Symptomy rozwoju procesu glebotwórczego pod m³odymi zalesieniami rekultywacyjnymi na sp¹gu wyrobiska Kopalni Piasku Szczakowa **

Transkrypt

1 IN YNIERIA ŒRODOWISKA Tom 10 Zeszyt Stanis³aw Kowalik*, Jerzy Wójcik* Symptomy rozwoju procesu glebotwórczego pod m³odymi zalesieniami rekultywacyjnymi na sp¹gu wyrobiska Kopalni Piasku Szczakowa ** 1. Wstêp Rekultywacja leœna pogórniczych terenów bezglebowych w Polsce obejmuje szerokie spektrum gruntów zró nicowanych zarówno pod wzglêdem sk³adu ziarnowego, jak i w³aœciwoœci chemicznych. By³a realizowana m.in. na utworach bardzo ciê kich, lecz o korzystnym chemizmie na zwa³owisku zewnêtrznym Kopalni Siarki Machów, ciê kich i kwaœnych utworach zwa³owisk KWB Turów, na ogó³ œrednio zwiêz³ych i o dobrych w³aœciwoœciach chemicznych utworach w KWB Konin, urozmaiconych pod wzglêdem uziarnienia i chemizmu gruntach zwa³owisk KWB Be³chatów i KWB Adamów oraz na luÿnych piaskach terenów poeksploatacyjnych kopalñ piasku [2, 3, 5, 6, 11, 12, 14, 15]. Dynamika procesu glebotwórczego na rekultywowanych metodami biologicznymi w kierunku leœnym i rolnym terenach bezglebowych w bardzo du ym stopniu zale y od stosunków wodno-powietrznych i w³aœciwoœci chemicznych gruntu, w tym szczególnie odczynu i zasobnoœci w sk³adniki pokarmowe. W glebach wykszta³conych wadliwoœæ ska³y macierzystej w tym zakresie jest ³agodzona proporcjonalnie do zawartoœci w nich i jakoœci zwi¹zków próchnicznych oraz typu struktury agregatowej, natomiast w przypadku objêtych rekultywacj¹ gruntów surowych zapewnienie wprowadzonym roœlinom warunków wzrostu i rozwoju wymaga zastosowania odpowiednich zabiegów rekultywacyjnych. W miarê postêpu procesu glebotwórczego, którego miar¹ jest przede wszystkim akumulacja substancji organicznej, nastêpuje poprawa stosunków wodno-powietrznych i w³aœciwoœci chemicznych. Inicjalna gleba osi¹ga coraz wiêksz¹ równo- * Akademia Górniczo-Hutnicza, Wydzia³ Geodezji Górniczej i In ynierii Œrodowiska ** Praca wykonana w ramach badañ statutowych w AGH, nr umowy

2 186 S. Kowalik, J. Wójcik wagê chemiczn¹ i biologiczn¹, staj¹c siê coraz sprawniejszym (efektywniejszym) komponentem ekosystemów leœnych lub rolnych [3, 4, 5, 10, 14]. Dynamiczny przyrost zasobów materii organicznej jest szczególnie wa ny w przypadku gruntów surowych o sk³adzie piasków luÿnych. Grunty takie charakteryzuj¹ siê znikomymi zdolnoœciami retencyjnymi i sorpcyjnymi i jedynie odpowiednia zawartoœæ shumifikowanej substancji organicznej mo e nieco z³agodziæ te skrajnie wadliwe w³aœciwoœci [1, 13, 15]. Celem podjêtych badañ by³o okreœlenie symptomów zmian w³aœciwoœci chemicznych inicjalnej gleby tworz¹cej siê z piasku luÿnego pod monokulturami modrzewia europejskiego i sosny zwyczajnej. Za g³ówny wskaÿnik postêpuj¹cego procesu glebotwórczego przyjêto wzrost zasobnoœci gleby w substancjê organiczn¹ i azot. 2. Obiekt i metodyka badañ Kopalnia Piasku Szczakowa na potrzeby swojej dzia³alnoœci przejê³a ponad 3200 ha gruntów, g³ównie terenów leœnych. Wystêpowa³y tu g³ównie gleby bielicowe i bielice wytworzone z piasków luÿnych lub s³abogliniastych, klasy VI, wspó³tworz¹ce ubogie siedliska borów œwie ych, niekiedy suchych, z drzewostanem sosnowym, lokalnie z niewielk¹ domieszk¹ brzozy. Wyrobiska, po zakoñczeniu eksploatacji, s¹ formowane w postaci zag³êbionej, w stosunku do otaczaj¹cego terenu, czaszy o wyrównanym, w przybli eniu poziomym sp¹gu oraz otaczaj¹cych go skarp, nachylonych w stosunku 1:3,5 lub 1:4 [9, 11]. Do badañ wytypowano powierzchnie sp¹gu wyrobiska na Polu I, które po wykonaniu zabiegów rekultywacyjnych zosta³y zalesione w 1994 r. jednogatunkowymi nasadzeniami modrzewia i sosny. Powierzchnie te wystêpuj¹ w niedalekiej odleg³oœci od siebie i s¹ praktycznie p³askie, posiadaj¹ bardzo zbli one warunki gruntowe i wodne do g³êbokoœci 90 cm wystêpuje wy³¹cznie piasek luÿny, a poziom wody gruntowej w okresie jesieni kszta³towa³ siê na g³êbokoœci cm. Cykl zabiegów rekultywacyjnych na sp¹gu obejmowa³: niwelacjê powierzchni, wybudowanie sieci rowów otwartych reguluj¹cych nieco poziom wody gruntowej, nawiezienie i przemieszanie z przypowierzchniow¹ warstw¹ 300 m 3 /ha humusu leœnego pozyskanego z terenów przygotowywanych do eksploatacji, obsiew powierzchni ³ubinem ó³tym w okresie 2 lat i przyoranie jego biomasy, przeprowadzenie nasadzeñ leœnych [11]. Na powierzchniach badawczych nast¹pi³o ju, kilka lat temu, zwarcie koron drzew, przy czym w przypadku modrzewia wystêpuj¹ lokalne przeœwietlenia. W miejscach przeœwietlonych rozci¹gaj¹ siê p³aty mchów. Po 10 latach wzrostu modrzew wykazuje znaczne zró nicowanie parametrów wzrostowych: od 1,5 do

3 Symptomy rozwoju procesu glebotwórczego pod m³odymi m wysokoœci (œrednio 4,4 m) oraz od 1,2 do 8,8 cm pierœnicy (œrednio 4,2 cm). Parametry wzrostowe sosny s¹ bardziej wyrównane wysokoœæ drzew wynosi œrednio 3,9 m (3,0 6,0 m), a pierœnica 3,9 cm (2,7 7,2 cm). Badania gleboznawcze przeprowadzono jesieni¹ 2003 r. po 10 okresach wegetacyjnych od wykonania nasadzeñ. W kwaterach modrzewia wykonano szeœæ odkrywek do g³êbokoœci 90 cm (poziom wody gruntowej), a w kwaterach sosny cztery odkrywki takiej samej g³êbokoœci. Do badañ laboratoryjnych pobrano próchnicê nadk³adow¹ (Olfh) oraz grunt z warstw 0 10 cm, cm, cm i cm. Laboratoryjnie oznaczono: w œciole: such¹ masê metod¹ suszarkow¹ i zawartoœæ materii organicznej metod¹ pra enia; w œciole i gruncie mineralnym: ph metod¹ potencjometryczn¹, C org. metod¹ Tiurina, N og. metod¹ Kiejldahla; w gruncie mineralnym: sk³ad ziarnowy metod¹ Cassagrande a w modyfikacji Prószyñskiego, przewodnoœæ elektrolityczn¹ w³aœciw¹ metod¹ konduktometryczn¹ przy stosunku grunt : woda wynosz¹cym 1:5, kwasowoœæ hydrolityczn¹ metod¹ Kappena, zawartoœæ zasadowych kationów wymiennych w 1 M octanie amonu, przyswajalny P i K metod¹ Egnera Riehma, przyswajalny Mg metod¹ Schachtschabela. 3. Omówienie wyników i dyskusja W profilu glebowym do g³êbokoœci 70 cm, zarówno w obrêbie powierzchni poroœniêtej modrzewiem, jak i sosn¹, wystêpuje grunt jednorodny pod wzglêdem sk³adu ziarnowego piaski luÿne, czêsto o zerowej zawartoœci i³u koloidalnego (tab. 1). Mineralna czêœæ fazy sta³ej gleby wytworzonej z takich utworów w³aœciwie nie posiada zdolnoœci sorpcyjnych i retencyjnych. Niewielk¹ pojemnoœæ sorpcyjn¹ gleby takiego gatunku mog¹ nabyæ tylko dziêki wzbogaceniu siê w substancjê organiczn¹, w tym zw³aszcza w swoiste zwi¹zki próchniczne [10, 15, 16, 17]. St¹d w procesie rekultywacji gruntów, na objêtej badaniami powierzchni, podjêto dzia- ³ania wzbogacaj¹ce je w materiê organiczn¹ poprzez zastosowanie 300 m 3 /ha naturalnego humusu leœnego oraz przyoranie biomasy ³ubinu ó³tego. Rozk³adane substancje organiczne, zw³aszcza przyoranej biomasy ³ubinu, by³y tak e Ÿród³em sk³adników pokarmowych dla roœlin, szczególnie zaœ nie wystêpuj¹cego w surowym gruncie azotu. W bardzo lekkich, surowych gruntach piaszczystych wprowadzone substancje organiczne stanowi³y zatem bardzo cenny materia³ u yÿniaj¹cy oraz inicjuj¹cy i stymuluj¹cy procesy glebotwórcze i siedliskotwórcze. Wielu autorów [3, 4, 8, 14, 16] podkreœla jednak, e najwartoœciowsz¹ dla yznoœci gleby jest próchnica wytworzona in situ, powi¹zana z warunkami siedliskowymi i wystêpuj¹c¹ roœlinnoœci¹.

4 188 S. Kowalik, J. Wójcik Tabela 1. Sk³ad granulometryczny utworów w profilu inicjalnej gleby na zrekultywowanym i zalesionym w 1994 r. sp¹gu Kopalni Piasku Szczakowa 2003 r. G³êbokoœæ Przedzia³y wartoœci procentowego udzia³u cz¹stek o œrednicy [mm] [cm] 1, ,1 0,05 0,05 0,02 0,02 0,005 0,005 0,002 < 0,002 Gleba spod modrzewia Gleba spod sosny Po 10 latach od wykonania rekultywacji technicznej i zalesienia objêtej badaniami powierzchni zaznaczy³o siê czytelne zró nicowanie morfologiczne profilu glebowego, zwi¹zane g³ównie z akumulacj¹ substancji organicznej powsta³ej in situ. Na powierzchni gleby, zarówno pod modrzewiem, jak i sosn¹ zwyczajn¹, od³o y³a siê warstewka próchnicy nadk³adowej (œcio³y) o mi¹ szoœci oko³o 1 cm i masie rzêdu 6 15 t/ha (tab. 2). Dwukrotnie wiêksze zasoby próchnicy nadk³adowej stwierdzono pod sosn¹, natomiast zawarte w niej zasoby materii organicznej (oznaczonej metod¹ pra enia) oraz C org. i N og. kszta³towa³y siê na zbli onym poziomie na obydwu powierzchniach. Próchnica nadk³adowa modrzewia charakteryzowa³a siê zatem oko³o dwukrotnie wy sz¹ zawartoœci¹ C org. i N og. oraz wê - szym stosunkiem C:N. Tabela 2. Masa œcio³y i zawarte w niej zasoby substancji org. orazcinna zrekultywowanym i zalesionym w 1994 r sp¹gu Kopalni Piasku Szczakowa 2003 r. Masa [kg/ha] Powierzchnia œcio³y w œciole materii org.* C org. N og. Modrzew europejski ,47 Sosna pospolita ,41 * na podstawie strat pra enia

5 Symptomy rozwoju procesu glebotwórczego pod m³odymi Obraz morfologiczny mineralnej czêœci profilu obydwu badanych gleb wykazywa³ tylko nieznaczne zró nicowanie bezpoœrednio pod warstewk¹ próchnicy nadk³adowej zaznaczy³ siê cienki, zaledwie kilkucentymetrowej mi¹ szoœci i o nieco ciemnejszym zabarwieniu inicjalny poziom próchniczny. Zawartoœæ C org. w przypowierzchniowej dziesiêciocentymetrowej warstwie mineralnej obejmuj¹cej ten poziom, w przypadku obydwu gleb, by³a kilkakrotnie wy sza ni w warstwach g³êbszych, w niewielkim stopniu dotyczy to tak e zawartoœci N og. Porównanie obydwu badanych gleb pod wzglêdem zawartoœci tych sk³adników wskazuje, e gleba spod sosny do g³êbokoœci 30 cm charakteryzuje siê dwukrotnie wy - sz¹ zawartoœci¹ C org. i nieznacznie wy sz¹ N og. w stosunku do gleby spod modrzewia. Wystêpuje tu zatem inna zale noœæ ni w przypadku próchnicy nadk³adowej (tab. 3). Tabela 3. Podstawowe w³aœciwoœci chemiczne utworów w profilu inicjalnych gleb na zrekultywowanym i zalesionym w 1994 r. sp¹gu Kopalni Piasku Szczakowa 2003 r. Badane warstwy [cm] ph PEW C org. N og. H2O KCl [ S/cm] [%] Gleba spod modrzewia C/N Olfh 4,7 (4,5 5,0) 3,9 (3,8 4,0) n.o. 20,08 0,680 29, ,3 (5,1 5,5) 4,5 (4,4 4,8) 14 (10 22) 0,135 0,027 5, ,0 (5,2 6,9) 5,2 (4,3 6,2) 17 (10 30) 0,035 0,023 1, ,1 (5,3 6,7) 5,7 (4,5 6,4) 14 (10 20) 0,044 0,024 2, ,2 (6,0 6,5) 5,9 (5,4 6,3) 15 (10 20) n.o. n.o. Gleba spod sosny Olfh 4,7 (4,5 4,9) 4,3 (4,2 4,4) n.o. 10,55 0,263 40, ,9 (4,7 5,1) 4,3 (4,2 4,5) 10 (10 10) 0,230 0,034 6, ,3 (5,0 5,7) 4,7 (4,4 5,2) 15 (10 20) 0,064 0,030 2, ,5 (5,2 5,8) 5,1 (4,5 5,7) 10 (10 10) 0,0246 0,021 1, ,0 (5,7 6,2) 5,8 (5,4 6,0) 13 (10 20) n.o. n.o.

6 190 S. Kowalik, J. Wójcik Badania Wêgorka [16], a tak e obserwacje w³asne wskazuj¹, e ró nice te mog¹ wynikaæ zarówno z cech gatunkowych drzewostanów, jak równie ze znacznie mniejszej wiêÿby modrzewia i w zwi¹zku z tym lepszego naœwietlenia i bezpoœredniego uwilgotnienia jego œcio³y podczas opadów. Czynniki te maj¹ wp³yw na tempo i kierunek przemian szcz¹tków roœlinnych. Istotne zró nicowanie w profilu glebowym obydwu powierzchni wyst¹pi³o tak e w przypadku odczynu. Stwierdzono jednoznaczny wzrostowy trend wartoœci ph w g³¹b profilów obydwu gleb (tab. 3). Próchnica nadk³adowa zarówno modrzewia, jak i sosny wykazuje zbli ony, silnie kwaœny odczyn. Tylko minimalnie mniejsze zakwaszenie stwierdzono w dziesiêciocentymetrowej warstwie mineralnej zalegaj¹cej bezpoœrednio pod warstewk¹ organiczn¹ obydwu drzewostanów. W g³¹b profilu wartoœci ph w KCl rosn¹ od 4,3 4,5 w przypowierzchniowej warstwie mineralnej do prawie 6,0 na g³êbokoœci cm. Takim w³aœnie, lekko kwaœnym odczynem charakteryzuj¹ siê najczêœciej grunty sp¹gu wyrobiska przed rozpoczêciem rekultywacji [6, 7]. Wystêpuje tu zatem jednoznaczne zakwaszanie siê warstw przypowierzchniowych, zwi¹zane g³ównie z akumulacj¹ i przemianami substancji organicznej. Pod tym wzglêdem nie stwierdzono ró nic pomiêdzy badanymi glebami. Proces znacznego obni enia siê ph przypowierzchniowych warstw mineralnych nie mo e dziwiæ w kontekœcie minimalnej pojemnoœci kompleksu sorpcji wymiennej, oscyluj¹cej w ca³ym profilu wokó³ wartoœci 1 cmol(+)/kg (tab. 4). Tabela 4. Parametry kompleksu sorpcyjnego inicjalnych gleb na zrekultywowanym i zalesionym w 1994 r. sp¹gu Kopalni Piasku Szczakowa 2003 r. Badane warstwy [cm] Hh Sk³adniki rozpuszczalne wch3coonh4 S T V Ca Mg K Na [cmol(+)/kg] [%] Gleba spod modrzewia ,87 0,35 0,11 0,02 0,02 0,50 1,37 36, ,70 0,47 0,12 0,01 0,02 0,62 1,32 47, ,37 0,33 0,10 0,00 0,02 0,45 0,82 54, ,30 0,41 0,15 0,01 0,02 0,59 0,89 66,3 Gleba spod sosny ,30 0,20 0,07 0,02 0,02 0,31 1,61 19, ,73 0,36 0,08 0,01 0,03 0,48 1,21 39, ,50 0,32 0,12 0,00 0,02 0,46 0,96 47, ,30 0,39 0,16 0,00 0,02 0,57 0,87 65,5

7 Symptomy rozwoju procesu glebotwórczego pod m³odymi Analiza parametrów KSW pozwala jednak dostrzec wyraÿny wp³yw na w³aœciwoœci chemiczne inicjalnej gleby tworz¹cego siê poziomu próchnicznego, a tak e p³ytko zalegaj¹cej, wody gruntowej. Poziomy przypowierzchniowe 0 10 i cm charakteryzuj¹ siê wyraÿnie wy sz¹ pojemnoœci¹ kompleksu sorpcji wymiennej, przy zbli onym w ca³ym profilu poziomie sumy zasad, co przek³ada siê na ich ni szy stopieñ wysycenia zasadami. W³aœciwoœci te w obydwu glebach uk³adaj¹ siê proporcjonalnie do zawartoœci C org. w gruncie. Nieco inaczej przedstawia siê sytuacja w najg³êbszej z badanych warstw cm, w której przy niskiej pojemnoœci kompleksu sorpcyjnego, wystêpuje najwy szy stopieñ wysycenia zasadami ponad 65%. We wszystkich warstwach mineralnych obydwu gleb najwiêkszy udzia³ w sumie zasad ma Ca oko³o 70%, nastêpnie Mg oko³o 20%, K i Na od 1 do 4% (rys. 1 i 2). [%] cm cm cm cm Na K Mg Ca Rys. 1. Udzia³ sk³adników w sumie zasad w glebie spod modrzewia [% ] cm cm cm cm Na K Mg Ca Rys. 2. Udzia³ sk³adników w sumie zasad w glebie spod sosny

8 192 S. Kowalik, J. Wójcik Skutkiem powy szych w³aœciwoœci tworz¹cych siê gleb jest ich g³êbokie ubóstwo we wszystkie badane sk³adniki pokarmowe roœlin. Dane zawarte w tabeli 5 wskazuj¹ na skrajne niedobory przyswajalnego fosforu w ca³ym profilu obydwu gleb. Wynika to zarówno z bardzo niskiej jego naturalnej zawartoœci, jak równie z warunków sprzyjaj¹cych jego retrogradacji. Przyswajalny magnez natomiast, przy ogólnym bardzo niskim poziomie jego zawartoœci, wystêpuje w dwukrotnie wiêkszej iloœci w warstwie cm, zalegaj¹cej bezpoœrednio nad lustrem wody gruntowej. Stosunkowo p³ytko zalegaj¹ca ruchoma woda gruntowa jest zatem nie tylko Ÿród³em wilgoci dla korzeni drzew, ale tak e niektórych sk³adników pokarmowych [7, 9, 11]. Na du ¹ korzystn¹ rolê wody gruntowej w kszta³towaniu siê siedliska badanych powierzchni wskazuj¹ tak e dobre parametry wzrostowe zarówno modrzewia, jak i sosny. Tabela 5. Zawartoœæ sk³adników przyswajalnych w inicjalnej glebie na zrekultywowanym i zalesionym w 1994 r. sp¹gu Kopalni Piasku Szczakowa 2003 r. Zawartoœæ [mg/100 g] G³êbokoœæ [cm] P K Mg Gleba spod modrzewia 0 10 sl* 0,98 1, sl 0,68 1, sl 0,45 1, sl 0,73 1,87 Gleba spod sosny 0 10 sl 1,86 0, sl 1,02 0, sl 0,68 1, sl 0,58 1,80 * sl iloœci œladowe 4. Wnioski 1. Drzewostany sosnowe i modrzewiowe znajduj¹ na zrekultywowanym sp¹gu wyrobiska kopalni piasku doœæ dobre warunki wzrostu, mimo e pod³o e gruntowe posiada sk³ad piasku luÿnego, a to za spraw¹ p³ytko zalegaj¹cej wody gruntowej. 2. Dziesiêcioletni okres wzrostu zalesieñ przyczyni³ siê do wyraÿnych zmian niektórych w³aœciwoœci inicjalnej gleby. Dotycz¹ one szczególnie wzrostu zasobnoœci w materiê organiczn¹ i azot oraz zakwaszania siê warstw przypowierzchniowych.

9 Symptomy rozwoju procesu glebotwórczego pod m³odymi Gleba spod sosny charakteryzuje siê wiêksz¹ ni spod modrzewia mas¹ próchnicy nadk³adowej, lecz o mniejszej zawartoœci C org. i N og., wykazuje tak e wy sz¹ zawartoœæ substancji organicznej w przypowierzchniowej warstwie mineralnej. Literatura [1] Bednarek R., Dziadowiec H., Pokojska U., Prusinkiewicz Z.: Badania ekologiczno-gleboznawcze. Warszawa, Wydawnictwo Naukowe PWN 2004 [2] Bykov R.: Litologiczne i morfologiczne uwarunkowania procesów glebowych na terenie zrekultywowanego zwa³owiska Zewnêtrznego Kopalni Siarki Piaseczno. Kraków, WGGiIŒ AGH 2003 (praca doktorska) [3] Gilewska M.: Rekultywacja biologiczna gruntów pogórniczych na przyk³adzie KWB Konin. Poznañ, Rozprawy Naukowe, Roczniki AR, nr 211, 1991 [4] Go³êbiowska J., Bender J.: Czynniki warunkuj¹ce powstawanie poziomu próchnicznego w procesie rekultywacji zwa³owisk. Arch. Ochr. Œrodowiska, 1 2, 1983, [5] Kowalik S.: W³aœciwoœci chemiczne gleb industrioziemnych u ytkowanych rolniczo i leœnie na zrekultywowanym zwa³owisku Kopalni Siarki Machów. Rocz. Gleb., t. LV, nr 2, 2004, [6] Krzaklewski W., Kowalik S., Wójcik J.: Badania glebowo-siedliskowe oraz opracowanie wytycznych rekultywacji szczegó³owej na wybranych powierzchniach w obrêbie pola I i pola II Kopalni Piasku Szczakowa. Archiwum Zak³adu Kszta³towania i Ochrony Œrodowiska AGH 1997 [7] Krzaklewski W., Kowalik S., Wójcik J., Koz³owski T.: Operat glebowo-siedliskowy wraz z wytycznymi rekultywacji dla powierzchni 170 ha na polu Kopalni Piasku Szczakowa sektor 3 (skarpa 3c/3b1). Kraków, Archiwum Zak³adu Kszta³towania i Ochrony Œrodowiska AGH 1998 [8] Mucha W., Sienkiewicz A., Cichocka I.: Wp³yw ró nych sposobów przygotowania gleb w ekosystemie leœnym na przemiany materii organicznej. Rocz. Gleb., t. XXXVII, nr 2 3, 1986 [9] Pietrzykowski M.: Charakterystyka gleb i roœlinnoœci na gruntach rekultywowanych oraz na powierzchniach pozostawionych wy³¹cznie procesowi sukcesji na przyk³adzie wyrobiska Kopalni Piasku Szczakowa. Kraków, Wydzia³ Leœny AR 2004 (rozprawa doktorska) [10] Pokojska U.: Rola próchnicy w kszta³towaniu odczynu, w³aœciwoœci buforowych i pojemnoœci jonowymiennej gleb leœnych. Rocz. Gleb., t. XXXVII, nr 2 3, 1986

10 194 S. Kowalik, J. Wójcik [11] Ropka T., Wypar³o H.: Po³o enie geograficzne i przyrodniczo-leœne Kopalni Piasku Szczakowa S.A. Kopaliny, nr 3 4, 2004 [12] Rumpel C., Kögel-Knabner I., Hüttl R.F.: Organic matter composition and degree of humification in lignite-rich mine soils under a chronosequence of pine. Plant and Soil, 213, 1999, [13] Skawina T., W¹chalewski T.: Powstawanie próchnicy w wyniku biologicznej rekultywacji gleb na terenach pogórniczych. XIX Ogólnopolski Zjazd Naukowy P. T. Gleb., Katowice Kraków Pu³awy 1972 [14] Strzyszcz Z.: Bezglebowa metoda rekultywacji terenów poprzemys³owych w woj. œl¹skim osi¹gniêcia i zagro enia. Rocz. Gleb., t. LV, nr 2, 2004, [15] Wêgorek T.: Zmiany w³aœciwoœci utworów piaszczystych na zwa³owisku zewnêtrznym kopalni siarki w wyniku rekultywacji leœnej. Zesz. Probl. Post. Nauk Rol., z. 418, cz. II, 1995, [16] Wêgorek T.: Zmiany niektórych w³aœciwoœci materia³u ziemnego i rozwój fitocenoz na zwa³owisku zewnêtrznym Kopalni Siarki w wyniku leœnej rekultywacji docelowej. Rozprawy Naukowe AR, Lublin, Wydawnictwo AR 2003 [17] Wójcik J.: Biodynamiczna metoda leœnej rekultywacji na przyk³adzie zboczy zwa³owiska Kopalni Wêgla Brunatnego Adamów. Kraków, Arch. ZKiOS AGH 2002 (rozprawa doktorska)