Tereny po eksploatacji kopalin skalnych nieużytek czy potencjał?

Transkrypt

1 WARSZTATY 2003 z cyklu Zagrożenia naturalne w górnictwie Mat. Symp. str Elżbieta PIETRZYK-SOKULSKA Instytut Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energią PAN, Kraków Tereny po eksploatacji kopalin skalnych nieużytek czy potencjał? Streszczenie Górnictwo odkrywkowe, w tym zwięzłych kopalin skalnych, poprzez swą działalność ingeruje w otaczające złoża środowisko, zwłaszcza przekształcając krajobraz (w sposób trwały i nieodwracalny) i niszcząc szatę roślinną. Powstaje bowiem wyrobisko o różnych rozmiarach, mające niekiedy charakter wgłębny, a w jego otoczeniu zdjęta zostaje gleba wraz z szatą roślinną. Oczyszczony teren przeznaczany jest na zaplecze administracyjno-techniczne (drogi dojazdowe, taśmociągi, zwałowiska, budynki administracji itp.), które często zajmuje większe powierzchnie niż samo wyrobisko, nawet wielkoobszarowe i wielopoziomowe. Ten obcy (na początku) element jest najbardziej widoczny i kłócący się z istniejącą estetyką krajobrazu. W miarę postępu robót górniczych wpisuje się on w krajobraz, jako jego antropogeniczny element, na czas trwania eksploatacji (czasami nawet 100 lat). Pozostałe komponenty środowiska tzn. atmosfera, hydrosfera i biosfera ulegają mniejszym przekształceniom i to o charakterze przemijającym, a ich natężenie i zasięg zależy od stosowanej technologii wydobywczej i przeróbczej kopalin, ukształtowania terenu oraz inwencji gestora. Kilkanaście lat wstecz powstające po zakończeniu eksploatacji wyrobiska wraz z zapleczem pozostawały najczęściej jako nieużytki poprzemysłowe (w większości przypadków), często stając się źródłem zagrożenia dla środowiska, niekiedy znacznie poważniejszym niż w trakcie działań górniczych (np. dzikie wysypiska śmieci). Tylko w niewielkim stopniu, na tych o dużej powierzchni przeprowadzano rekultywację, najczęściej w kierunku leśnym, rzadziej rolniczym. Wielką pomoc w zatarciu śladów działalności górniczej dawała sama Przyroda poprzez działanie naturalnej sukcesji roślinnej, zwłaszcza w wyrobiskach o nachylonych ścianach i dużej ilości przerostów skał ilastych lub mniej zwięzłych. Do dzisiaj na obszarze Polski południowej spotykamy ukryte przez Przyrodę ślady dawnej działalności górniczej. W ostatnich latach, w wyniku przekształceń gospodarczych (wkroczenie gospodarki wolnorynkowej), wzrostu świadomości ekologicznej społeczeństwa (dzięki wprowadzeniu opłat za korzystanie ze środowiska i ostrych dopuszczalnych norm przekroczeń) i postępującemu procesowi urbanizacji i industrializacji (brak dziewiczych terenów do gospodarowania) zaczęto zwracać uwagę na drzemiący w nieużytkach poeksploatacyjnych potencjał obszarowy. Jest to szczególnie istotne dla obszarów występowania złóż zwięzłych surowców skalnych, które związane są głównie z obszarami Polski południowej (Sudetami, Karpatami, G. Świętokrzyskimi) posiadającymi cenne walory przyrodniczo-kulturowe, doskonałe do rozwoju wszelkich form turystyki (a nawet modnej ostatnio ekoturystyki). Właściwe zagospodarowanie występujących tam w dużej liczbie wyrobisk jest rzeczą pierwszoplanową we wszelkich działaniach planowania przestrzennego. To geolodzy rozpoznający złoża, górnicy prowadzący eksploatację, technolodzy dobierający bezodpadowe procesy przeróbki i w końcu architekci krajobrazu planujący optymalne ich zagospodarowanie są odpowiedzialni za stopień wykorzystania nieużytków, stanowiących cenny potencjał obszarów dla wszelkich działań. rozwojowych regionów. 453

2 E. PIETRZYK-SOKULSKA Tereny po eksploatacji kopalin skalnych nieużytek czy potencjał? 1. Baza zasobowa zwięzłych surowców skalnych w Polsce Do zwięzłych surowców skalnych zaliczane są tzw. kamienie drogowe i budowlane (tab.1.1), a więc kopaliny o różnej genezie, właściwościach fizycznych i w związku z tym dużym wachlarzu zastosowań od budownictwa (od monumentalnego, przez mieszkalne do inżynieryjnego, drogowego itp.) po inne gałęzie przemysłu (np. chemiczny, spożywczy, ochrona środowiska itp.). W Polsce największe ich wystąpienia znane są z regionu sudeckiego, karpackiego, świętokrzyskiego oraz krakowsko-częstochowskiego. Pozostałe obszary mają złoża o udokumentowanych zasobach geologicznych bilansowych, ale pojedyncze i o mniejszym zróżnicowaniu litologicznym czy petrograficznym. Zasoby i wydobycie zwięzłych surowców skalnych w Polsce Geological reserves and production of the hard-rocks in Poland Tablica 1.1. Table 1.1. Kopalina Zasoby [tys. ton] Wydobycie [tys. ton] Liczba złóż MAGMOWE bazalty diabazy gabra granity granodioryty keratofiry melafiry porfiry sjenity tuf porfirowy OGÓŁEM METAMORFICZNE amfibolity gnejsy marmury migmatyty serpentynity pozostałe OGÓŁEM OSADOWE dolomity wapienie inne skały węglanowe piaskowce pozostałe OGÓŁEM wg Bilans zasobów r. zestawienie własne 454

3 WARSZTATY 2003 z cyklu Zagrożenia naturalne w górnictwie Największa liczba złóż (41,5% ogółu), o największych zasobach udokumentowanych (52,2%) i rocznym wydobyciu (57,4%) znajduje się w regionie sudeckim. Jest to cała gama kopalin od magmowych przez wylewne, metamorficzne do osadowych, których złoża znane są tylko z tego obszaru (np. granity, sjenity, serpentynity, amfibolity, bazalty, gabra, marmury itp.), a ich eksploatacja odkrywkowa na przemysłową skalę trwa nieprzerwanie przynajmniej od XVI w. Podobnie jest w regionie karpackim, gdzie wprawdzie dominuje jeden rodzaj kopalin piaskowce, ale zróżnicowane tak pod względem litostratygraficznym, jak i właściwości technicznych, a tym samym wykorzystania. O zainteresowaniu tymi surowcami kamiennymi świadczy duża liczba obiektów sakralnych (i nie tylko) wykonanych z tego budulca (głównie piaskowce lgockie, godulskie, istebniańskie, magurskie) oraz wiele kilometrów dróg wykonanych z kruszywa z tych piaskowców (Bromowicz, Karwacki 2000). Dzisiaj złóż czynnych jest znacznie mniej w porównaniu z latami siedemdziesiątymi, gdy odnotowano w tym regionie ponad 1000 wyrobisk różnej wielkości, dość gęsto rozmieszczonych, tak że proponowano utworzenie w tym regionie nawet 6 okręgów eksploatacji (Peszat red. 1975, Peszat i in. 1976). W regionie krakowsko-częstochowskim, jakkolwiek dominują wapienie (różnych kompleksów skalnych) to w jego południowej części (okolice Krzeszowic) spotykane są różne rodzaje skał wylewnych. Wapienie stosowane były dawniej w budownictwie w postaci kamienia łamanego na podmurówki, ale także budynki gospodarcze (do dzisiaj spotykane na Jurze), a nawet mieszkalne, oraz jako cenne elementy architektoniczne (głównie do dekoracji wewnętrznej) z tzw. czarnego marmuru dębnickiego. Część złóż wapieni stosowana była także, podobnie jak pozostałych rodzajów skał wylewnych jako kruszywo na drogi lub tzw. kostkę brukową. Dzisiaj złoża marmurów dębnickich nie są eksploatowane, ale posiadają udokumentowane zasoby i mogą stanowić rezerwę jako cenny surowiec stosowany w konserwacji zabytków, o eksploatacji czasowej. Pozostałe złoża, głównie wapieni jurajskich eksploatowane są w kilku złożach tego obszaru, bądź jako kruszywo dla dróg, bądź materiał kamienny na ozdobne murki, kwietniki i inną galanterię kamienną w budownictwie mieszkalnym. Wykorzystywane są wówczas ich walory estetyczne w postaci kremowej barwy oraz bogactwa szczątków organicznych (np. amonitów i innych fragmentów muszli, koralowców itp.). Region świętokrzyski to głównie wapienie dla przemysłu wapienniczego i cementowego, ale także dolomity, piaskowce kambryjskie i triasowe oraz cenne i unikatowe zlepieńce (np. tzw. zygmuntowskie). Wapienie i dolomity dewońskie stosowane są ze względu na swoje dobre właściwości techniczne (zwłaszcza wysoką wytrzymałość na ściskanie w stanie powietrzno suchym) jako cenne kruszywo dla drogownictwa, a niektóre także (np. dewońskie i trzeciorzędowe okolice m.in. Chęcin, Bolechowic, Morawicy, Pińczowa) ze względu na szeroki wachlarz barw (od kremowych poprzez beżowe do brązowawych) oraz ciekawe tekstury związane z występowaniem dużej ilości szczątków organicznych i zdolność do szlifowania używane są jako płyty okładzinowe (głównie we wnętrzach ze względu na małą odporność na działanie czynników atmosferycznych matowienie) i różnego rodzaju galanteria kamienna. Piaskowce eksploatowane dawniej w wielu wyrobiska (okolice Zagnańska, Wąchocka, Tumlina) dla budownictwa (w tym monumentalnego głównie materiał bloczny) aktualnie mają mniejsze znaczenie, być może ze względu na ograniczenia sozologiczne (obszary prawnie chronione) oraz konkurencyjność materiału z importu i modę na inne barwy i materiały kamienne. Złoża unikatowych zlepieńców (okolice m.in. Miedzianej Góry), które charakteryzują się bogactwem barw i zdolnością do przyjmowania poleru nie są obecnie eksploatowane. 455

4 E. PIETRZYK-SOKULSKA Tereny po eksploatacji kopalin skalnych nieużytek czy potencjał? 2. Wpływ działalności górniczej na środowisko w otoczeniu występowania złóż Wydobywanie kopalin skalnych w omawianych regionach związane jest nierozerwalnie z miejscem ich występowania (udokumentowanymi zasobami). Jak już wcześniej wspomniano kopaliny skalne występują przede wszystkim w obszarach przyrodniczo cennych, co związane jest z budową geologiczną, decydującą bezpośrednio o krajobrazie (rzeźbie terenu), a pośrednio także o szacie roślinnej, stosunkach wodnych, a tym samym sposobie ich zagospodarowania. Złóż nie można przenieść, aby uniknąć ingerencji w środowisko przy pozyskiwaniu cennych surowców skalnych. Należy więc tak prowadzić wydobycie kopalin, aby przekształcenia (nieuniknione i trwałe w przypadku krajobrazu i szaty roślinnej) komponentów środowiska były jak najmniejsze lub nie występowały w ogóle Zasoby złóż Zasoby kopalin skalnych należą do zasobów nieodnawialnych i dlatego są najważniejszym elementem litosfery, przekształcanym w trakcie prowadzenia eksploatacji. Ulegają bowiem bezpowrotnemu zużyciu, a więc eksploatacja ich powinna być prowadzona kompleksowo i w miarę możliwości bezodpadowo, aby wszystkie udokumentowane w złożu kopaliny mogły zostać wykorzystane gospodarczo, oczywiście w miarę możliwości technologicznych i opłacalności ekonomicznej. Jest to szczególnie istotne przy eksploatacji kamieni drogowych i budowlanych, gdyż w latach prosperity górnictwa skalnego zapominano np. o bloczności niektórych złóż. Stosowanie nieodpowiedniej ilości MW w tych złożach powodowało zanik tej właściwości i znaczne straty ekonomiczne, wynikające z możliwości uzyskania różnego typu bloków skalnych dla budownictwa, a materiał ten przeznaczany był do produkcji kostki i grysów dla drogownictwa, a w najlepszym razie także kruszywa do betonów lub produkcji kamienia łamanego. Straty eksploatacyjne oraz przeróbcze były wtedy dla niektórych złóż (np. granitów czy wapieni i piaskowców) znaczne, a powstające odpady zalegały na ciągle powiększających się zwałowiskach, które następnie należało rekultywować, aby nie wpływały negatywnie na estetykę krajobrazu. Aktualnie, w dobie gospodarki wolnorynkowej oraz dużej konkurencyjności na rynku kamieniarskim (zwłaszcza materiałów z importu) gestorzy złóż zmuszeni zostali do prowadzenia racjonalnej gospodarki złożem poprzez właściwe wykorzystanie występujących w nim kopalin. Stosują więc odpowiednie technologie wydobycia (przy małej ilości i dobrej jakości MW), a także przeróbki (duże opłaty skumulowane za zwałowanie odpadów). Zdarzają się więc wypadki reeksploatacji złóż porzuconych, które posiadają udokumentowane zasoby cennych surowców skalnych (np. bazalty okolic Mirska) o doskonałych właściwościach technicznych, decydujących o ich popycie. W trakcie takiej reeksploatacji następuje także likwidacja zwałowisk dawnych odpadów górniczych i przeróbczych, a z okolicznego krajobrazu znikają obce elementy, obniżające jego walory Przekształcenia krajobrazu Krajobraz, jako drugi nieodnawialny element litosfery, narażony jest na trwałe przekształcenia, które dzieli się na: niezbędne zależne od stosowanej techniki eksploatacji, a związane z budową geologiczną złóż, wyrażające się powstaniem wyrobiska; towarzyszące wynikające z funkcjonowanie zakładu górniczej i ewentualnie przeróbczego; 456

5 WARSZTATY 2003 z cyklu Zagrożenia naturalne w górnictwie uboczne powstające w trakcie funkcjonowania zakładu górniczego i przeróbczego jako możliwe do wystąpienia, ale nie zawsze. Zasięg przekształceń krajobrazu zależy od: morfologii obszaru występowania złoża; technologii eksploatacji; technologii przeróbki. Morfologia obszarów występowania złóż związana z budową geologiczną decyduje o charakterze powstających wyrobisk. Mogą one być stokowe lub stokowo-wgłębne (monoklinalne zaleganie kopalin), a eksploatacja prowadzona systemem ścianowym, jedno- lub wielopoziomowym (zależnie od miąższości kopaliny w złożu), niekiedy na znacznej długości ścianach (nawet ponad 1 km). Front robót przesuwa się w głąb wzniesień, aż do całkowitego ich zaniku lub powstania amfiteatralnych zagłębień o wielu poziomach i wysokościach do 25 m każda. Wyrobiska takie stanowią doskonałe punkty widokowe na otaczającą okolicę. Gorzej gdy eksploatacja trwa do całkowitego wydobycia kopaliny i zaniku wzniesień. Okoliczny krajobraz staje się monotonny, tracąc swą specyfikę. Wtedy może pozostawienie zrekultywowanych zwałowisk może być pewną rekompensatą i zadośćuczynieniem dla środowiska? Złoża skał magmowych (np. granity, gabra, bazalty) eksploatowane są w wyrobiskach wgłębnych lub stokowo-wgłębnych o prawie pionowych ścianach i znacznych głębokościach (nawet ponad 100 m). Na przekształcenia krajobrazu ma także wpływ powstawanie zwałowisk, zwłaszcza nadpoziomowych, o znacznej kubaturze i wysokościach wierzchowin. Przy eksploatacji kamieni drogowych i budowlanych, zwłaszcza blocznych, odpadami mogą być wszelkiego rodzaju przerosty skał płonych, utwory wypełniające np. leje krasowe, czerty krzemienne czy silnie spękane partie materiału związane z uskokami i innymi procesami geologicznymi, które nie znajdują zastosowania przemysłowego, na danym etapie technologicznym. W górnictwie skalnym udział tego typu odpadów nie jest duży, w porównaniu z innymi działami górnictwa odkrywkowego. Na 11,4 mln ton odpadów wytworzonych w 1999 r. w górnictwie, stanowią one tylko około 12% i pamiętać należy iż są to odpady mało uciążliwe dla środowiska (zwłaszcza gdy bierze się pod uwagę ich toksyczność). W ostatnich latach zaznacza się także wzrostowa tendencja wykorzystania odpadów zwłaszcza przez przemysł materiałów budowlanych, pracach inżynieryjnych, a także rolnictwo czy indywidualni odbiorcy (Pietrzyk-Sokulska 2002) Pozostałe przekształcenia środowiska Pozostałe komponenty środowiska tzn. atmosfera, hydrosfera i biosfera ( w tym człowiek) w górnictwie skalnym przekształcane są w stosunkowo niewielkim stopniu. Zasięg tego typu przekształceń dotyczy najczęściej granic obszaru górniczego (ewentualny lej depresji, rozrzut odłamków skalnych, drgania sejsmiczne i fala uderzeniowa wywołane strzelaniem MW, hałas) lub nawet samego wyrobiska (np. zanieczyszczenie powietrza pyłem i gazami). Najbardziej narażony na wpływ górnictwa jest sam górnik, ale to od niego bezpośrednio należy dobór technik urabiania i zabezpieczenia się przed ewentualnymi zagrożeniami (wibracje, hałas itp.). Wobec skali przedstawionych powyżej przekształceń krajobrazu i zasobów kopalin, te przekształcenia są krótkotrwałe i kończą się w momencie zakończenia eksploatacji. 457

6 E. PIETRZYK-SOKULSKA Tereny po eksploatacji kopalin skalnych nieużytek czy potencjał? 3. Zagospodarowanie obszarów po eksploatacji kopalin skalnych Skalę dokonanych w środowisku przekształceń obserwujemy zwłaszcza w obszarach o wysokich walorach przyrodniczych. Przywrócenie im poprzednich walorów nie jest możliwe, gdyż niektóre z nich (krajobraz i zasoby) uległy trwałym zmianom. Barierę stanowią z jednej strony możliwości techniczne i ekonomiczne, a z drugiej przyrodnicze i społeczne. Konieczne jest, przed przystąpieniem do rekultywacji i zagospodarowania tych przekształconych przez górnictwo regionów rozważenie wielu uwarunkowań decydujących o zachowaniu względnej równowagi w środowisku, a także ładu przestrzennego i ich walorów estetycznych Uwarunkowania przyrodnicze Estetyka i harmonia krajobrazu zależy od stopnia jego urozmaicenia (rzeźba, szata roślinna, sieć rzeczna, zbiorniki wodne) i decyduje o możliwościach rozwoju różnych form turystyki i rekreacji. Jak wynika z poprzednich rozdziałów to krajobraz jest jednym z głównych elementów litosfery przekształcanych w trakcie prowadzenia odkrywkowej eksploatacji kopalin skalnych. Powstałe w trakcie eksploatacji wyrobisko, w zależności od charakteru i rozmiarów po jej zakończeniu staje się nieużytkiem poprzemysłowym, częściowo zrekultywowanym tzn. zalesionym (najczęściej). Krajobraz w otoczeniu wyrobisk ulega modyfikacjom, tzn. mogą znikać częściowo lub całkowicie wzniesienia lub powstawać zagłębienia (wyrobiska wgłębne), niekiedy o znacznej głębokości, wypełnione wodą (opadową lub dopływającą do wyrobiska w wyniku zaprzestania pompowania i drenażu). Zanik całkowity wzniesień powoduje pozorne zubożenie krajobrazu i zmniejszenie jego urozmaicenia, a tym samym obniżenie pierwotnych walorów środowiska otaczającego wyrobiska. Wrażenie to pogłębia zniszczona (pierwotna) szata roślinna, w miejsce której, w wyniku naturalnej sukcesji (podobnie jak po jej zakończeniu) pojawia się roślinność synantropijna, obca dla danego regionu, co nie znaczy (w wielu wypadkach), że gorsza. Bardzo często w opuszczonych wyrobiskach, które samoistnie zarastają tworzą się nisze ekologiczne np. dla ptactwa lub innych drobnych zwierząt lub wręcz ogrody ekologiczne (przy współudziale zamierzonym człowieka) stanowiące ciekawe obiekty badawcze. Jest to szczególnie istotne dla wyrobisk znajdujących się w pobliżu cennych obiektów przyrodiczych, prawnie chronionych (co często ma miejsce w omawianych przypadkach). W regionach występowania złóż kopalin skalnych znajduje się 9 (z 22) parków narodowych, przy czym 5 na obszarze Karpat i 2 w regionie sudeckim. Ponadto jest tu wiele parków krajobrazowych, obszarów chronionego krajobrazu, rezerwatów (tak biotycznych jak i abiotycznych), stanowisk dokumentacyjnych i użytków ekologicznych. Uwzględniając przy projektowaniu nowych kamieniołomów tylko aspekt ochrony tych obiektów, wiele złóż powinno zostać zamknietych. Kierując się jednak zdrowym rozsądkiem i wzrastającym popytem na surowce skalne (zwłaszcza w budownictwie i drogownictwie) należy tak prowadzić wydobycie, aby szkody w środowisku były jak najmniejsze. Pamiętać bowiem należy, że często inne działania człowieka (np. przy budowie dużych kompleksów mieszkalnych czy autostrad) powodują większe zniszczenie środowiska, ale szybko przemijające ze względu na krótki czas trwania inwestycji. Krajobraz w tych przypadkach ulega diametralnym przekształceniom, ale jest to normalne dla rozwijającej się cywilizacji. Należy więc dbać o to, aby panująca w środowisku równowaga nie została zachwiana, a poczynania związane z wszelką działalnością gospodarczą człowieka następowały w harmonii z otaczającą przyrodą. 458

7 WARSZTATY 2003 z cyklu Zagrożenia naturalne w górnictwie 3.2. Możliwości wykorzystania obszarów poeksploatacyjnych Do lat dziewięćdziesiątych większość obszarów po odkrywkowym górnictwie skalnym stanowiła nieużytki, które tylko czasami stawały się np. niszami ekologicznymi, czy oczkami wodnymi wykorzystywanymi rekreacyjnie przez okoliczną społeczność (Chwastek 1985; Chwastek, Wacław 1992). Bardzo niewielka ich liczba była zagospodarowywana (mimo istnienia projektów architektonicznych Stawicki 2002) w określonym kierunku np. jako stawy rybne (m.in. wyrobiska po eksploatacji wapieni w regionie opolskim), magazyny i bazy transportowe (np. wyrobiska po eksploatacji wapieni jurajskich w Krakowie), wysypiska śmieci (okolice Piwnicznej), czy obiekty sportowo-wypoczynkowe (m.in. Park im. Bednarskiego w Krakowie, Kadzielnia w Kielcach, G. Św. Anny w regionie opolskim) oraz obiekty naukowo-badawcze (m.in.. rezerwaty: Bonarka w Krakowie, Czarnockiego w Kielcach, Organy Wielisławickie w regionie sudeckim). To podejście nadawało tym obszarom rangę obszarów uproduktywnionych, częściowo wykorzystanych. Dopiero lata 90-te uzmysłowiły nam prawdziwy potencjał drzemiący w tych obszarach tak dla gospodarki jak i ekologii (Malewski red. 1999). W związku z tym zaproponowano ich wykorzystanie: przyrodnicze zwiększające zasoby przyrodnicze danego obszaru; naukowo-poznawcze zwiększające georóżnorodność; rekreacyjno-turystyczne podnoszące wartość danego obszaru i utrzymujące harmonię w krajobrazie; przemysłowe zmniejszające potencjał obszarów dziewiczych pod obiekty magazynowe itp.; wodne zwiększenie liczby zbiorników, a więc i retencji wodnej; innych np. pod profesjonalne składowiska odpadów przemysłowych i komunalnych. Czynnikami w pierwszej kolejności decydującymi o wyborze optymalnego kierunku zagospodarowania są m.in.: dotychczasowe funkcje obszarów przyległych do wyrobisk; warunki przyrodniczo-krajobrazowo-kulturowe; warunki glebowe i mikroklimatyczne; uwarunkowanie ekonomiczne; możliwości techniczne i ekonomiczne realizacji i korzyści związanych z ich wprowadzeniem; korzyści środowiskowe. Podsumowanie Wzrastająca świadomość społeczeństw, a także rosnące zapotrzebowanie na nowe tereny pod różnego rodzaju inwestycje wymusza zainteresowanie rewitalizacja terenów po eksploatacji górniczej. Stanowią one bowiem często niewykorzystany potencjał gospodarczy. Przed geologami, górnikami, prowadzącymi przeróbkę surowców mineralnych, architektami krajobrazu i planistami otwiera się wielka szansa wykorzystania posiadanych umiejętności i istniejących technologii dla przywrócenia harmonii w otaczającym środowisku. Natomiast społeczności lokalne, wraz z wzrastającą współodpowiedzialnością za dane im w użytkowanie środowisko mogą walczyć o poprawę warunków życia, a jednocześnie rozwój gospodarczy własnych regionów. Przykładów tego typu działalności jest już w Polsce wiele, a doświadczenia krajów europejskich mogą tylko stanowić gotowy projekt czekający na wykorzystanie. 459

8 E. PIETRZYK-SOKULSKA Tereny po eksploatacji kopalin skalnych nieużytek czy potencjał? Literatura [1] Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg stanu na 31.XII 2000 r., 2001 Ministerstwo OŚ, PIG, Warszawa. [2] Bromowicz J., Karwacki A. 2000: Perspektywy wykorzystania zwięzłych skał osadowych polskich złóż w drogownictwie porównanie ze skałami magmowymi. Zesz. Nauk. AGH, Geologia t. 26, z. 1, [3] Chwastek J. 1985: Potrzeby i nożliwości zagospodarowania terenów poodkrywkowych. Zesz. Nauk. AGH 1027, Sozologia i Sozotechnika 20, [4] Chwastek J., Wacław J. 1992: Kamieniołom rana w krajobrazie czy zabytek przyrody nieożywionej. Zesz. Nauk. AGH, Górnictwo, 16, [5] Malewski J. (red.) 1999: Zagospodarowanie wyrobisk. Technologiczne, przyrodnicze i gospodarcze uwarunkowania zagospodarowania wyrobisk poeksploatacyjnych surowców skalnych Dolnego Śląska. Oficyna Wyd. Politechniki Wrocławskiej. [6] Peszat Cz. (red.) 1975: Mapa surowców skalnych Karpat w skali 1: z objaśnieniami. Cz. I. Kamienie drogowe i budowlane oraz surowce węglanowe. Arch. Zakładu Złóż Surowców Skalnych AGH, Kraków. [7] Peszat Cz. i in. 1976: Piaskowce karpackie, ich znaczenie surowcowe i perspektywy wykorzystania. Kwartalnik AGH, Geologia 2, [8] Pietrzyk-Sokulska E. 2002: Uwarunkowania sozologiczne eksploatacji kamieni budowlanych i drogowych w Polsce.[w]: Surowce mineralne Polski. Surowce skalne. Kamienie budowlane i drogowe. Wyd. Instytutu GSMiE PAN, Kraków, [9] Stawicki H. 2002: Architektura krajobrazu w problematyce zrównoważonego rozwoju. Na wybranych obszarach pokopalnianych Kielc oraz innych regionów. Wyd. Kieleckie Towarzystwo Naukowe, Kielce, 190. [10] Zdanowicz M. 1998: Kamieniołomy jako ogrody ekologiczne. Górn. Odkr. T. XL, z. 2-3, Mining areas idle land or economic potential Opencast excavation of hard-rocks deposits causes deterioration of the landscape. These negative transformations are most apparent in the areas of natural beauty and at the early stages of quarring. Excavating activity creates many environmental problems. Some of these can be solved or eliminated by proper planning mining activities, by proper reclamation during excavation and management in the post-exploitation phase. Reclamation methods and management criteria for a variety of abandoned hard-rocks quarries are discussed in the presented paper. Przekazano: 10 marca 2003 r. 460