniałe naczynia; fragmenty miękiszu zawierającego rozgałęzione rury mleczne, w przekroju podłużnym i w poprzecznym; ziarnista treść rur mlecznych; liczne nieregularne, kanciaste sferokryształy inuliny, występujące w miękiszu lub poza nim. A. Miękisz B. Lateks (sok mleczny) C. Fragment tkanki zewnętrznej zawierającej korek (Ca) i miękisz (Cb) w przekroju poprzecznym D. Miękisz zawierający rury mleczne, w przekroju poprzecznym E. Zdrewniałe naczynia F. Sferokryształy inuliny G. Korek widziany z powierzchni H. Lateks J. Zdrewniałe naczynia K. Miękisz zawierający rury mleczne w przekroju podłużnym L. Miękisz zawierający sferokryształy inuliny M. Zdrewniałe naczynia Ryc. 139 Korzeń mniszka - elementy diagnostyczne Uniwersytet Medyczny w Łodzi 259

267 RADIX KORZEŃ Valerianae radix Korzeń kozłka (FP IX) Syn.: korzeń waleriany Valerian root; Valeriane (racine de) Valeriana officinalis L. Kozłek lekarski rodzina Valerianaceae Kozłkowate Wysuszone, całe lub połamane podziemne części kozłka lekarskiego obejmujące kłącze otoczone korzeniami i rozłogi o zawartości olejku eterycznego nie mniejszej niż 4 ml/kg (surowiec cały lub połamany) lub nie mniejszej niż 3 ml/kg (surowiec pocięty) oraz o zawartości kwasów seskwiterpenowych nie mniejszej niż 0.17% (surowiec cały lub połamany) lub nie mniejszej niż 0,1% (surowiec pocięty) w przeliczeniu na kwas walerenowy. Skład. Składnikiem surowca jest olejek eteryczny zawierający monoterpeny (estry bornylu, kamfen, pineny) i seskwiterpeny (walerenal, walerenon) i mniej lotne kwasy seskwiterpenowe (kwas walerenowy i jego pochodne) oraz aminokwasy (GABA, glutamina i arginina). W surowcu mogą być obecne walepotriaty (irydoidy estrowe), ale są one nietrwałe, ulegają rozkładowi do baldrynalu, który jest nieoznaczalny w przetworach. Ponadto występują flawonoidy, kwasy fenolowe i alkaloidy pirydynowe. Działanie i zastosowanie. Surowiec i przetwory z niego otrzymywane wykazuje działanie uspokajające na OUN oraz rozkurczające na mięśnie gładkie układu pokarmowego, dróg moczowych i obwodowych naczyń krwionośnych. Kozłek lekarski jest byliną. W pierwszym roku wykształca rozetę pierzastych liści, w następnych latach prosto wzniesioną, ulistnioną, bruzdowaną łodygę zakończoną baldachokształtnym kwiatostanem białoróżowych kwiatów. Dolne liście łodygowe są ogonkowe, owłosione, górne siedzące, pierzastodzielne. Owoce nagie lub owłosione, pokryte piórkowatym puchem kielichowym. Kozłek lekarski występuje w stanie naturalnym prawie w całej Europie i północnej Azji, na miejscach wilgotnych; rzadko tworzy większe skupienia. W Polsce spotykany jest na niżu i w górach. Jest gatunkiem zbiorowym, wyróżniane są podgatunki lub odmiany różniące się kariologicznie i morfologicznie wyglądem liści, wysokością łodyg i zawartością składników. W Polsce w stanie naturalnym spotyka się 3 odmiany: Valeriana officinalis var. latifolia (V. exaltata), V. officinalis var. tenuifolia (V. angustifolia) oraz V. officinalis var. media. Surowiec pochodzi głównie z upraw prowadzonych na terenie całej Polski (otrzymuje się wówczas surowiec możliwie ujednolicony). Podziemne narządy kozłka składają się z kłącza i licznych korzeni. Surowiec przypomina wyglądem koźlą brodę. Kłącze jest odwrotnie stożkowate lub jajowate, średnicy do 5 cm. Powierzchnia kłącza szarobrunatna lub jasnobrunatna, w górnej części delikatnie pierścienowana. Na szczycie kłącza znajdują się niekiedy resztki odciętych łodyg. Z boków i od spodu kłącza wyrastają liczne, splątane, walcowate korzenie, szarawobrunatne do 3 mm grube. W części nasadowej są ciemniejsze, powierzchnię mają podłużnie pomarszczoną, Przełam korzenia jest ziarnisty, korzenie łatwo się łamią. Zapach surowca jest silny, charakterystyczny; smak początkowo słodkawy, później gorzkawy. Ważniejsze cechy budowy anatomicznej Korzeń wykazuje budowę pierwotną lub wczesną wtórną. Okryty jest cienkościenną skórką, której komórki często są przekształcone w włośniki. Pod nią występuje jednorzędowa podskórnia zbudowana ze znacznie większych, częściowo skorkowaciałych komórek olejkowych. Szeroka kora pierwotna jest oddzielona od bardzo wąskiego, cienkościennego walca endodermą. W walcu występuje zwykle pięć pasm ksylemu na przemian z pasmami floemu. Często obserwuje się przyrost wtórny, charakteryzujący się obecnością Uniwersytet Medyczny w Łodzi 260

268 RADIX KORZEŃ gwiaździstej lub kolistej miazgi. Kłącze ma zarys nieregularny, na zewnątrz okryte jest perydermą. Pod nią występuje jednorzędowa warstwa komórek skorkowaciałych wypełnionych olejkiem. W tkance miękiszowej kory występują pojedynczo lub grupami sklereidy. Granicę wąskiej kory pierwotnej stanowi jednorzędowa endoderma. W szerokim walcu osiowym występują obokległe wiązki sitowo-naczyniowe. Poniżej wiązek są rozmieszczone grupy włókien drzewnych. W środku walca widoczny jest szeroki rdzeń, który często znika i tworzą się komory powietrzne. W komórkach miękiszowych korzenia i kłącza występują ziarna skrobi, brak szczawianu wapnia. 1. Skórka 2. Hipoderma 3. Miękisz kory pierwotnej 4. Endoderma 5. Wiązka sitowa 6. Wiązka naczyniowa Ryc. 140 Korzeń kozłka - przekrój poprzeczny Proszek jasnożółtawoszary lub jasnoszarawobrunatny. komórki zawierające jasnobrunatną żywicowatą treść lub kropelki olejku eterycznego; grupy małych prostokątnych sklereid o ścianach grubych i wąskim kanałowo rozgałęzionym świetle; niekiedy grupy większych, bardziej cienkościennych sklereid z nasad łodyg; zdrewniałe siatkowato zgrubiałe naczynia, pojedynczo lub w małych grupach; cienkościenne wydłużone komórki z warstwy włośnikowej, niektóre z włośnikami; niekiedy fragmenty korka; liczne ziarna skrobi, zwykle złożone z 4-6 ziaren, często rozpadnięte do ziaren pojedynczych, okrągławych, nieregularnych, średnicy ok. 15 μm, większość ziaren posiada raczej niewyraźną rysę bądź gwiazdkowaty ośrodeczek.. A. Skórka korzenia z widocznym włośnikiem (Aa) B. Włókno C. Skrobia D. Korek kłącza E. Miękisz korzenia F. Sklereidy z kłącza G. Naczynia H. Miękisz korzenia J. Miękisz kłącza K. Fragment korzenia w przekroju poprzecznym z widoczną skórką (Ka), warstwą komórek olejkowych (Kb) i miękiszem (Kc) L. Cewki Ryc. 141 Korzeń kozłka - elementy diagnostyczne Uniwersytet Medyczny w Łodzi 261

269 RHIZOMA KŁĄCZE RHIZOMA KŁĄCZE Kłącze jest pędem podziemnym, służy roślinie do magazynowania substancji zapasowych i rozmnażania wegetatywnego. Kłącze występuje przeważnie u wieloletnich roślin zielnych (bylin). Rośnie zwykle poziomo lub ukośnie. Kształt kłącza może być różny m.in.: owalny, spłaszczony (Calami rhizoma), S-owato wygięty (Bistortae rhizoma), wrzecionowaty (Tormentillae rhizoma), walcowaty z wyraźnym podziałem na węzły i międzywęźla (Agropyri rhizoma). Kłącze przypomina nieraz swoim wyglądem korzeń, lecz makroskopowo odróżnia je występowanie na powierzchni blizn po obumarłych lub obciętych liściach, pędach nadziemnych i korzeniach przybyszowych. Powierzchnia kłącza jest poprzecznie pofałdowana, wykazuje charakterystyczne, pierścieniowate lub guzkowate zgrubienia. Surowce farmakopealne stanowią zarówno kłącza roślin klasy jednoliściennych jak i dwuliściennych. W budowie anatomicznej kłącze jako pęd podziemny wykazuje cechy budowy łodygi. Kłącze roślin jednoliściennych zbudowane jest z tkanek pierwotnych (nie zawiera miazgi i felogenu). Na zewnątrz kłącze okryte jest jednowarstwową skórką (epidermą) pokrytą kutykulą. Skórka wzmocniona jest jedno- lub kilkurzędową podskórnią (hipodermą). Kora pierwotna wypełniona komórkami miękiszu oddzielona jest od walca osiowego jednorzędową endodermą z pasemkami Caspary ego lub o błonach komórkowych często U-owato zgrubiałych. W miękiszu kory i walca występują liczne, nieregularnie rozmieszczone, zamknięte (bezmiazgowe), kolateralne (obokległe) wiązki sitowo-naczyniowe. Występować mogą także wiązki hadrocentryczne (wiązka naczyniowa ułożona centralnie) lub leptocentryczne (wiązka sitowa ułożona centralnie). Ku środkowi kłącza liczba wiązek zmniejsza się. Wiązki otoczone są pochwą wiązkową, złożoną z komórek miękiszowych, niekiedy występują włókna sklerenchymatyczne. Rdzeń z reguły bywa zmarniały. Budowa anatomiczna kłącza roślin z klasy dwuliściennych jest zbliżona do budowy wtórnej łodygi nadziemnej. Kłącze różni się obecnością szerokiego rdzenia zbudowanego z luźno ułożonych, dużych komórek parenchymatycznych. W przekroju poprzecznym kłącza o budowie wtórnej, można wyróżnić: perydermę lub martwicę, łyko (floem wtórny), miazgę, drewno (ksylem wtórny), promienie rdzeniowe w łyku i drewnie, rdzeń. W łyku występują: rurki sitowe, komórki przyrurkowe, miękisz łykowy i często włókna łykowe. W skład drewna wchodzą: naczynia, cewki, miękisz drzewny, włókna drzewne. Prowadząc badanie budowy anatomicznej kłącza należy zwrócić uwagę na układ tkanek, często charakterystyczny dla danego surowca oraz na występowanie lub brak takich elementów diagnostycznych jak: ziarna skrobi, kryształy szczawianu wapnia, komórki olejkowe i garbnikowe, elementy tkanki mechanicznej. Uniwersytet Medyczny w Łodzi 262

270 RHIZOMA KŁĄCZE Bistortae rhizoma Kłącze wężownika (FP IX) Bistort rhizome; Bistorte (rhizome de) Persicaria bistorta (L.) Samp. (Polygonum bistorta L.) Rdest wężownik rodzina Polygonaceae Rdestowate Całe lub połamane, wysuszone kłącze rdestu wężownika bez korzeni przybyszowych, o zawartości garbników nie mniejszej niż 3% w przeliczeniu na pirogalol Skład. W zespole garbników występują garbniki hydrolizujące (galotaniny) i skondensowane (katechinowe). Dalszymi składnikami są kwasy fenolowe i skrobia. Działanie i zastosowanie. Kłącze wężownika stosowane jest głównie zewnętrznie jako lek ściągający (remedium adstringens) w stanach zapalnych jamy ustnej oraz wewnętrznie w biegunkach. Rdest wężownik jest byliną. Wykształca rozetę lancetowatych, ogonkowych liści i prostą łodygę wys. około 1 m. Liście łodygowe siedzące, ułożone skrętolegle, o przylistkach zrośniętych w tutkową gatkę. Kwiatostanem jest pojedynczy, szczytowy kłos, złożony z licznych drobnych kwiatów barwy różowej. Rdest wężownik występuje pospolicie w Europie, Azji i Ameryce Północnej. W Polsce na całym obszarze na stanowiskach wilgotnych, torfowiskach, łąkach i polanach. Zbiór surowca następuje ze stanu naturalnego wiosną lub jesienią. Kłącze wężownika jest bulwiasto zgrubiałe, do 2 cm grube, nieregularnie, S-owato lub wężowato powyginane. Powierzchnia ciemnobrunatna, poprzecznie pomarszczona, pokryta licznymi śladami po liściach i bliznami po odciętych korzeniach. Przełam kłącza ziarnisty, czerwonobrunatny. Surowiec trudno łamliwy, bez zapachu; smak ma silnie ściągający, cierpki. Ważniejsze cechy budowy anatomicznej ena obwodzie wąskiej części korowej występują 2-3 rzędy żółtawego korka z ciemniejszą warstwą martwicy. Miękisz kory zbudowany z luźno ułożonych, cienkościennych komórek z licznymi przestworami powietrznymi. Niewielkie, kolateralne wiązki sitowonaczyniowe ułożone są koncentrycznie i przedzielane 2-8 rzędowymi promieniami rdzeniowymi. Wiązkom niekiedy towarzyszą drobne pęki włókien. W miękiszu w pobliżu wiązek przewodzących występują ciemniej zabarwione komórki wypełnione treścią garbnikową. Szeroki rdzeń zbudowany jest z komórek parenchymatycznych. W tkance miękiszowej kory, promieni i rdzenia występuje skrobia i duże gruzły szczawianu wapnia. 1. Włókna łykowe 2. Wiązka sitowa 3. Miazga 4. Naczynia 5. Włókna drzewne Ryc. 142 Kłącze wężownika - przekrój poprzeczny Uniwersytet Medyczny w Łodzi 263

271 RHIZOMA KŁĄCZE Proszek czerwonawobrunatny. fragmenty miękiszu; bardzo liczne gruzły szczawianu wapnia poza komórkami albo wewnątrz komórek miękiszowych; niewiele zdrewniałych naczyń siatkowatych; rzadko fragmenty korka; zaokrąglone lub jajowate pojedyncze ziarna skrobi, średnicy ok. 10 μm. A. Naczynia B. Korek widziany z powierzchni C. Skrobia D. Gruzły szczawianu wapnia E. Fragment miękiszu F. Fragment miękiszu z gruzłem szczawianu wapnia (Fa) G. Fragment miękiszu z gruzłem szczawianu wapnia (Ga) H. Fragment miękiszu z widocznym naczyniem (Ha) Ryc. 143 Kłącze wężownika - elementy diagnostyczne Reakcje mikrochemiczne Skrawek kłącza lub proszek zadane roztworem chlorku żelaza (III) barwią się oliwkowoczarno; pod wpływem roztworu waniliny w 36% kwasie solnym barwią się na czerwono (obecność garbników). Uniwersytet Medyczny w Łodzi 264

272 RHIZOMA KŁĄCZE Calami rhizoma Kłącze tataraku Calamus rhizome; Acore vrai (rhizome d ) Acorus calamus L. Tatarak zwyczajny rodzina Araceae Obrazkowate Wysuszone kłącze tataraku zwyczajnego. Skład. Głównym składnikiem surowca jest olejek zawierający α- i β-azaron (10% olejku), seskwiterpeny (kariofilen, kadinen, akoron, kalamen) oraz terpeny (kamfen, pinen i inne). W surowcu występują poza tym garbniki, związki gorzkie, śluz, skrobia. Działanie i zastosowanie. Kłącze tataraku jest stosowane jako lek aromatyczno-gorzki w schorzeniach przewodu pokarmowego i wątroby. Zewnętrznie w stanach zapalnych jamy ustnej i gardła. Ze względu na możliwe występowanie β-azaronu w olejku zastosowanie surowca jest ograniczone (działanie mutagenne i kancerogenne). Tatarak zwyczajny jest bagienną byliną do 1 m wys. Liście posiada długie, mieczowate, na szczycie zaostrzone. Łodygi trójkanciaste, zakończone kolbowatym kwiatostanem. Tatarak pochodzi ze wschodniej Azji. Występuje pospolicie w Europie, Azji, Ameryce w trzech odmianach o różnym stopniu ploidalności. W Polsce występuje odmiana triploidalna A. calamus var. acalamus. Rośnie na brzegach stawów, moczarach. W naszych warunkach tatarak rozmnaża się drogą wegetatywną za pomocą kłącza. Zbiór surowca następuje ze stanu naturalnego, na wiosnę. Kłącze tataraku jest lekko spłaszczone, grub. 0,5-3 cm. Powierzchnia nieznacznie pomarszczona, piaskowobrunatna, czerwono nabiegła, miejscami zielona. Na kłączu występują liczne blizny po odpadłych liściach i korzeniach. Przełam jasnokremowy, niekiedy różowy, ziarnisty. Zapach surowca aromatyczny, swoisty; smak palący, gorzkawy. Ważniejsze cechy budowy anatomicznej Na obwodzie występuje skórka zbudowana z ciemnych, drobnych komórek o zgrubiałych błonach. Pod skórką kolenchymatycznie zgrubiała podskórnia przechodzi stopniowo w tkankę aerenchymatyczną o dużych przestworach międzykomórkowych. W węzłach łańcuszkowato ułożonych komórek miękiszowych znajdują się komórki olejkowe średnicy μm. Część korowa oddzielona jest od walca cienkościenną, drobnokomórkową endodermą z pasemkami Caspary ego. Poniżej endodermy występuje, podobna jak w korze, aerenchyma. W miękiszu kory i walca rozrzucone są liczne wiązki sitowo-naczyniowe. W części korowej najczęściej kolateralne, otoczone pierścieniem włókien okrysztalonych jedyńcami szczawianu wapnia. W obrębie walca wiązki zgrupowane są przeważnie obwodowo, przy endodermie kolateralne, w środku leptocentyczne. W miękiszu kory i walca występują ziarna skrobi. 1. Komórka olejkowa wiązki przewodzącej 2. Włókna 3. Naczynia 4. Wiązka sitowa 5. Komórka olejkowa 1. Komórka olejkowa wiązki przewodzącej 2. Naczynia 3. Wiązka sitowa 4. Komórka olejkowa aerenchymy Ryc. 145 Kłącze tataraku - wiązka kolateralna Ryc. 144 Kłącze tataraku - wiązka leptocentryczna Uniwersytet Medyczny w Łodzi 265

273 RHIZOMA KŁĄCZE Proszek żółtawobiały, o swoistym aromatycznym zapachu i ostrawym gorzkim smaku. fragmenty aerenchymy zbudowane z komórek o cienkich, niekiedy perełkowato zgrubiałych ścianach; komórki tworzą charakterystyczne łańcuszki połączone komórkami olejkowymi; komórki olejkowe większe od komórek miękiszowych, wypełnione żółtą treścią; skrobia w postaci drobnych, okrągławych lub jajowatych ziaren, przeważnie pojedynczych o średnicy 1-8 µm; fragmenty wąskich pierścieniowatych i spiralnych, rzadziej szerszych drabinkowatych i siatkowatych naczyń; fragmenty jamkowanych włókien, niekiedy okrysztalone jedyńcami szczawianu wapnia; nieliczne fragmenty skórki o cienkościennych lekko wydłużonych komórkach; rzadko fragmenty cienkościennego korka. A. Aerenchyma w przekroju podłużnym z widoczną komórką olejkową (Aa) B. Naczynia C. Aerenchyma w przekroju podłużnym D. Włókna okrysztalone jedyńcami szczawianu wapnia (Da) z towarzyszącym miękiszem (Db) E. Skrobia F. Skórka G. Aerenchyma w przekroju poprzecznym z widoczną komórką olejkową (Ga) H. Aerenchyma w przekroju poprzecznym J. Włókna K. Aerenchyma w przekroju podłużnym L. Aerenchyma w przekroju podłużnym Ryc. 146 Kłącze tataraku - elementy diagnostyczne Uniwersytet Medyczny w Łodzi 266

274 RHIZOMA KŁĄCZE Curcumae xanthorrhizae rhizoma Kłącze kurkumy jawajskiej (FP IX) Turmeric, javanes; Temoe lawacq Curcuma xanthorrhiza Roxb. Ostryż jawajski (Kurkuma jawajska) rodzina Zingiberaceae Imbirowate Wysuszone, pocięte na plastry kłącze ostryżu jawajskiego o zawartości olejku eterycznego nie mniejszej niż 50 ml/kg oraz o zawartości pochodnych dicynamoilu metanu nie mniejszej niż 1% w przeliczeniu na kurkuminę. Skład. Składnikami surowca są kurkuminoidy, głównie kurkumina (diferuloilometan) 3-5% oraz olejek eteryczny w ilości 7-11% (zawierający mono- i seskwiterpeny), a także polisacharydy. Działanie i zastosowanie. Surowiec stosowany jest w niewydolności wątroby i niedostatecznym wytwarzaniu żółci oraz w nieżycie żołądka z upośledzeniem wytwarzania soków trawiennych. Jest składnikiem przypraw kulinarnych curry. Ostryż jawajski jest byliną o wys. do 1,5 m. Pęd otoczony szeroko lancetowatymi liśćmi dług. do 50 cm. Kwiaty duże, różowe lub białoróżowe o budowie grzbiecistej. Kwiatostan w formie gęstego kłosa. Owocem torebka. Ostryż jawajski pochodzi z Indonezji. Uprawiany jest także w Malezji, Tajlandii i na Filipinach Pomarańczowożółte lub żółtawobrunatne lub szarawobrunatne plastry, często okorowane, 1,5-6 mm grube i mm, a rzadziej 70 mm średnicy. Fragmenty brunatnawoszarego korka występują rzadko. Powierzchnia przekroju jest żółta z ciemnymi plamkami w jaśniejszym środku. Przełam jest krótki, delikatnie ziarnisty. Proszek czerwonawobrunatny. fragmenty bezbarwnego miękiszu z pomarańczowożółtymi lub żółtawobrunatnymi komórkami wydzielniczymi; fragmenty siatkowatych i innych naczyń; rzadko fragmenty korka i skórki oraz fragmenty grubościennych jednokomórkowych, ostro zakończonych włosków; liczne, uwarstwione, jajowate lub nieregularne ziarna skrobi ok μm długie i ok μm szerokie z ekscentrycznym ośrodkiem i zaznaczonym koncentrycznym uwarstwieniem. Uniwersytet Medyczny w Łodzi 267

275 RHIZOMA KŁĄCZE A. Skrobia B. Tkanki okrywające z widocznym korkiem (Ba) i skórką (Bb) z nasadą włoska (Bc) C. Tkanki okrywające z widocznym korkiem (Ca) i skórką (Cb) z aparatem szparkowym (Cc) D. Naczynia E. Fragmenty włosków F. Korek w przekroju G. Fragment miękiszu z komórką wydzielniczą Ryc. 147 Kłącze kurkumy jawajskiej - elementy diagnostyczne Uniwersytet Medyczny w Łodzi 268

276 RHIZOMA KŁĄCZE Graminis rhizoma Kłącze perzu (FP IX) Syn.: Agropyri rhizoma Couchi grass rhizome; Chiendent (rhizome de) Agropyron repens (L.) P.Beauv. (Elymus repens (L.) Gould.) Perz właściwy rodzina Poaceae (Graminae) Wiechlinowate (Trawy) Całe lub pocięte, umyte i wysuszone kłącze perzu właściwego oczyszczone z korzeni przybyszowych, o zawartości substancji rozpuszczalnych w wodzie nie mniejszej niż 25%. Skład. Surowiec zawiera fruktozę i polifruktan trytycynę (3-18%), mannitol, niewielkie ilości śluzu i olejku eterycznego oraz sole krzemu. Działanie i zastosowanie. Kłącze perzu działa łagodnie moczopędnie i przeczyszczająco. Z uwagi na zawartość fruktozy i trytycyny może być wykorzystywane przez diabetyków. Perz właściwy jest byliną o wys. 0,2-1,5 m i pokroju typowym dla traw. Wykształca długie, pełzające kłącza podzielone na międzywęźla. Łodyga prosta, węźlasta, ulistniona sinawymi wydłużonymi liśćmi, zakończona gęstym krótkim kłosem. Perz jest trudnym do wytępienia chwastem, występującym pospolicie na całej półkuli północnej. Zbioru surowca dokonuje się najczęściej w czasie zabiegów agrotechnicznych, przy oczyszczaniu pół z tego chwastu. Kłącze perzu jest walcowate, do 3 mm grube o powierzchni jasnożółtej, lśniącej, podłużnie lekko bruzdowanej. Kłącze jest czcze, poprzedzielane pełnymi węzłami na międzywęźla dług. około 7 cm. Na powierzchni węzłów zachowane są resztki drobnych korzeni przybyszowych, czasem liści. Surowiec nie wykazuje zapachu, smak ma słodkawy. Ważniejsze cechy budowy anatomicznej Na zewnątrz występuje skórka o zgrubiałych, jamkowanych ścianach. Pod nią znajduje się dwurzędowa podskórnia zbudowana z wydłużonych, grubościennych komórek. W części korowej występują nieliczne leptocentryczne wiązki sitowo-naczyniowe, wzmocnione włóknami, otoczone endodermą o U-owato zgrubiałych ścianach. Korę od walca osiowego oddziela również U-owato zgrubiała endoderma. W walcu osiowym, tuż pod endodermą, wśród tkanki mechanicznej złożonej ze zgrubiałych, wrzecionowatych komórek występują dwie warstwy kolateralnych wiązek sitowo-naczyniowych. Poniżej widoczna jest tkanka miękiszowa. Środek walca osiowego zajmuje nieregularny przestwór powietrzny. Skrobia i szczawian wapnia nie występują. 1. Skórka 2. Hipoderma 3. Miękisz korowy 4. Leptocentryczna wiązka przewodząca 5. Endoderma 6. Tkanka mechaniczna 7. Kolateralne wiązki sitowo-naczyniowe Ryc. 148 Kłącze perzu - przekrój poprzeczny Uniwersytet Medyczny w Łodzi 269

277 RHIZOMA KŁĄCZE Proszek białawożółty. fragmenty skórki pokryte grubym naskórkiem i złożone z prostokątnych i wydłużonych, grubościennych komórek z jamkowanymi, lekko falistymi ścianami, na przemian z małymi, okrągłymi do prawie kwadratowych komórkami; zgrubiałe komórki endodermy w kształcie litery U; liczne fragmenty umiarkowanie zgrubiałych włókien oraz grupy naczyń o jamkach szczelinowatych i zgrubieniach spiralnych, jamkowanych i pierścieniowatych. A. Skórka widziana z powierzchni B. Fragment kłącza w przekroju poprzecznym z widoczną skórką (Ba) i podskórnią C. Włókna D. Naczynia (Da) z towarzyszącymi włóknami (Db) E. Fragment miękiszu F. Fragment kłącza w przekroju poprzecznym z widoczną endodermą (Fa) i włóknami (Fb) G. Naczynia (Ga) z towarzyszącymi włóknami (Gb) Ryc. 149 Kłącze perzu - elementy diagnostyczne Reakcja mikrochemiczna Skrawek kłącza w roztworze α-naftolu po dodaniu 96% kwasu siarkowego barwi się na czerwonofioletowo (cukry). Uniwersytet Medyczny w Łodzi 270

278 RHIZOMA KŁĄCZE Hydrastidis rhizoma Kłącze gorzknika kanadyjskiego (FP IX) Goldenseal rhizome; Hydrastis Hydrastis canadensis L. Gorzknik kanadyjski rodzina Ranunculaceae Jaskrowate Wysuszone całe lub pocięte kłącze i korzeń gorzknika kanadyjskiego o zawartości hydrastyny nie mniejszej niż 2,5% i zawartości berberyny nie mniejszej niż 3%. Skład. Składnikami surowca są alkaloidy izochinolinowe (2,5-6,0%): hydrastyna, berberyna, tetrahydroberberyna. Działanie i zastosowanie. Wyciąg z surowca stosowany jest jako remedium hemostaticum w krwawieniach macicznych. Gorzknik kanadyjski jest byliną wys. do 30 cm. Łodyga przy nasadzie otoczona łuskowatymi liśćmi. Liście odziomkowe długoogonkowe, duże, dłoniastodzielne, ząbkowane; liście łodygowe krótkoogonkowe, okrągłosercowatowrębne. Kwiaty drobne, niepozorne, 3-krotne, rozwijające się na szczycie łodygi, zielokawobiaławe lub zielonkaworóżowawe, opadające zaraz po rozwinięciu. Owocem zbiorowy pestkowiec, czerwony, podobny do maliny. Nasiona czarne, błyszczące. Gorzknik pochodzi z Ameryki Północnej. Uprawiany w USA i Kanadzie, w Polsce rzadko. Kłącze jest powyginane i guzkowate, długości ok. 5 cm i 5-10 mm grube. Powierzchnia jest żółtawa lub brunatnawoszara, nieregularnie pomarszczona i ma pozostałości po licznych cienkich sztywnych korzeniach; nasady łodyg i łuskowate liście znajdują się na powierzchni górnej. Przełam jest gładki, żywicowaty. Powierzchnia przekroju poprzecznego jest żółtawobrunatna i wykazuje obecność dość szerokiej kory i pierścienia ok odlegle ułożonych wiązek naczyniowych i duży położony centralnie rdzeń. Ważniejsze cechy budowy anatomicznej Na przekroju widoczny jest ciemny korek otaczający brunatnożółtą korę i jaśniejszy, szeroki rdzeń, oddzielony od kory pierścieniem klinowatych wiązek naczyniowych, jaśniejszej barwy, poprzedzielanych szerokimi promieniami. Na obwodzie występuje cienkościenna peryderma z podmiażdżem nieco kolenchymatycznie zgrubiałym. Komórki miękiszu korowego są cienkościenne, wypełnione żółtą treścią i ziarnami drobnej skrobi, pojedynczej lub złożonej. Szczawianu wapnia i elementów mechanicznych brak. Proszek barwy zielonkawożółtej. liczne fragmenty cienkościennego miękiszu; rzadko fragmenty żółtawobrunatnego korka kłącza i korzeni; grupy drobnych naczyń o wyraźnych perforacjach na skośnym końcu ścian i o prostych, bądź na brzegach szczelinowato wykształconych jamkach; niezbyt liczne grupy cienkościennych, jamkowanych włókien zwykle występujących w połączeniu z naczyniami; liczne jajowate lub kuliste, pomarańczowobrunatne ziarniste masy; liczne ziarna skrobi, małe, kuliste lub jajowate, średnicy do 10 μm, niekiedy z małą okrągławą lub szczelinowato wykształconym ośrodkiem (hilum). Uniwersytet Medyczny w Łodzi 271

279 RHIZOMA KŁĄCZE A. Komórki cienkościennego miękiszu B. Naczynia C. Skrobia D. Naczynia E. Naczynia F. Fragment korka w przekroju poprzecznym G. Miękisz H. Włókna J. Korek widziany z powierzchni K. Miękisz L. Naczynia Ryc. 150 Kłącze gorzknika kanadyjskiego - elementy diagnostyczne Uniwersytet Medyczny w Łodzi 272

280 RHIZOMA KŁĄCZE Rusci rhizoma Kłącze ruszczyka (FP IX) Butcher s broom; Petit houx Ruscus aculeatus L. Ruszczyk kolczasty rodzina Ruscaceae Myszopłochowate (Ruszczykowate) Wysuszone, całe lub rozdrobnione podziemne części ruszczyka kolczastego o zawartości sapogenin nie mniejszej niż 1% w przeliczeniu na ruskogeniny. Skład. Składnikami surowca są saponiny steroidowe głównie typu spirostanu (ruscyna) oraz saponozydy furostanowe (ruskozyd). Ponadto występują flawonoidy, antrachinony, olejek eteryczny i sterole. Działanie i zastosowanie. Surowiec zwiększa napięcie żylne, działa przeciwzapalnie i uszczelniająco na naczynia włosowate, zwiększa przepływ żylny i ciśnienie krwi żylnej. Wyciągi stosowane są w przewlekłej niewydolności naczyń żylnych i limfatycznych. Ruszczyk kolczasty jest byliną wys. do 60 cm o liściokształtnych, wiecznie zielonych, rozgałęzionych i kolczasto zakończonych pędach. Liście zredukowane do małych łusek. Kwiaty na bardzo krótkich szypułkach, małe, zielonawe, wyrastają pośrodku spodniej strony gałęziaka. Owocem szkarłatnoczerwona jagoda. Ruszczyk występuje na obszarze śródziemnomorskim. W Polsce hodowany jako roślina doniczkowa. Kłącze składa się z żółtawych, rozgałęzionych, członowanych, nieco sękatych kawałków, walcowatych lub lekko stożkowatych, o długości ok cm i grubości ok. 5 mm. Na powierzchni występują cienkie, oddzielone od siebie pierścienie szerokości ok. 1-3 mm; na szczytowej powierzchni obecne są zaokrąglone blizny po nadziemnych łodygach. Na dolnej powierzchni występują liczne korzenie lub blizny po nich; korzenie mają ok. 2 mm średnicy i mają podobne zabarwienie do kłącza. Warstwa zewnętrzna łatwo oddziela się, odsłaniając żółtawobiały, bardzo twardy, centralnie położony walec osiowy. Proszek barwy żółtawej. grupy sklereid z kłącza, o różnych kształtach komórek, od zaokrąglonych po wydłużone lub prostokątne; ściany komórkowe są umiarkowanie zgrubiałe i wyraźnie perełkowane z dużymi, okrągłymi do owalnych jamkami. fragmenty endodermy złożone są z pojedynczej warstwy nieregularnie zgrubiałych komórek; okrągłe komórki miękiszowe, zgrubiałe w rogach, z małymi przestrzeniami międzykomórkowymi o trójkątnym kształcie; cienkościenny miękisz zawierający rafidy szczawianu wapnia; grupy grubościennych włókien i małych naczyń o średnicy do 50 μm, o ścianach posiadających liczne, małe szczelinowate jamki. Uniwersytet Medyczny w Łodzi 273

281 RHIZOMA KŁĄCZE A. Małe naczynia B. Skórka korzenia C. Miękisz z rafidami szczawianu wapnia D. Grubościenne komórki miękiszu E. Grubościenne komórki miękiszu F. Sklereidy G. Sklereidy H. Fragment wiązki z widocznymi włónami (Ha) i naczyniami (Hb) J. Miękisz K. Fragment endodermy L. Sklereida M. Rafidy szczawianu wapnia N. Grubościenne komórki miękiszu O. Sklereidy P. Sklereidy Ryc. 151 Kłącze ruszczyka - elementy diagnostyczne Uniwersytet Medyczny w Łodzi 274

282 RHIZOMA KŁĄCZE Tormentillae rhizoma Kłącze pięciornika (FP IX) Syn.: kłącze kurzego ziela Tormentil; Tormentille Potentilla erecta (L.) Raeusch (Potentilla tormentilla Neck.) Pięciornik kurze ziele rodzina Rosaceae Różowate Całe lub pocięte, wysuszone kłącze pięciornika kurzego ziela pozbawione korzeni, o zawartości garbników nie mniejszej niż 7% w przeliczeniu na pirogalol. Skład. W skład zespołu garbników wchodzą głównie garbniki skondensowane (katechinowe) oraz hydrolizujące (elagotanoidy). Ponadto występuje kwas elagowy oraz związki triterpenowe: kwas chinowy i tormentozyd. Działanie i zastosowanie. Kłącze pięciornika stosowane jest jako lek ściągający i przeciwbiegunkowy. Pięciornik kurze ziele jest byliną do 30 cm wys. Wykształca najpierw rozetę przyziemnych, ogonkowych, 3-5-dzielnych liści, a następnie ulistnione, rozgałęzione pędy kwiatonośne. Kwiaty pojedyncze, długoszypułkowe, o czteropłatkowej żółtej koronie. Pięciornik kurze ziele występuje pospolicie w środkowej Europie i Azji. W Polsce często spotykany na wilgotnych łąkach, torfowiskach, polanach i w lasach. Zbiór surowca następuje ze stanu naturalnego. Kłącze pięciornika jest walcowate, wrzecionowate lub bulwiasto zgrubiałe, nieregularnie powyginane, do 3 cm grube. Powierzchnia ciemno- lub czerwonobrunatna, pomarszczona z jaśniejszymi guzkami i śladami po odciętych korzeniach i pędach. Przełam kłącza czerwonobrunatny, włóknisty z licznymi żółtymi punktami. Surowiec jest bardzo trudno łamliwy, bez zapachu; smak ma silnie ściągający. Ważniejsze cechy budowy anatomicznej Kłącze okrywa kilkurzędowy ciemnobrunatny korek. Pod nim znajduje się cienkościenna feloderma. W wąskiej korze wtórnej występują niewielkie grupy rurek sitowych (tuż nad miazgą), kilkurzędowe promienie rdzeniowe oraz komórki miękiszu korowego z brunatnoczerwoną treścią garbnikową. W szerokim walcu osiowym drewno (ksylem wtórny) poprzedzielane jest promieniami rdzeniowymi. W drewnie występują duże skupiska włókien drzewnych; naczynia są wąskie, krótkoczłonowe. W środku walca osiowego znajduje się szeroki rdzeń zbudowany z komórek parenchymatycznych. W licznych komórkach promieni rdzeniowych, miękiszu kory, walca i rdzenia występują ziarna skrobi, gruzły szczawianu wapnia oraz substancje garbnikowe. 1. Korek 2. Feloderma 3. Miękisz kory wtórnej 4. Komórka garbnikowa 5. Miazga 6. Promień 7. Gruzeł szczawianu wapnia 8. Naczynia 9. Włókna Ryc. 152 Kłącze pięciornika - przekrój poprzeczny Uniwersytet Medyczny w Łodzi 275

283 RHIZOMA KŁĄCZE Proszek czerwonobrunatny. gruzły szczawianu wapnia o średnicy do 60 μm; fragmenty cienkościennego miękiszu, zawierającego czerwonawobrunatne garbniki; grupy wąskich, brzeżnie jamkowanych naczyń; grubościenne, jamkowane, wielokątne komórki miękiszu; grupy i fragmenty zdrewniałych, grubościennych włókien; sporadycznie fragmenty korka z cienkościennymi, brunatnymi tafelkowatymi komórkami; kuliste lub eliptyczne ziarna skrobi, długości ok 20 μm. A. Korek w przekroju B. Skrobia C. Korek widziany z powierzchni D. Włókna E. Gruzły szczawianu wapnia F. Fragment drewna z widocznym miękiszem (Fa) i naczyniami (Fb) G. Włókna H. Fragment drewna z widocznym miękiszem (Ha) i naczyniami (Hb) J. Fragment naczynia K. Komórki promieni z gruzłami szczawianu wapnia (Ka) L. Miękisz z gruzłami szczawianu wapnia (La) Ryc. 153 Kłącze pięciornika - elementy diagnostyczne Reakcje mikrochemiczne Skrawek kłącza barwi się pod wpływem roztworu chlorku żelaza (III) na kolor oliwkowozielony, pod wpływem roztworu waniliny w 36% kwasie solnym na czerwono (obecność garbników). Uniwersytet Medyczny w Łodzi 276

284 RHIZOMA KŁĄCZE Zingiberis rhizoma Kłącze imbiru (FP IX) Ginger; Gingembre Zingiber officinalis Roscoe Imbir lekarski rodzina Zingiberaceae Imbirowate Wysuszone, całe lub pocięte kłącze imbiru lekarskiego z korkiem usuniętym całkowicie lub tylko z szerokich płaskich powierzchni, o zawartości olejku eterycznego nie mniejszej niż 15 ml/kg. Skład. Surowiec zawiera olejek eteryczny, którego głównymi składnikami są seskwiterpeny (zingiberen, bisabolen, kurkumen) oraz monoterpeny (geraniol, nerol, linalol). Ponadto występują nielotne fenyloalkany (gingerole i szogaole), lipidy i węglowodany. Działanie i zastosowanie. Kłącze imbiru pobudza wydzielanie śliny, soku żołądkowego i żółci oraz wzmaga perystaltykę jelit, działa także przeciwwymiotnie. Stosowany jest w zaburzeniach trawienia oraz chorobie lokomocyjnej. Imbir lekarski jest byliną wys. do 1 m, o pędach przypominających pędy trzciny. Liście naprzemianległe, całobrzegie, lancetowate. Pędy kwiatostanowe wys. do 25 cm pokryte liśćmi łuskowatymi. Kwiaty grzbieciste, żółtofioletowe, o jednym wykształconym pręciku. Roślina pochodzi z południowo-wschodniej Azji. Obecnie nie występuje w stanie dzikim. Uprawiana na obszarze podzwrotnikowym, głównie na Jamajce, w Chinach, Indiach, Brazylii, zachodniej Afryce i w Australii. Kłącze jest bocznie spłaszczone, z krótkimi spłaszczonymi rozgałęzieniami, ułożonymi skośnie na powierzchni górnej, które mają czasami wgłębioną bliznę na szczycie. Całe kłącza są długości ok cm, szerokości 1,5-4 cm oraz grubości 1-1,5 cm, niekiedy podłużnie podzielone. Kłącze okorowane jest jasnobrunatne o powierzchni zewnętrznej podłużnie prążkowanej, niekiedy z fragmentami wystających włókien. Powierzchnia zewnętrzna nieokorowanego kłącza różni się barwą od jasnej do ciemnobrunatnej i jest mniej lub bardziej pokryta korkiem, który jest podłużnie i poprzecznie wyraźnie prążkowany; korek oddziela się łatwo na powierzchniach bocznych, ale pozostaje między rozgałęzieniami. Przełam jest krótko włóknisty, pylący z wystającymi włóknami. Wygładzona powierzchnia przekroju poprzecznego wykazuje wąską część korową oddzieloną endodermą od znacznie szerszego walca; widoczne są również liczne, rozproszone pęki naczyń z włóknami, oraz liczne rozproszone komórki z oleożywicą o żółtym zabarwieniu. Nieokorowane kłącze dodatkowo wykazuje zewnętrzną warstwę ciemnobrunatnego korka. 1. Komórka wydzielnicza 2. Naczynia 3. Części sitowa 4. Skrobia w komórkach miękiszu Ryc. 154 Kłącze imbiru - przekrój poprzeczny Uniwersytet Medyczny w Łodzi 277

285 RHIZOMA KŁĄCZE Proszek barwy jasnożółtej lub brunatnawej. grupy dużych, cienkościennych, poprzegradzanych włókien, często z jedną ścianą nierówną (ząbkowaną); dość duże naczynia siatkowato zgrubiałe z towarzyszącymi wąskimi cienkościennymi komórkami zawierającymi brunatny barwnik; liczne cienkościenne komórki tkanki miękiszowej, które zawierają brunatną oleożywicę; fragmenty brunatnego korka, często widziane z powierzchni; liczne ziarna skrobi, pojedyncze, spłaszczone, podłużne lub jajowate albo nieregularne, 50 μm długie i 25 μm szerokie, z małym ośrodkiem usytuowanym w węższym końcu; nieliczne ziarna są poprzecznie uwarstwione. A. Skrobia B. Skrobia w komórce miękiszowej C. Włókna D. Włókna E. Korek w przekroju F. Korek widziany z powierzchni G. Włókna H. Naczynia J. Miękisz z komórką zawierającą oleożywicę (Ja) K. Naczynie (Ka) z towarzyszącymi komórkami o brunatnej zawartości (Kb) i komórką miękiszową zawierającą skrobię (Kc) L. Naczynia M. Miękisz Ryc. 155 Kłącze imbiru - elementy diagnostyczne Uniwersytet Medyczny w Łodzi 278

286 VARIA INNE VARIA INNE Uniwersytet Medyczny w Łodzi 279

287 VARIA INNE Fucus vel Ascophyllum Morszczyn lub workoliść członowaty (FP IX) Kelp; Fucus Fucus vesiculosus L. Morszczyn pęcherzykowaty Fucus serratus L. Morszczyn piłkowany Ascophyllum nodosum Le Jolis Workoliść członowaty rodzina Fucaceae Morszczynowate gromada Phaeophyta Brunatnice Rozdrobnione, wysuszone plechy morszczynu pęcherzykowatego, morszczynu piłkowanego lub workoliścia członowatego o zawartości jodu całkowitego nie mniejszej niż 0,03% i nie większej niż 0,2% i o wskaźniku pęcznienia nie mniejszym niż 6. Skład. Surowiec zawiera 0,03-0,1% nieorganicznych i organicznych związków jodu (jodki, dijodotyrozyna) oraz znaczne ilości związków śluzowych: kwas alginowy (około 12%), fukoidynę, laminarynę. Oprócz tego występuje w surowcu mannitol (5-12%), inne proste węglowodany oraz barwniki. Działanie i zastosowanie. W lecznictwie stosowany w niedoczynności tarczycy spowodowanej brakiem jodu oraz jako środek przyśpieszający przemianę materii (odchudzający) oraz zapobiegający arteriosklerozie. Służy też do otrzymywania kwasu alginowego, którego sole są stosowane w przemyśle farmaceutycznym i spożywczym jako środki żelujące. Rośliny macierzyste Morszczyny są glonami występującymi w chłodniejszych rejonach Oceanu Atlantyckiego i Pacyfiku oraz w Morzu Północnym i Bałtyckim na głębokości około 15 m. Na polskim wybrzeżu spotyka się części plechy pospolicie wyrzucane przez fale, zwłaszcza po burzach. Surowiec krajowy zawiera znacznie mniej jodu niż surowiec zbierany na wybrzeżach Atlantyku i Morza Północnego. Surowiec posiadający wymaganą przez FP zawartość jodu uzyskuje się przez zmieszanie surowca krajowego z importowanym. Surowiec składa się z fragmentów o konsystencji rogowatej, czarnawobrunatnych do zielonkawobrunatnych, niekiedy pokrytych białawym nalotem. Plecha składa się z podobnych do wstążek pędów, rozgałęzionych dychotomicznie z wystającymi środkowymi żeberkami (pseudonerwami). F. vesiculosus typowy posiada liściaste plechy z gładkimi krawędziami i niekiedy występującymi jajowatymi pojedynczymi lub w parach pęcherzami powietrznymi. Zakończenia niektórych rozgałęzień są jajowate, lekko rozszerzone, z licznymi organami rozmnażania (konceptakulami). F. serratus ma plechy liściaste z piłkowanym brzegiem i bez pęcherzy, rozgałęzienia z konceptakulami są mniej rozdęte. Plecha A. nodosum jest nieregularnie rozgałęziona, bez pseudonerwów. Są też widoczne pojedyncze jajowate pęcherze powietrzne. Sierpowate konceptakule są umieszczone na końcu małych rozgałęzień. Ważniejsze cechy budowy anatomicznej Część obwodowa plechy F. vesiculosus składa się z komórek niemal równowymiarowych, przypominających parenchymę. Część rdzeniowa złożona jest z komórek prozenchymatycznych, luźno ułożonych, splątanych. Ściany komórek części obwodowej i rdzeniowej są ześluzowaciałe. Śluz występuje także w przestrzeniach międzykomórkowych 1. Warstwa obwodowa 2. Część rdzeniowa Ryc. 156 Morszczyn - przekrój poprzeczny przez plechę Fucus vesiculosus Uniwersytet Medyczny w Łodzi 280

288 VARIA INNE Proszek zielonkawobrunatny. fragmenty tkanki powierzchniowej z regularnymi, równobocznymi komórkami z brunatną zawartością i fragmenty głębszych tkanek z bezbarwnymi, wydłużonymi komórkami zebranymi w długie pasma z dużymi przestrzeniami między nimi wypełnionymi śluzem; czasami grubościenne komórki w rzędach i zwartych grupach występujące w pseudonerwach. Uniwersytet Medyczny w Łodzi 281

289 VARIA INNE Lichen islandicus Porost islandzki (FP IX) Iceland moss; Lichen d Islande Cetraria islandica (L.) Ach. Tarczownica islandzka (Płucnica islandzka) rodzina Parmeliaceae Tarczownicowate (Misecznicowate) Całe lub pocięte, wysuszone plechy tarczownicy islandzkiej o wskaźniku pęcznienia nie mniejszym niż 4,5. Skład. Głównymi składnikami surowca są nierozgałęzione polisacharydy: lichenina i izolichenina, zbudowane z cząsteczek β-d- lub α-d-glukozy, występujące w ilości do 60% oraz kwasy porostowe (kwas fumaroprotocetrarowy, protolichesterynowy, usninowy i inne), odznaczające się wybitnie gorzkim smakiem. Działanie i zastosowanie. Porost islandzki jest surowcem gorzko-śluzowym amarum mucilaginosum. Przetwory otrzymywane z surowca (odwary, wyciągi) są stosowane jako środki osłaniające (remedia mucilaginosa), w nieżytach górnych dróg oddechowych i przewodu pokarmowego, biegunkach, a także jako leki gorzkie (remedia amara) poprawiające trawienie i pobudzające apetyt. C. islandica jest porostem wys. 15 cm, rosnącym w formie krzaczkowatej, zaopatrzonym w chwytniki przytrzymujące roślinę do podłoża. Wykształca ona w dolnej części wąską, w górnej dichotomicznie rozgałęziającą się plechę, złożoną z szerokich, głęboko wcinanych blaszek o podwiniętych brzegach, opatrzonych czarnymi odstającymi rzęskami. Każda z rzęsek wykształca na szczycie kulisty twór tzw. spermogonium, zawierający liczne męskie plemniki spermacje. Na częściach szczytowych plechy występują organy rozrodcze (owocniki) w postaci miseczkowatych tworów tzw. apotecja, wewnątrz których wykształcają się liczne worki (ascus) z zarodnikami w każdym z nich. Zbioru surowca dokonuje się w ciągu całego roku w dni suche, słoneczne. Oczyszczone plechy suszy się na powietrzu. W Polsce pod ochroną. Wysuszone plechy tarczownicy islandzkiej są dług. do 15 cm, szer. 10 cm, grub. do 0,5 cm, mają kształt dłoniasty, w górnej części rozszerzony, o brzegach strzępiastych lub gładkich, podwiniętych i orzęsionych. Powierzchnia plechy jest brunatno-oliwkowa na spodzie jaśniejsza z nieregularnie rozmieszczonymi białawymi plamkami, a w dolnej części zabarwiona zwykle czerwonawo. Plecha tarczownicy posiada konsystencję chrząstkowatą, łamliwą, po namoczeniu w wodzie staje się elastyczna. Surowiec ma zapach słaby, swoisty; smak śluzowatogorzki. Ważniejsze cechy budowy anatomicznej Plecha ma budowę niejednorodną. Warstwy zewnętrzne, górna i dolna wykazują budowę zwartą, w przeciwieństwie do warstwy środkowej, która ma budowę luźniejszą. Warstwa ta zwana warstwą rdzeniową lub gonidialną zawiera komórki glonu (gonidia). Warstwy zewnętrzne tzw. korowe składają się z krótkich, grubościennych strzępek ściśle splecionych, tworzących miękisz pozorny paraplektenchymę, która barwi się jodem w jodku potasowym na kolor brunatny. Warstwy zewnętrzne przechodzą w luźniejsze strzępkowie o podłużnym przebiegu strzępek. W środku występuje warstwa rdzeniowa z zielonymi lub brunatnymi gonidiami okrągłego kształtu i średnicy około 10 μm. Warstwa ta barwi się od jodu w jodku potasu na błękitno. 1. Górna i dolna część pseudokorowa 2. Warstwa pośrednia 3. Warstwa rdzeniowa 4. Gonidia Ryc. 157 Porost islandzki - przekój poprzeczny przez plechę Uniwersytet Medyczny w Łodzi 282