FRAGMENTA FAUNISTICA. Tom XXIV Warszawa, 30 VI 1979 Nr 6. [Z 2 tabelami w tekście]

Transkrypt

1 POLSKA AKADEMIA NAUK INSTYTUT ZOOLOGII FRAGMENTA FAUNISTICA Tom XXIV Warszawa, 30 VI 1979 Nr 6 B olesław B u r a k o w s k i Sprężyki ( C oleoptera, E lałeridae) P ie n in [Z 2 tabelami w tekście] Dotychczas nie prowadzono w Pieninach systematycznie badań faunistycznych nad rodziną sprężyków. W piśmiennictwie entomologicznym można znaleźć fragmentaryczne dane o występowaniu w Pieninach zaledwie 12 gatunków sprężyków; wzmianki o nich są rozproszone w kilku pracach opublikowanych przed kilkudziesięciu, a nawet stu laty. Z obszaru sąsiedniego, Pienin słowackich J. R o u b a l (1936) wykazał 18 gatunków. Liczba gatunków znanych z Pienin polskich wynosi obecnie 54, z czego 42 podano po raz pierwszy w niniejszym opracowaniu. Badania prowadziłem w latach , w miesiącach od kwietnia do października. Obszar objęty moimi badaniami ograniczony był od północy szosą Czorsztyn -Szczawnica, a od południa Dunajcem od Czorsztyna do Krościenka, na wschód sięgał po Jaworki i dolinę Białej Wody w Małych Pieninach. Badania zasadniczo przeprowadzano w 12 środowiskach, z których pierwsze 10 ma szczegółową charakterystykę fitosocjologiczną zawartą w opracowaniu E. P a n c e r - K o t e j o w e j i K. Z a r z y c k i e g o (1976). Wykaz biotopów i stanowisk, z których pochodzi zebrany materiał, przedstawia się następująco: 1. Buczyna karpacka. Stanowisko w dolinie Ociemnego Potoku (Ociemne), wysokość około m n.p.m., nadto pojedyncze próby z Zamkowej Góry, Czertezika, Sokolicy i Gródka. 2. Buczyna ciepłolubna. Stanowisko w dolinie Pienińskiego Potoku pod Białymi Skałami, wysokość m n.p.m. 3. Jedlina ciepłolubna. Stanowisko na podszczytowym, południowo-zachodnim zboczu Facimiechu, wysokość od około 500 do 650 m n.p.m. 4. Olszynka karpacka. Stanowiska w dolinie Dunajca: półwysep Kras (wysokość około 425 m n.p.m.), Czorsztyn (480 m n.p.m.) i poniżej Zawiesów (450 m n.p.m.). 5. Łąka pienińska. Badaniami objęto łąki okresowo koszone na kilku stanowiskach:

2 1 8 6 B. Burakowski 2 Doliny nad Gródkiem ( m n.p.m.), Stolarzówka (650 m n.p.m.), polana Wyrobek < m n.p.m.) i przełęcz Szopka (780 m n.p.m.). j 6. Łąka ziołoroślowa. Stanowisko na północnym stoku masywu Trzech Koron, na wysokości od 900 do 970 m n.p.m. 7. Murawa naskalna. Najwięcej materiału zebrano w Wąwozie Sobczańskim na wysokości około 550 m n.p.m., część również w masywie Trzecb Koron (około 960 m n.p.m.), w Wąwozie Gorczyńskim (600 m n.p.m.) i wąwozie Homole (450 m n.p.m.). 8. Murawa kserotermiczna. Zasadnicze badania w Wąwozie Sobczańskim i na Grabczysze ( m n.p.m.), pojedyncze próby z Ganku pod Trzema Koronami, Wąwozu Gorczyńskiego, doliny Białej Wody i wąwozu Homole. 9. Suche pastwisko. Większość materiału zebrano na pastwisku wypasanym przez krowy w Podłaźcach, wysokość około 500 m n.p.m., część na pastwisku owiec w rejonie doliny Białej Wody w Małych Pieninach. 10. Młaka. Stanowisko w Krościenku nad ujściem Ociemnego Potoku (430 m n.p.m.) oraz w dolinie Pienińskiego Potoku przy szlaku turystycznym na przełęcz Szopka (680 m n.p.m.). 11. Żwirowisko. Stanowiska w korytach Dunajca w Czorsztynie i Krościenku oraz potoku Grajcarek w Szczawnicy. 12. Terasa nadrzeczna. Pobierano próby jakościowe wzdłuż cieków wodnych, głównie Dunajca i Białej Wody, na łąkach, polach przydrożach i w nieokreślonego typu zaroślach. Poza wymienionymi stanowiskami poławiano również w innych punktach Pienin: Krośnica, góra Wżar, dolina Harczy Grunt, góra Sołtysia Skałka, Cisowiec i Zamczysko koło Sromowiec Wyżnich, Flaki, Podskalnia Góra, Sromowce Niżne, Toporzyska, polana Kurnikówka, Wyrobek, Istebki i Sutrówka, Ociemny Wierch, Księży Las koło Krościenka, Długi Gronik, Hulina, Jaworki i Wysokie Skałki. Z uwagi na mozaikowość występowania i ukryty sposób życia wielu gatunków sprężyków, materiał zbierano różnymi metodami. Odnalezienie stanowisk lokalnych rzadkich gatunków jest niekiedy tylko kwestią przypadku. W środowiskach leśnych badania prowadzono metodą czerpakowania, bezpośredniego przeszukiwania pod obluźnioną korą martwych drzew i w spróchniałym drewnie pni, pniaków i kłód, przesiewania ściółki i przekopywania gleby. Badań ilościowych poniechano, gdyż w przeprowadzonych próbach liczba okazów łowionych była bardzo mała. W środowiskach otwartych postacie dorosłe poławiano metodą wypatrywania na trawach i roślinach zielnych, koszenia czerpakiem entomologicznym i przesiewania ściółki, murawy i mchów. Badania ilościowe (głównie na łące pienińskiej i ziołoroślowej, pastwisku oraz młace) polegały na pobraniu serii połowów składających się z 8 prób, każda po 25 uderzeń czerpakiem. Larwy uzyskiwano za pomocą przekopywania gleby. Do badań ilościowych pobierano po 3 próby, każda o powierzchni 0,1 m2i głębokości około 20 cm. Część materiału larwalnego gatunków rzadszych użyto do hodowli w celu uzyskania postaci dorosłych i danych bionomicznych. Uwzględniłem również materiały sprężyków uzyskane z prób ilościowych innych owadów pobieranych metodą czerpakowania (zbierali: A. G r a b o w s k a, A. R o d z i e w i c z i K. W i n n i k ). Pojedyncze okazy ciekawych gatunków dostarczyli mi koledzy z Instytutu Zoologii PANi prof, dr Wł. B a z y l u k, dr R. B i e l a w s k i, dr I. D w o r a k o w s k a i dr A. D r a - b e r - M o ń k o. Wszystkim wyżej wymienionym na tym miejscu składam serdeczne podziękowania. Szczególnie wdzięczny jestem Pani Alinie G r a b o w s k i e j za pomoc w żmudnym przebieraniu wysiewek i prób glebowych oraz opiekę nad hodowlą larw. Na koniec wykorzystałem również nie publikowane stare materiały zebrane przez Sz. T e n e n b a u m a, a znajdujące się w Instytucie Zoologii PAN. Ujęcie taksonomiczne omawdanej rodziny oparte jest na nowoczesnym opracowaniu L. L e s e i g n e u r a (1972), przy tym w obecnej pracy jako synonimy cytowane są nazwy podane przy niektórych gatunkach sprężyków Bieszczadów ( B u r a k o w s k i 1971).

3 3 Elateridae 187 PRZEGLĄD GATUNKÓW 1. Lacon lepidopterus (Panzer, 1801) R zadko sp o ty k an y g atu n ek europejski, w ystępujący lokalnie na rozproszonych stanow iskach we wschodniej części E u ro p y Środkowej oraz we w schodniej Europie i zachodniej Syberii, nadto notow any tylko z jednego stanow iska w D anii oraz z trzech południow ych prow incji Szwecji. G atunek zasiedla lasy pierwotne, toteż na skutek wyniszczenia starych drzew ostanów oraz nowoczesnej gospodarki leśnej w wielu k raja ch praw d o podobnie w yginął całkowicie, zwłaszcza na południow ych, zachodnich i północnych krańcach swego zasięgu. Od przeszło stu la t nie znalazły potwierdzenia pojedyncze wzm ianki o występowaniu w następujących rejonach: Bawarii, czeskich Beskidach, Styrii oraz u nas na Pobrzeżu B ałtyku (Elbląg), Śląsku D olnym (Strzelniki woj. Opole), w S udetach Zachodnich (R adków-k am ieniołom woj. W ałbrzych) i na kilku stanowiskach w Beskidach Zachodnich (Babia G óra, B a ra n ia Góra, R om anka, Skrzyczne, O bchodzita). Z uwagi na zachowanie jeszcze w Polsce lasów naturalnych oraz na skutek ochrony drzewostanów w parkach narodowych i rezerwatach przyrody, mamy największą liczbę znanych stanowisk L. lepidopterut, w bieżącym stuleciu, a mianoavicie Roztocze: Zwierzyniec koło Zamościa, Florianka koło Józefowa; Beskid Wschodni i góra Turnica koło Przemyśla. Nadto w zbiorach Instytutu Zoologii PAN w Warszawie są dava okazy znalezione 24 VII 1939 przez A. B artoszyńskiego w Beskidzie Sądeckim (Wielka Roztoka). Na stanowisku tym uprzednio był znajdowany w pojedynczych osobnikach przez Stefana S tobieckiego w dniach 14 VIII 1892 i 14 VII 1896 oraz przez jego syna Stanislaiva w dniu 10 VI Okazy te są przechowywane w zbiorach Zakładu Zoologii Systematycznej i Doświadczalnej PAN w Krakowie. W zbiorach tych znajdują się poza tym okazy pochodzące z następujących stanoivisk w woj. Przemyśl: góra Panieński Czub, 22 V 1879, 1 okaz oraz góra Spława koło Birczy, 6 VII 1884, 2 okazy, leg. B. K otula; ponadto w kolekcji M. R ybińskiego jest 1 okaz z Tatr (bez bliższych danych). W Pieninach został znaleziony tylko jeden okaz w Krościenku 17 VI 1958 przez red. J. PODOSKIEGO. Zdaje się, że L. lepidopterus m a u nas duże szanse do dalszego przetrw ania w naszych wschodnich rejonach, gdyż poza już wym ienionymi stanow iskam i został w ubiegłym dwudziestoleciu kilkakrotnie w ykryty przez autora w Białowieskim P arku Narodowym. Je st on chrząszczem nadzwyczaj rzadko spotyk an y m z pow odu w ym agań środow iskow ych i ukrytego sposobu życia. Zw iązany jest ze starym i, m artw ym i jodłam i i świerkami, zasiedla zwłaszcza dużych rozm iarów pnie, złomy i pieńki zaatakow ane uprzednio przez owady drew noi próchnożerne. P ostacie dorosłe u n ik a ją św iatła dziennego k ry ją c się w szczelinach drzew i pod płatam i odstającej kory. Pod wieczór opuszczają kryjów ki i w tedy można je niekiedy spotkać na korze. Ze względu na swe ubarwienie, p odobne do tła świerku, jest tru d n y do zauw ażenia i zwykle znajdow any p o jedynczo. W ykazuje dużą aktyw ność w ciągu nocy naw et późną jesienią i wczesną w iosną. Larw y są bardzo drapieżne. Ż eru ją głównie w chodnikach larw innych

4 18 8 B. Burakowski 4 owadów, na które polują. D rążą również własne chodniki w m iękkim drew nie, budują w nim także kom ory poczwarkowe. Żyją kilka lat, a po uzy sk an iu długości około 30 mm przepoczwarczają się w lecie. Postacie dorosłe u k a z u ją się w lipcu-sierpniu i przezim ow ują. 2. Adelocera murina (L i n n a e u s, 1758) Agrypnus m urinus (L.) G atunek eurosyberyjski, szeroko rozprzestrzeniony w praw ie całej E uropie, w Fennoskandii dociera do koła podbiegunowego, notow any również z K aukazu. W Polsce w ystępuje praw dopodobnie na całym obszarze prócz wyższych partii górskich, w dzielnicach północnych rzadziej spotykany. W Pieninach rozpowszechniony w wielu środowiskach, ale liczebność jego jest nierównomierna. W połowach od 13 IV do 22 VII postacie dorosłe były stwierdzone na następujących stanowiskach: Czorsztyn, Krościenko, Zawiesy, Kras, Długi Gronik, Ociemne, Doliny nad Gródkiem, Kurnikówka, Trzy Korony, Wąwóz Sohczański, Podskalna Góra Podłaźce, Grabczycha, Wąwóz Gorczyński, dolina Białej Wody, Jaworki, góra Wżar. Łącznie złowiono 71 okazów, z których 26 uzyskano w 22 próbach ilościowych na ogólną liczbę wykonanych 696 prób. Najliczebniej występował na suchym pastwisku na Podłaźcach, gdzie stanowił 28% składu gatunkowego tego środowiska. Materiał larwalny przedstawia się dość skąpo; łącznie wyszukano 11 larw, z których 4 pochodziły z prób glebowych. W ystępuje głównie na odkrytych, nasłonecznionych terenach, zwłaszcza na suchszych łąkach, pastw iskach, ugorach i polanach śródleśnych w reglu dolnym. Postacie dorosłe w czasie słonecznej pogody zwykle przebyw ają n a roślinach zielnych i traw ach, niekiedy tylko na liściach oraz gałązkach drzew i krzewów, zaś podczas niesprzyjających warunków atm osferycznych k ry ją się pod kam ieniam i, bryłam i ziemi, w szparach gleby i wśród przyziem nych części roślin. Samice składają jaja do gleby. Larwy w ykazują dużą drapieżność. Obserwowano je w terenie 25 Y 1972 podczas wyżerania larw chrząszczy Idolus picipennis ( B a c h ) i Limonius aeneoniger ( D e G e e r ), bytujących pod mchem na skałce wąwozu Hom ole; nadto na suchym pastw isku na Podłaźcach w przegrzybiałej glebie 7 Y II 1974 napotkano larw y A. murina odżyw iające się la r w am i innego sprężyka Gidnopus minutus (L.) oraz kózki Vadonia livida (F.). 3. Benticollis linearis (L i n n a e u s, 1758) G atunek eurosyberyjski, w Europie na północ docierający do 70 szer. geogr., a na południe do Pirenejów, północnych W łoch i Bułgarii. Pom im o braku danych z niektórych krain, w ystępuje w Polsce prawdopodobnie w całym k raju, w górach sięga do regla górnego. W Pieninach gatunek poławiany w postaci imaginalnej sporadycznie i przeważnie pojedynczo w ciepłolubnej buczynie i na niskiej terasie nadrzecznej na następujących stanowiskach: Czorsztyn, Krościenko, Ociemne, Białe Skały, dolina Pienińskiego Potoku. Łącznie znaleziono 15 okazów od 30 V do 21 VI. Poza tym na dwu ostatnich stanowiskach

5 5 Elateridae 189 były wykryte niższe postacie rozwojowe na miejscach lęgowych w ciepłolubnej buczynie, a mianowicie: 4 VI 1971, w próchnie kłody buka 1 larwa; 1 Y 1974, w wilgotnym, miękkim drewnie gałęzi leszczyny leżącej na ziemi 1 poczwarka, z której w hodowli 9 V 1974 wylęgło się imago; 4 V 1974, pod korą wywrotu jodły 1 larwa. Cykl rozwojowy w ciągu 3-5 lat. Przepoczwarczenie następuje zawsze po przezim ow aniu larw y, zwykle w drugiej połowie kw ietnia lub w m aju. P o stacie dorosłe żyją od m aja do lipca. Dokładniejsze dane bionomiczne zawarte są w p ra c y o sprężykach Bieszczadów (Burakow ski ). 4. Denticollis rubens P il l e r e t M it t e r p a c h e r, Rozmieszczenie: Burakowski N a południu swego areału w ystępuje głównie na obszarach górzystych, w m iarę posuwania się na północ zajm uje też leśne teren y nizinne, zwłaszcza w lasach pierw otnych. W Pieninach gatunek bardzo rzadki; znalazłem go tylko na dwu stanowiskach: Ociemne, 13 V 1972, buczyna karpacka, w białym, wilgotnym, miękkim drewnie pieńka buka 1 poczwarka, z której w hodowli wylęgła się 18 V 1972 postać dorosła; Białe Skały, 14 V 1972, buczyna ciepłolubna, w pieńku buka 1 larwa. G atunek zasiedla silnie zacienione i w ilgotne stanow iska w lasach liściastych i mieszanych, słabo lub wcale nie eksploatowanych, gdzie wywrócone pnie, złom y i pieńki nie są skrzętnie usuw ane. S przyjające w arunki dla k ilk u letniego cyklu rozwojowego sprężyk te n zn ajd u je zwłaszcza w zw artych p a r tiach starodrzewu. N a skutek destrukcyjnej działalności owadów drzewożernych i grzybów saprofitycznych tw arde drewno drzew obum ierających lub m artw ych ulega rozkładowi, powodując jego rozmiękczenie. W takim miękkim drewnie nie usuw anych w ciągu długiego czasu fragm entów drzew gatunek m oże przebyć kilka cykli rozw ojow ych. Postacie dorosłe spotykane od m aja do lipca, w ciągu dnia pozostają w ukryciu, w nocy p rz y la tu ją niekiedy do św iatła. N a silne zredukow anie p o pulacji omawianego gatunku sprężyka w Pieninach niewątpliwie w płynęła nie tylko wylesiająca gospodarka człowieka w ubiegłych dziesięcioleciach, ale i współcześnie obecność nęcących licznych i silnych źródeł św iatła sztucznego, do którego m ogą przylatyw ać im agines. U legają one tu ta j całkow itej zagładzie nie znajdując w pobliżu naturalnych warunków siedliskowych oraz są niszczone przez drobne ssaki i p ta k i owadożerne. 5. Ctenicera (Ctenicera) virens (S c h r a n k, 1781) Rozmieszczenie: B u r a k o w s k i Z Pienin jako Gorymbites aulicus v. signatus wykazany ogólnikowo bez podania miejscowości ( K r e u t z 1907: XIII). W moich badaniach stwierdzony w postaci dorosłej na pięciu stanowiskach dolinnych: Zawiesy koło Krościenka, 17 V 1972, 1?; Wąwóz Sobczański, 17 V 1972, na roślinach zielnych nad potokiem, 1 i 3?? oraz w próbie ilościowej z murawy kserotermicznej, 1?; na tym samym stanowisku, 21 V 1973, 1 d; dolina Białej Wody, 30 IV 1974, pod kamieniem, 1 d- Poza tym w Małych Pieninach został znaleziony przed

6 190 B. Burakowski G kilkudziesięciu laty: Wysokie Skałki, 30 V 1912, 1 okaz, leg. Sz. T en en ba u m. Dane odnoszące się do w ogóle bardzo rzadko znajdowanych larw są następujące : Wąwóz Sobczański, 28 Y 1973, na ścieżce turystycznej, 1 larwa; 6 V 1974, na pobrzeżu potoku, w czarnej glebie z dużą zawartością okruchów skalnych, wśród korzeni traw, 1 larwa. G atunek zamieszkuje otw arte tereny górskie i podgórskie, zwłaszcza doliny rzek i potoków, wilgotne polany i łąki śródleśne; wzdłuż dolin może sięgać do hal ponad górną granicę lasu. Postacie dorosłe prow adzą skryty sposób życia, chroniąc się zwykle pod kam ieniam i, rozłogam i nadziem nym i roślin i w szczelinach ziemi. Jedynie w czasie pogody słonecznej wychodzą lub przelatują na otaczające kryjów kę rośliny. W Pieninach wszystkie schw ytane osobniki pochodziły z połowów w godzinach przedpołudniow ych w czasie ciepłej i słonecznej pogody. Samice składają ja ja do gleby w m aju-czerw cu. Cykl rozw ojow y k ilk u letni, larw y żyją praw dopodobnie 4-5 lat. Zasiedlają one gleby wilgotne, próchniczne lub gliniaste na łąkach śródleśnych, gliniasto-kam ieniste i rędzinowe inicjalne w dolinach potoków. Są drapieżne, ale konsum ują również podziemne części roślin zielnych i traw. Larw y przebyw ają głównie w powierzchniowej warstwie gleby, niekiedy, zwłaszcza po ulewnych deszczach, wychodzą na powierzchnię ziemi i w ędrują po niej unikając jednak św iatła słonecznego. Larw y po kilkunastu linieniach w ciągu swego życia osiągają długość około 30 mm oraz szerokość głowy około 3 mm. Dorosłe larwy przepoczwarczają się płytko w glebie lub pod kamieniem, od połowy lipca do połowy września. Stadium poezw arki trw a 2-3 tygodnie, w ylęgnięte imago zim uje w glebie. Niższe postacie rozwojowe dotychczas były słabo poznane. Piśm iennictwo zawiera opisy tylko larwy dorosłej. Dlatego też podaję niektóre dane odnośnie do stadiów larw alnych w pierw szych lata ch życia larw y. W hodowli lab o ra toryjnej udało mi się uzyskać pierwsze stadia larwalne z jaj złożonych przez samice pochodzące z W ąwozu Sobczańskiego. Cztery samice i jeden samiec były umieszczone w naczyniu szklanym, na dnie którego ułożono warstwę gleby ty p u rędziny kam ienistej, pobranej z nad potoku w miejscu znalezienia imagines. W glebę w etknięto kępkę traw y, a na powierzchni położono kilka kam yków. Chrząszczom podaw ano jako pokarm skraw ki jab łk a i syrop owocowy. Samiec żył do 27 V, a samice do 6 VI. K opulacji i m om entu składania jaj nie zauważono, natom iast podczas kontroli gleby w naczyniu 21 V I 1972 stwierdzono obecność świeżych, młodych larw o jasnożółtym ubarw ieniu ciała i czarnych plam kach ocznych. Tem po w zrostu larw przedstaw iono w tab eli I. Podczas kontroli hodowli w lata ch stw ierdzono, że larw y je d nego wieku rosną nierównomiernie. Dlatego też niektóre opóźnione w rozwoju mogą przedłużyć okres rozwojowy o jeden lub naw et o dwa lata. Ponieważ dorosłe larwy osiągają długość ciała do 32 mm i szerokość głowy do 3 m m, należy sądzić, że badane przeze mnie larw y w wieku trzech lat mogą jeszcze żyć 2-3 la ta, by osiągnąć w ym iary larw y dorosłej i być zdolnym i do p rzepoc z w a rz e n ia. L arw y w ciągu swego 4-6 letniego życia linieją około razy,

7 7 Elateridae Tabela I. Wzrost larw Ctenicera virens ( S c h r a n k ) w warunkach hodowli laboratoryjnej Data pomiaru Długość ciała w mm Szerokość głowy w mm Rok rozwoju 21 VI ,9-2,3 0, VII ,5-3,5 0,29; 0, X ,5-6,0 0,38; 0, V ,0-7,0 0,57; 0, VIII ,5-9,0 0,57; 0,86; 1,1 2 2 IV ,86; 1,1; 1,4 11 VII ,8 2 7 IX ,9 3 3 II ,9 3 5 VI ,1 3 1 X ,2 4 w każdym roku zasadniczo na wiosnę i późnym latem. Larwy są wszystko - żerne, w hodowli były karm ione uszkodzonym i poczwarkam i m otyli i larw am i chrząszczy oraz kiełkującą pszenicą, n a d to w ykazyw ały one kanibalizm. Z licznych larw wyhodowanych z jaj, w jednym naczyniu po dwu latach hodowli pozostały jedynie dwie, a po trzech jedna, ale i ona niestety żyła tylko do wiosny 1976 r. W czasie kilkuletniego rozwoju larw następuje silna redukcja populacji gatunku. Po każdym linieniu larw y są mało ruchliwe i m ają bardzo delikatny naskórek, dlatego też narażone są na a ta k i tow arzyszących im często drapieżnych larw innych gatunków sprężyków, jak Selatosomus aeneus (L.) i Athous niger (L.). Omawiany gatunek w Pieninach, a zwłaszcza w Wąwozie Sobczańskim, gdzie dotychczas m a swoje stanowisko rozrodowe, jest zagrożony w swoim dalszym istnieniu n a sk u te k działalności ludzkiej, głównie przez nie przestrzeganie zarządzeń w spraw ie ochrony przyrody. R uch tu ry sty czn y na poboczach znakowanej ścieżki powoduje rozdeptyw anie larw i imagines, a wypas bydła przyganianego z pobliskiego pastw iska na Podłaźcach oraz ścinka i wywóz drew na przez wąwóz przyczyniają się do przem ieszczania kam ieni, niszczenia wierzchniej w arstw y gleby i pokryw ającej ją szaty roślinnej. 6. Ctenicera (Ctenicera) pectinicornis (Linnaeus, 1758) G atunek eurosyberyjski, w F ennoskandii przekraczający koło podbiegunowe, a n a południe sięgający do północnych części H iszpanii, W łoch i J u g o sławii (dotychczas nie znany z Półw yspu Bałkańskiego). W Polsce w ystępuje lokalnie praw dopodobnie w całym k ra ju, częstszy na terenach górskich. Stwierdzony w Pieninach na odkrytych terenach od stanowisk dolinnych aż do szczytów wzniesień: Krościenko, Zawiesy, Długi Gronik, Doliny nad Gródkiem, Stolarzówka, Kurnikówka, dolina Potoku Pienińskiego, Białe Skały, Ocieinne, Trzy Korony, Grabczycha,

8 192 B. Burakowski 8 Facimiech, Flaki. Na badanym terenie w okresie pojawu imagines 8 V-12 VII znaleziono 128 osobników, przy czym 49 pochodziło z 17 prób ilościowych. Najliczebniej gatunek występował na łące pienińskiej, gdzie w próbach ilościowych stanowił 22% wszystkich znalezionych imagines sprężyków. W zbadanym m ateriale stwierdzono stosunek liczbowy samic do samców ja k 1 : 3. Samce pojaw iają się wcześniej, są bardziej ruchliwe i lotne, zwłaszcza w godzinach przedpołudniowych w czasie słonecznej pogody. Samice w tym czasie są ukryte w szczelinach gleby i wśród przyziem nych części roślin, i tym należy tłum aczyć schwytanie na łące pienińskiej 22 V 1973 samych tylko sam ców w liczbie 15 osobników w 6 próbach ilościowych. W próbach glebowych larwy najliczniej występowały na łące ziołoroślowej (30 w 10 próbach) i na łące pienińskiej (9 w 5 próbach). Nie znaleziono ich na intensyw nie w ypasanych pastw iskach, natom iast stwierdzono na polu upraw nym i użytkow ej wilgotnej łące. Larwy przebyw ają zwykle w powierzchniowej warstw ie gleby, wśród korzeni zwięzłej m urawy, nieraz wśród mchów, a naw et w ydobyw ają się n a pow ierzchnię ziemi w m iejscach zacienionych. Obserwow a łem larwę w ędrującą po ścieżce na łące o godz w dniu 26 Y 1972 (Gródek koło Krościenka). Inne dane bionomiczne zaw arte są w pracy o sprężykach Bieszczadów (Burakowski 1971). 7. Ctenicera (Ctenicera) cuprea (Fabricius, 1775) Bozmieszczenie: Burakowski G atunek zamieszkujący głównie o tw a rte tereny. W północnej części E u ro p y przystosow ał się w bieżącym s tu leciu do gleb pól upraw nych i rozszerzając swój zasięg zmienił swój pierwotnie borealno-górski c h a ra k te r występow ania. Z Pienin na podstawie jednego okazu ab. humeralis D u f t. notowany z Trzech Koron przez Sz. T e n e k b a u m a (1938), a w obecnych badaniach stwierdzony na następujących stanowiskach: Krościenko, Zawiesy, Długi Gronik, Doliny nad Gródkiem, Kurnikówka, Stolarzówka, Toporzyska, Istebki, dolina Pienińskiego Potoku, Ociemne, Czertezik, Trzy Korony, Białe Skały, Facimiech, dolina Białej Wody. W Pieninach łącznie schwytano 56 imagines. Najliczniej występowały na łące ziołoroślowej pod Trzema Koronami, gdzie złowiono 20 osobników w 5 próbach ilościowych, mniej licznie na łące pienińskiej (8 w 4 próbach) oraz pojedynczo poławiany na innych stanowiskach. Na ogół omawiany gatunek tym częściej i liczebniej występuje, im stanowiska jego są wyżej położone oraz słabiej zmienione pod wpływem działalności człowieka. Materiał larwalny przedstawia się dość skąpo, razem zebrano 29 larw. Na łące ziołoroślowej wykryto 18 larw' w 7 próbach glebowych na ogólną liczbę 17 wykopanych prób. W hodowli larwy, pobrane z terenu 25 VI 1973, w sierpniu odbyły linienie, a jedna z nich przepoczwarzyła się. Larwy po linieniu już nie żerowały i pozostały w komorach przy swych wylinkach przez zimę aż do wiosny. Na łące pienińskiej znaleziono 6 larw w 3 próbach glebowych na ogólną liczbę 24 wydobytych prób. Nadto uzyskano 4 larwy z użytkowej łąki na Długim Gromku oraz 1 larwę z gleby próchnicznej koło skałki w dolinie Białej Wody. Postacie dorosłe w zależności od wysokości stanow iska ukazują się od m aja do lipca. Samce pojaw iają się wcześniej od samic i wcześniej od nich gin ą. Chrząszcze zwykle przebyw ają pod kam ieniam i, w szczelinach gleby, n a

9 9 Elateridae 193 traw ach oraz kwiatach roślin zielnych, zwłaszcza baldaszkowatycli i ostów. Sam ce p rzy słonecznej oraz bezw ietrznej pogodzie lub słabym w ietrze, w godzinach przedpołudniowych, w drapują się na wierzchołki traw lub innych roślin, następnie w zlatują w pow ietrze i fruw ają niezbyt wysoko, zwykle w z a sięgu naszego wzroku. Samice mało lotne, zazwyczaj przebyw ają w ukryciu, dlatego też w Pieninach stosunek liczbowy samic do samców w połowach m etodą czerpakow ania wynosi 1:3. Z jaj złożonych w hodowli przez samicę w początku lipca otrzym ano młode larw y 27 V II. Długość ciała wylęgniętych larw wynosiła 2,2-2,4 mm, a szerokość głowy 0,23 m m ; po pierwszym linieniu w jesieni larw y powiększyły długość ciała do 3,0 mm, a szerokość głowy do 0,31 mm. Larwy żyją 4-5 lat, liniejąc zwykle dwa razy w roku, na wiosnę i późnym latem lub wczesną jesienią, dorastają do 28 mm. Inne dane bionomiczne: B u r a k o w s k i Actenicerus sjaelandicus (O. F. M u l l e r, 1764) Ctenicera (Malloea) sjaelandica (O. F. M u l l e r ) Rozmieszczenie: B u r a k o w s k i W Pieninach poławiany stosunkowo nielicznie, tylko w postaci imaginalnej w okresie jego pojawu 20 V-6 VII, przeważnie na niżej położonych stanowiskach: Krościenko, młaka, 21 okazów, w tym 10 w 4 próbach iloścurwych; Kras, olszynka karpacka, 3 okazy; Długi Gronik, wilgotna łąka, 1 okaz; Doliny nad Gródkiem, łąka pienińska, na wilgotnym miejscu koło źródła, 3 okazy; Stolarzówka, na kwiatach rzeżuchy, 2 okazy; Czorsztyn, olszynka karpacka, 2 okazy. Na badanym terenie najliczniej występował na młace, gdzie stanowił w próbach ilościowych 19% wszystkich znalezionych gatunków sprężyków. Postacie dorosłe ukazują się w końcu kw ietnia lub początku m aja i żyją do lipca. Cykl rozwojowy 4-5-letni. Larw y zasiedlają gleby wilgotne o dużej zawartości substancji organicznych. Spotykane często na łąkach nizinnych o wysokim poziomie wody gruntowej oraz na łąkach nadrzecznych, gdzie znoszą okresowe zatapianie podczas wiosennych roztopów i podniesionego stanu wody po wylewie rzek. Przepoczwarczenie następuje w sierpniu-w rześniu; odbywa się ono w powierzchniowej warstw ie gleby a naw et w m iękkim, gnijącym drewnie leżącym na ziemi. W ylęgnięte imagines zim ują w kom orach poczwarkowych, z których w ydobyw ają się na zew nątrz wiosną następnego roku. 9. Anostirus purpureus (P o d a, 1761) Ctenicera (A nostirus) purpurea ( P o d a ) Rozmieszczenie: B u r a k o w s k i Wykazany z Pienin bez podania miejscowości (A. M. Ł o m n i c k i 1886). W moich badaniach imagines stwierdzono na następujących stanowiskach: Krościenko, Zawiesy, dolina Potoku Pienińskiego, Trzy Korony, Wąwóz Sobczański, Podłaźce, Grabczycha, Czorsztyn. Najwcześniej poławiano postacie dorosłe 12 IV, najpóźniej 18 VII. Na ogół zbierany po- 13

10 1 94 B. Burakowski 10 jedynczo lub w małych seriach, jedynie w Wąwozie Sobczańskim 16 Y 1972 A. G r a b o w s k a wykosiła czerpakiem z roślin zielnych 7 osobników. Larwy żyjące w glebie były nielicznie spotykane: Zawiesy, 28 IV 1974, 1 larwa; Grabczycha, 1 VII 1974, 1 larwa, w hodowli 7 IX odbyła linienie, a w następnym roku 3 VII ukazała się poczwarka, z której 21 VII wylęgło się imago; dolina Białej Wody, 12 VI 1972, 2 larwy. G atunek w ystępuje w sąsiedztwie zadrzewień na otw artych siedliskach zwłaszcza kam ienistych, suchych, nasłonecznionych i porośniętych niską roślinnością zielną. W Pieninach poław iany zazw yczaj n a pobrzeżach lasu, polanach śródleśnych, w dolinach oraz na nasłonecznionych zboczach wąwozów. Larw y drapieżne, żerują wśród korzeni roślin zielnych w powierzchniowej warstwie gleby, gdzie również się przepoczwarczają w lipcu-sierpniu. G atunek nie znajdow any nigdy w glebach podlegających kulturze rolnej. W Pieninach należy do gatunków zlokalizow anych i m ało liczebnych. P ostacie dorosłe z n a j dowane były na jednym i tym samym stanow isku w kw ietniu w latach Stanowisko to, położone obok drogi Krościenko - K ras w obrębie Zawiesów, przedstaw iało niewielką przestrzeń obok zwaliska kam ieni, na których chrząszcze wygrzewały się w czasie pogody słonecznej. Miejsce pojaw u imagines było siedliskiem lęgowym, gdyż znalazłem tu w glebie dorosłą larw ę n a głębokości około 2 cm. 10. Selatosomus aeneus (Linnaeus, 1758) Ctenicera (Selatosomus) aenea (L.) Rozmieszczenie: B u r a k o w s k i Gatunek występuje głównie na glebach lżejszych, głównie piaszczystych, stąd w Pieninach nie znajduje sprzyjających warunków do liczebniejszego występowania. Na badanym terenie poławiany rzadko i pojedynczo, głównie na otwartych terenach i na pobrzeżach lasu: Krościenko, Doliny nad Gródkiem, Kurnikówka, Białe Skały, Przełęcz Szopka, Trzy Korony, Wąwóz Sobczański, Podłaźce, Grabczycha, Facimiech, Sromowce Niżnie, Wąwóz Gorczyński, wąwóz Homole, góra Wżar. Imagines nie były reprezentowane w próbach ilościowych metodą czerpakowania na łące pienińskiej i ziołoroślowej. Poza pojedynczymi przypadkami przeważnie były wyszukiwane pod kamieniami i bryłami ziemi. Po przezimowaniu najwcześniej znajdowane 4 V, najpóźniej 4 VIII, nadto nowe pokolenie w komorach poczwarkowych wydobywano od września. Larwy znajdowano również niezbyt często. Występowały one pojedynczo tylko w czterech próbach glebowych na łące ziołoroślowej i w dwu próbach na łące pienińskiej. Inne okazy larw znajdowano sporadycznie pod kamieniami, w próchnicy pod macierzanką, mchem i kępami trawy na skałkach, wśród korzeni traw murawy kserotermicznej. Cykl rozwojowy co najm niej czteroletni. Samice składają jaja do gleby w czerwcu-lipcu. W ylęgnięte larw y m ają długość 1,8-2,5 m m i szerokość głowy około 0,2 mm. Po kilkunastokrotnym linieniu w ciągu 4-5 la t dorastają do długości ciała mm i szerokości głowy 2,3-2,5 mm. Larw y pochodzące z jaj później składanych albo żyjące w nie sprzyjających w arunkach, mogą przedłużyć swój rozwój jeszcze o jeden rok. Przepoczwarczenie w sierpniu- -w rześniu, imago zim uje.

11 11 Elateridae Selatosomus impressus ( F a b r i c i u s, 1792) Ctenicera (Selatosomus) impressa (F.) G atunek w ystępujący głównie w środkowej i północnej Europie, na zachód sięgający do W ysp B rytyjskich, Belgii i H olandii oraz górzystych obszarów F ra n c ji (bez Pirenejów), a n a południe do północnych W łoch; poza ty m n o to w any z T urkiestanu, zachodniej Syberii, północnych części Mongolii i Chin oraz z Sachalinu i W ysp Kurylskich. W Fennoskandii dociera do skrajnych prow incji północnych, a w Alpach do około 2400 m n.p.m. W szędzie rzadko i sporadycznie sp o ty k an y, przew ażnie w niewielkiej liczbie osobników. R o z mieszczenie w Polsce: B u r a k o w s k i O statnio odkryty na terenach nizinnych w Puszczy K am pinoskiej i Białow ieskiej. Z P ienin dotychczas nie n o to wany. Pieniny: Trzy Korony, zbocze północne, skraj łąki ziołoroślowej i lasu jodłowo-bukowego, 1 okaz skoszony czerpakiem z roślin zielnych, 19 Y 1972, leg. A. G r a b o w s k a. Znalezienie w Pieninach tylko pojedynczego osobnika potw ierdza p o wszechną opinię o rzadkości w ystępow ania i lokalności tego gatunku. W Polsce w ystępuje zarówno na terenach nizinnych, jak i górzystych, w lasach iglastych i m ieszanych. P ostacie dorosłe zwykle poław iane od m aja do lipca n a obrzeżach lasów, polanach leśnych i wyrębach, gdzie przebyw ają na krzew ach i kw itnących bylinach oraz na niżej położonych gałęziach drzew, zwłaszcza iglastych. Larw y drapieżne, napadają między innym i na larwy błonkówek roślinożernych z rodziny borecznikow atych, przebyw ające w glebie podczas stanu przedim a- ginalnego. Przepoezw arczenie w lipcu lub sierpniu, im agines zim ują. 12. Prosternon tesselatum ( L i n n a e u s, 1758) Rozmieszczenie: B u r a k o w s k i Postacie dorosłe w Pieninach były zbierane od 13 V do 7 VIII, przeważnie pojedynczo, na następujących stanowiskach: Kras, Doliny nad Gródkiem, polana Wyrobek, Trzy Korony, Grabczycha, Facimiech, góra Zamczysko, Czorsztyn, góra Wżar, Wysokie Skałki. Łącznie złowiono 42 okazy, w tym 12 w próbach ilościowych. Imagines występowały pojedynczo, na łące pienińskiej w 5 próbach, na łące ziołoroślowej również w 5, a w ołszynce karpackiej w 2 próbach. Larwy znalazłem tylko na trzech stanowiskach: Doliny, 20 X 1972, łąka pienińska, koło kępy drzew, w glebie gliniastej wśród korzeni traw, 1 larwa spoczywająca przy swej wylince; Trzy Korony, 23 V 1972, łąka ziołoroślowa, w próbie glebowej na głębokości 5 cm, w sąsiedztwie larwy Cidnopus pilosus ( L e s k e ), 1 larwa; Czorsztyn, 15 V 1966, południowe zbocze skałki wapiennej rzadko porośniętej jałowcem i niskimi świerczkami, pod płatem mchu, 1 larwa; na tym samym stanowisku, 8 VI 1972, 1 dorosła larwa, z której w hodowli wylęgło się imago w sierpniu Postacie dorosłe najczęściej poław iane na brzegach lasów i n a polanach śródleśnych. Przebyw ają one zazwyczaj na krzewach i runie leśnym. Larwy ż y ją przew ażnie n a m iejscach w ilgotnych i nasłonecznionych, ale nie jest to

12 196 B. Burakowski 12 regu łą, g d y ż n ie k ie d y sp o ty k a n e są n a sta n o w isk a c h su ch y ch lu b zu p ełn ie z a c ie n io n y c h. N ig d y n ie zn a jd o w a łem larw w zm u rsz a ły m d rew n ie so se n i św ierków, ja k to p o d a ją n iek tó r zy a u to r z y, n a p r z y k ła d R. K o r s c h e f s k y (1941). 13. Fleutiauxellus maritimus ( C u r t i s, 1840) Hypolithus m aritimus (C u r t i s ) Rozmieszczenie: B u r a k o w s k i W Polsce gatunek nadzwyczaj rzadko spotykany. W Pieninach znalazł 1 okaz Sz. Ten e n b a u m 14 V II 1929 w Krościenku na brzegu D unajca po wylewie rzeki. Omawiany gatunek zamieszkuje tereny górzyste. Znajdow any niekiedy lokalnie w niższych położeniach górskicłi i na terenach nizinnych, ale zawsze wzdłuż wód płynących. Stanow iska niżej położone są zasiedlane w ciągu k ró t kiego okresu czasu, do momentu gdy wezbrane i burzliwe wody zniszczą płytką w arstw ę gleby nadbrzeżnej, w której g atu n ek odbyw a swój rozwój. Z najdowanie zwykle pojedynczych osobników należy tłum aczyć przypadkowością sp o tk an ia chrząszczy w ypłukanych z gleby wyższych położeń górskich i p rzeniesionych w odą na niżej położone stanow iska. 14. Zoroclirus dermestoides ( H e r b s t, 1806) Rozm ieszczenie: B u r a k o w s k i W Pieninach dość często i nieraz liczebnie spotykany na pobrzeżach wód płynących. W ykazany z doliny Pienińskiego Potoku (T e n e n b a u m 1925) i Krościenka (J. S i e m a s z k o, W. S ie m a s z k o 1934). W moich badaniach stw ierdzony na czterech stanow iskach dolinnych: Szczawnica, Krościenko, Wąwóz Sohczański i Czorsztyn. Łącznie znaleziono przeszło 60 okazów; najwcześniejsze połowy miały miejsce 17 IV, najpóźniejsze 10 X I. G atunek zam ieszkuje doliny potoków i rzek górskich, zasiedlając kam ieniste pobrzeża rzadko porośnięte niską roślinnością, a zwłaszcza żwirowiska inicjalne powstałe po obniżeniu się poziomu wód. Postacie dorosłe w ystępują praw ie przez cały rok. Najm niej liczebnie znajdow ane w czerwcu, gdy w y m iera stare pokolenie, a nowe jest jeszcze ukryte w ziemi w postaci larw lub poczw arck. W okresie w egetacyjnym im agines sp o ty k a się zwykle na nasłonecznionych miejscach między niskimi roślinam i, pod kam ieniam i lub w ich bliskim otoczeniu. Chrząszcze po wylęgnięciu się w czerwcu-lipcu opuszczają kom ory poczwarkowe. N a jesieni w yw ędrow ują z m iejsc wylęgu n a żwirowiskach i kryją się na pobrzeżach w miejscach nie zalewanych przez wezbrane wody w okresie jesienno-zimowo-wiosennym. W ystępują niekiedy grom adnie w tow arzystw ie innych gatunków z rodzaju Zoroclirus T h o m s. N a przykład koło Czorsztyna w sąsiedztwie żwirowiska inicjalnego, wzdłuż skraju zarośli krzew iastych i pod ich okapem, na pasie długości około 10 m i szerokości około 0,5 m, pod opadłym i liśćmi i między korzonkam i traw znalazłem 29 IV 1974 om awiany gatunek w liczbie 22 osobników w towarzystwie kilkunastu okazów Z. flavipes (A u b e ) i Z. meridionalis (C a s t.).

13 13 Elateridae ZorocJirus flavipes ( A u b e, 1850) Rozmieszczenie: B urakowski Z P ienin dotychczas notow any tylko ze Sromowiec Niżnich (T e n e n b a u m 1923). Na badanym obszarze jest zlokalizowany na stanow iskach dolinnych: Krościenko, 2 V III 1924, w napływ kach po wylewie D unajca 13 okazów, 6 V III 1925, 45 okazów, coli. Sz. T e n e n b a u m ; Szczawnica, 23 V II 1949, nad potokiem G rajcarek, 3 okazy; Czorsztyn, na żw irow isku nad D unajcem, 19 V 1973, 14 okazów, 14 X 1973, 8 okazów, 29 IV 1974, 17 okazów; Jaw ork i, 31 V II 1928, 2 okazy. W ym agania środowiskowe podobne ja k u poprzedniego g atu n k u. W czasie podnoszenia się stanu wody na skutek ulewnych deszczów, czy topnienia śniegu w górach, chrząszcze są przenoszone na niżej położone stanow iska lub w ypłukiw ane z gleby n a pobrzeża, gdzie k ry ją się w śród m uraw y, pod kam ien iam i lub opadłym listowiem. L arw y drapieżne, żerują głównie pod kam ieniam i n a żwirowiskach. 16. Zorochrus meridionalis (C a s t e l n a u, 1840) G atunek rozprzestrzeniony głównie w środkowej i południowej Europie, na zachód sięgający do Belgii i południowo-wschodniej Francji, notow any nadto z K aukazu. N a obszarze swego w ystępow ania coraz rzadziej spotykany w m iarę posuw ania się w kieru n k u zachodnim i północnym. W Polsce stosunkowo rzadko notow any z rozproszonych stanow isk w południowej części kraju, nie wykazyw any dotychczas z Pienin i Bieszczadów. W górach wzdłuż potoków sięgający do p ię tra kosodrzewu. W Pieninach, mimo rzadkich połowów, zdaje się być nierzadki w dolinach rzeczn ych: Krościenko, nad D unajcem w napływ kach po wylewie rzeki, 2 V III 1924, 72 okazy, 6 V III 1925, 4 okazy (leg. Sz. T e n en ba u m ), 29 V II 1949, 2 okazy; Szczawnica, nad p o to kiem G rajcarek, 23 V II 1949, 3 okazy; Czorsztyn, żwirowisko nad D unajcem, 19 V 1973, 6 okazów, 29 IV 1974, 2 okazy. Niższe postacie rozwojowe nie są dotychczas znane. Im ago jest najm niejszą rozm iaram i postacią wśród naszych gatunków sprężyków, długość jego ciała wynosi 1,5-2,0 mm. N adto gatunek łatw y do rozpoznania przez delikatnie w ygięty przedni brzeg przedplecza i przez jego regularną granulację. W okresie w egetacyjnym zasiedla otw arte, nasłonecznione m iejsca piaszczysto-kam ieniste na pobrzeżach górskich wód płynących, gdzie znajdow any jest pod kamieniami i p rzy podstaw ie niskich roślin n a żwirow iskach. 17. Negastrius pulchettus (L in n a e u s, 1761) Szeroko rozprzestrzeniony gatunek prawie w całej Europie, notowany również z Syberii i Am eryki Północnej. W Europie sięga daleko poza koło podbiegunowe, a na południe dociera do północnych części Hiszpanii, W łoch i Jugosław ii oraz do B ułgarii; w m iarę posuw ania się z północy n a południe

14 1 9 8 B. Burakowski 14 oraz ze wschodu na zachód coraz rzadziej spotykany. W Polsce praw dopodobnie w ystępuje n a całym obszarze nizinnym, z gór i pogórzy znany z nielicznych rozproszonych stanow isk. Z P ienin dotychczas nie by ł notow any. P ieniny: Krościenko, 2 V III 1924, nad D unajcem pod napływ kam i po wylewie rzeki, 2 okazy; Szczawnica, 23 V III 1949, 1 okaz; Czorsztyn, 20 IV 1974, pod suchym i liśćmi m iędzy korzeniam i traw na brzegu żw irow iska n ad D unajcem, 1 okaz. Z asiedla m iejsca piaszczyste głównie n a pobrzeżach wód zarów no p ły n ą cych, jak i stojących, ale spotykany niekiedy w znacznej odległości od wód, n a przykład na nie zalesionych w ydm ach piaszczystych skąpo porośniętych roślinnością zielną i traw iastą. Postacie dorosłe po przezim owaniu ukazują się wczesną wiosną i przeżyw ają do lipca-sierpnia. Larw y żyją w powierzchniowej w arstw ie gleby piaszczystej o małej zawartości cząstek próchnicznych. Nowe pokolenie zjawia się w sierpniu-w rześniu, ale pozostaje przez jesień i zimę w kom orze poczwarkowej w glebie. N iekiedy tylko wodami zalewowymi są wypłukiw ane z nadbrzeżnych terenów i w tedy kryją się pod kam ienie, opadłe listowie, wśród korzeni roślin, gdzie zwykle są znajdow ane pojedynczo. Na w łaściw ych sobie siedliskach sp o ty k an y niekiedy grom adnie w m ałych zagłębieniach terenu, zwłaszcza na wiosnę w czasie wietrznej, ale słonecznej pogody. N a terenach nizinnych gatunek w ystępuje liczebnie pod napływ kam i w okresie letn ich wylewów rzek. 18. Quasimus m inutissim us (G e r m a r, 1822) G atunek znany głównie z południowej E uropy oraz z nielicznych stanow isk w południowej części środkowej Europy, nadto z Holandii, wschodniej Francji i Szw ajcarii, notow any rów nież z K au k azu, Azji M niejszej, południow ej S y berii i Japonii. W Polsce należy do osobliwości faunistycznych, lokalnie i rzadko spotykany, notow any tylko z południowej części k raju Sudety Zachodnie (Lwówek Śląski, Świeradów, Kłodzko), Beskid Zachodni (okolice U stronia), Śląsk D olny (Dunino, Legnica) i Pieniny. N a podstaw ie dotychczasow ych w iadom ości o rozm ieszczeniu m ożem y sądzić, że przez Polskę przebiega p ó ł nocna g ranica jego zasięgu. P ieniny: bez podania stanow iska ( K u n t z e 1934, K u n t z e i N o s k i e w i c z 1938, U r b a ń s k i 1939, S m ó l s k i 1955), Czorsztyn ( K u n t z e 1936, R o u b a l 1936). W moich badaniach m ateriał postaci dorosłych pochodził z następujących stanow isk: Czorsztyn, dolina P otoku Pienińskiego, K ras, Trzy K orony, G rabczycha, W ąwóz Sobczański, wąwóz Homole, dolina Białej W ody. Złowiono ponad sto osobników, głównie na Grabczysze, ale tylko m ałą część zostaw iono jako okazy dowodowe, resztę w ypuszczano w terenie. K ilka larw i poczw arek znaleziono na G rabczysze i na Białych Skałach. G atu n ek w ystępuje przew ażnie lokalnie n a suchych, otw arty ch, nasłonecznionych terenach porosłych skąpo traw am i i niską roślinnością zielną. W Pieninach spotykany głównie n a południowych, w apiennych zboczach, zwłaszcza n a m uraw ach kseroterm icznych. W y stęp u je od najniższych położeń

15 15 Elateridcie 199 n a skałkach koło C zorsztyna i K rościenka aż po zbocza Trzech K oron. W p o dobnych w arunkach siedliskowych, na ściankach i zboczach w środowisku roślin naskalnych żyje na jarow ym Podolu ( K u n t z e i N o s k ie w ic z 1938). W Pieninach dorosłe postacie poławiano od m aja do sierpnia na różnych roślinach zielnych i kw itnących krzewach oraz wyszukiwano na ziemi wśród płożących się rozłogów m acierzanki karpackiej (Thymus carpaticus C e l.) i ożanki górskiej (Teucrium montanum L.). W czasie słonecznej i upalnej pogody chrząszcze w ykazują dużą ruchliwość i lotność, przy niesprzyjających w arunkach atm osferycznych kryją się pod luźno leżące kamienie, wśród przyziem nych części roślin, w szczeliny gruzełkowato uformowanej gleby, w drążając się nieraz do głębokości około 5 cm. W próbach czerpakowych na m urawie kseroterm icznej stw ierdzono 9 osobników w 2 próbach n a ogółem w ykonanych 56. Pomimo że rodzaj Quasimus d e s G o z is gromadzi około 20 znanych g a tu n ków, żadnego z nich ani niższe postacie rozwojowe ani bionom ia nie były znane. W czasie badań terenowych w Pieninach udało mi się w ykryć stanow iska lęgowe Q. minutissimus, jedynego gatunku tego rodzaju w faunie europejskiej. Larwy żyją w glebie rędzinowej na podłożu utrwalonego rum oszu wapiennego. Z uwagi n a ochronę niewielkiego teren u zasiedlanego przez te n g a tu n e k, glebowych badań ilościowych na m uraw ach kseroterm icznych nie prowadzono. Znalezione przeze mnie larw y (9 osobników) w czerwcu i lipcu oraz dwie poczwarki w lipcu umożliwiły poznanie ich morfologii. Szczegółowe opisy oraz dokładne rysunki są zamieszczone w odrębnej pracy (B u r a k o w s k i 1976). Kozerwany zasięg Q. minutissimus w południowej Polsce (Pieniny, Beskid Zachodni, Sudety Zachodnie, Śląsk Dolny) może świadczyć o starym wieku tego ciepłolubnego g a tu n k u. P raw dopodobnie jest on g atunkiem trzeciorzędowym, który w Europie przetrw ał epokę lodową w swych ostojach na B ałkanach i w krajach śródziemnomorskich, a na nasze południowe tereny przyw ędrow ał szerokimi pradolinam i rzecznym i w okresie postglacjalnego optim um term ic z nego. 19. Cardiophorus ruficollis (L in n a e u s, 1758) Gatunek eurosyberyjski, na północ sięgający w Fennoskandii do 70 szer. geogr. (nie znany z W ysp B rytyjskich), a na wschód do Jenisieju w zachodniej Syberii. Najpospolitszy gatunek rodzaju w Polsce na terenach nizinnych, w m iarę posuwania się na południe coraz rzadziej spotykany, z Pienin dotychczas nie w ykazyw any. P ieniny: P ustelnia św. Kingi, 1 VI 1929, 1 okaz, coli. Sz. Tenenbatjm. Przeze mnie nie znaleziony. Je st to gatunek charakterystyczny dla jasnych i suchych lasów iglastych, zwłaszcza sosnowych, niekiedy w ystępuje n a suchych wrzosow iskach i to rfo wiskach. Im agines przezim owują w kom orach poczwarkowych, ukazują się na zewnątrz w końcu kw ietnia lub początku m aja i przeżyw ają zwykle do lipca.

16 200 B. Burakowski 16 L arw y drapieżne, żyją w suchej, piaszczystej glebie otaczającej pniaki i s to jące pnie drzew. W ystępują na miejscach nasłonecznionych, niekiedy w nikają do w nętrza zmurszałych, ale nie nawilgoconych pniaków, gdzie żerują wśród suchych, sypkich trocin powstałych z żeru owadów. Spotykane często w piasku lub suchej ściółce w niedalekim sąsiedztwie mrowisk. Larwy żyją od trzech do pięciu lat. Przepoczwarczenie następuje w sierpniu lub wrześniu, zwykle pod w arstw ą ściółki w piaszczystej glebie, niekiedy w suchym, miękkim, spróchniałym drew nie. Stadium poczwarki trw a d w a-trz y tygodnie. 20. Paracardiophorus musculus ( E r ic h s o n, 1810) G atunek szeroko rozmieszczony w środkowej i południow ej Europie, z a chodniej części A fryki Północnej i n a Syberii, notow any również z K a u k a z u 1 Japonii. W Polsce wykazany z nielicznych stanowisk w północnej części k ra ju oraz ze Śląska Dolnego i Górnego, B eskidu Zachodniego i okolic P rz e myśla. P ieniny: Krościenko, 3 V III 1924, 1 okaz pod napływ kam i po wylewie D unajca, leg. Sz. T e n e n b a u m. W ystępuje zarówno na obszarach nizinnych, jak i w szerokich dolinach górskich na piaszczystych wzniesieniach i ugorach. Zasiedla głównie tereny piaszczyste, zwłaszcza nad wodami. Poławiany od m aja do sierpnia. Przebyw a zwykle w miejscach słabo ocienionych, między rzadko rozstawionym i kępam i sitowia lub traw. Postacie dorosłe najczęściej byw ają skaszane czerpakiem z nadrzecznych zarośli. X a ogół rzadko i sporadycznie, przew ażnie pojedynczo z n a j dow any, niekiedy tylko w większej liczbie osobników pod napływ kam i popowodziowymi. Bionom ia słabo poznana, niższe postacie rozwojowe dotychczas nie odkryte. 21. Cidnopus pilosus (L e s k e, 1785) Lim onius pilosus ( L e s k e ) Rozm ieszczenie: B urakowski W Pieninach postacie dorosłe były spotykane od IG V do 30 VI na suchych, nasłonecznionych terenach otw artych: Krościenko, Doliny, Stolarzówka, K urników ka, dolina P otoku Pienińskiego, Trzy Korony, Podłaźce, góra W żar, dolina Białej W ody. Łącznie schw ytano 70 osobników, przy czym 28 pochodziło z 20 prób ilościowych. N ajliczebniej im a gines występowrały na suchym pastw isku, gdzie jest gatunkiem zdecydow anie d o m in u jącym i stanow i 60% składu gatunkowego sprężyków tego środowiska. Poza ty m stw ierdzony w niewielkiej liczbie okazów na łące pienińskiej (5 osobników w 3 próbach) oraz na terasie nadrzecznej (4 osobniki w 2 próbach). Larw y stwierdzono tylko na trzech stanow iskach: K ras, 11 X 1973, łąka koło olsu, w dwu próbach glebowych 5 larw, w pierwszej próbie 4 larwy, w d ru giej jed n a larw a przy swej wylince; Podłaźce, 21 X 1972, suche pastw isko, 2 larw y w próbie glebowej; na ty m sam ym stanow isku, 10 X 1973, w dw u

17 17 Elateridae 201 próbach jedna i cztery larw y; Biała W oda, suche pastw isko dla stad owiec, w przegrzybiałej glebie porośniętej owocnikami grzyba Marasmius oreades (B o lt, ex B r.) F r., wśród korzeni traw pojedyncze larw y w tow arzystw ie liczniej w ystępujących larw Cidnopus minutus (L.): 12 V i 12 VI 1972, 20 V 1973, 5 Y II W hodowli zaobserwow ano linienie larw w sierpniu-w rześniu. 22. Cidnopus aeruginosus (O l i v i e r, 1790) Lim onius aeruginosus (O l i v i e r ) Rozmieszczenie i bionom ia: B u r a k o w s k i W P ieninach rzadko spotykany, znaleziono go jedynie w postaci im aginalnej tylko na czterech stanow iskach dolinnych: Krościenko, Zawiesy, olszynka karpacka na K rasie i koło Czorsztyna. Łącznie złowiono tylko 7 okazów, najwcześniej 3 V, najpóźniej 9 V I. 23. Cidnopus minutus (L i n n a e u s, 1758) Lim onius m inutus (L.) Rozmieszczenie: B u r a k o w s k i Z Pienin dotychczas nie w ykazyw any. G atunek kseroterm ofilny, w Pieninach dość rzadko sp o ty k an y na suchych, nasłonecznionych, odkrytych terenach. Stw ierdzony na następujących stanow iskach: K ras, Długi Gronik, Krościenko, Toporzyska, Doliny nad Gródkiem, Stolarzówka, K urników ka, Białe Skały, Trzy K orony, W ąwóz Sobczański, Podłaźce, G rabczycha, dolina Białej W ody, góra W żar. Postacie dorosłe były znajdow ane zwykle na traw ach, roślinach zielnych i krzewach. Najwcześniejsza d ata połowu 14 V, najpóźniejsza 20 V II. Ogółem złowiono 45 okazów, w ty m 14 pochodziło z prób ilościowych na łące pienińskiej, suchym pastw isku i łące ziołoroślowej. W próbach tych w ystępow ał w niewielkiej liczbie, a mianowicie w postaci jednego tylko osobnika złowionego w przeciętnie 34 próbach. W obec w ystępow ania larw w glebie w sposób lokalny i mozaikowy, przeprow adzone losowo próby glebowe, na łące pienińskiej i suchym pastw isku, nie dały podstaw do p o rów nań i faktycznej oceny liczebności populacji. Ogółem znaleziono 25 larw. N iektóre dane z bionom ii C. minutus zostały podane w pracy o sprężykach Bieszczadów (B u r a k o w s k i 1971). W Pieninach udało mi się potwierdzić zarówno poprzednie spostrzeżenia, jak i poszerzyć dotychczasowe wiadomości o tym gatunku. N a szczególną uwagę zasługują obserwacje nad powiązaniem pokarm owym drapieżnej larwy sprężyka i częstej jego ofiary larwy lub poczwarki kózki Vadonia livida (F.), omyłkowo oznaczonej jako V. bicarinata (A r n.) w mojej pracy (B u r a k o w s k i 1971). N a suchych pastw iskach i na Podłaźcach 7 Y II 1974, na górze W żar 24 Y 1972, w dolinie Białej W ody 12 Y I 1972 stw ierdziłem larw y obydw u g a tunków w warstwie zwięzłej m urawy, na głębokości nie przekraczającej 5-8 cm. L arw y znajdow ały się m iędzy przegrzybiałym i korzeniam i traw, w śród strzęp ków grzybni w glebie, wszędzie tąm, gdzie w yrastała kolonia owocników grzyba tw ardzioszka przydrożnego M arasmius oreades F r. W bad an iach p ienińskich stw ierdziłem, że nie tylko ten g a tu n e k grzyba określa m iejsce współ

18 202 B. Burakowski 18 nego w ystępow ania obn gatunków chrząszczy. Mogą to być również inne g a tu n k i grzybów saprofitycznych, rozw ijających się na resztkach roślin tra w ia stych, porastających suche łąki, pastw iska, ugory i nasłonecznione obrzeża lasów liściastych. N a pastw isku w dolinie Białej W ody 5 V II 1974 larw y sprężyka i kózki znalazłem w przegrzybiałej glebie pod owocnikiem kurzaw ki czerniejącej Bovista nigrescens P e r s. Dużą liczbę larw G. minutus znalazła A. G r a b o w s k a 16 X 1973 na łące pienińskiej nad G ródkiem, w wyższej, suchszej części, poniżej zielonego szlaku turystycznego, a w odległości około m od skraju lasu, buczyny karpackiej. L arw y znajdow ały się w p o d stawowej części trzonów, fioletowo zabarwionych grzybów, gąsówki nagiej Lepista nuda (B u l l, ex P r.) W. G. S m it h. Larwy sprężyka znajdow ały się przeważnie w tych trzonach, w których żerowały larwy muchówek, będące również pokarm em dla larw G. minutus. Z dostarczonego mi żywego m ateriału larw udało się w w arunkach laboratoryjnych uzyskać poczwarki IV 1974, z których postacie dorosłe ukazały się dopiero 4 V I Chrząszcze te nie opuszczały kom ór poczwarkowych zbudowanych w glebie gliniastej. Długi okres trw an ia stadium poczw arki, około 7 tygodni, spow odow any był niew łaściwym term inem rozpoczęcia przepoczw arczenia. W norm alnych, te re nowych w arunkach poczwarki ukazują się dopiero w lipcu lub sierpniu i okres ich trw an ia wynosi 2-3 tygodnie. W ylęgnięte z nich postacie dorosłe po przezimowaniu w kom orach poczwarkowych pojaw iają się w końcu kw ietnia lub w m aju. 24. Limonius aeneoniger (D e G e e r, 1774) Pheletes aeneoniger ( D e G e e r ) Rozmieszczenie: B u r a k o w s k i W P ieninach postacie dorosłe dość rzadko i zwykle pojedynczo sp otykane na roślinach zielnych i traw ach w sąsiedztw ie płatów mchów, pod k tóry m i nieraz liczebniej w y stępują larw y. Omawiany gatunek stwierdzono na następujących stanow iskach: Zawiesy koło Krościenka, 12 V 1966, 10 larw, 14 Y 1972, 1 im ago; Czorsztyn, 8 VI 1971, 2 larw y; W ąwóz Sobczański, 16 Y 1972, 1 imago, VI, 4 im agines; Białe Skały, 15 VI 1972, 1 imago, 16 VI 1972, 1 larw a; wąwóz Homole, 2 VI 1971, 3 imagines, 25 V 1972, 1 imago i larw y, 12 VI 1972, 1 im ago; dolina Białej W ody, 3 VI 1971, 6 imagines, 30 IV 1974, 1 im ago; góra W żar, 24 V 1972, 1 imago i 20 larw długości od 2 do 8 m m ; Grabczycha, 26 V 1972, 18 VI 1972 i 1 V II 1974, po 1 imago. W Pieninach om aw iany g atu n ek w ystępuje w zbiorow iskach m chów p o k ryw ających m ałym i p łatam i ściany skaliste strzelistych gór i strom ych w ą wozów. Larw y b y tu ją w cienkiej warstwie próchnicy pod m chem lub między podziem nym i częściami m chów. Ż yją one około trzech la t, co w ynika z jed n o czesnego w ystępow ania larw różnych wielkości. Zw ykle w y stęp u ją w m łodszym wieku grom adnie obok siebie, później rozpraszają się. N iekiedy pod w pływem opadów atom sferycznych są wypłukiwane z gleby i przenoszone na inne stanow iska, gdzie już spotykane są pojedynczo pod m chem w m ałych skraw

19 19 Elateridae 203 kach gleby w szczelinach skalnych lub zaklęśnięciach kam ieni. G atunek z a rów no w postaci dorosłej, ja k i larw y jest przystosow any do tru d n y c h w a runków bytow ania na skałach, zwłaszcza do dużych w ahań tem peratury i wilgotności, jakie zachodzą w cienkiej warstwie próchnicy na odkrytych stokach górskich. Larw y L. aeneoniger, podobnie jak i larw y Byrrhidae odżywiające się m cham i na skalnym podłożu, zapewne przyczyniają się do zmian w strukturze gleby. Przez odkładanie w ciągu wielu pokoleń fragm entów pożeranych mchów oraz swych ekskrem entów, larw y tych mchożerców wzbogacają skąpe skrawki jałow ej początkow o gleby górskiej w cząstki organiczne bardziej żyzne, um ożliw iając sukcesje innych roślin wyższych. 25. Earm inius undulatus ( D e G e e r, 1774) Rozmieszczenie i bionom ia: B u r a k o w s k i W P ieninach gatunek bardzo rzadki, notow any jedynie z jednego okazu im aginalnego, złowionego 2 VI 1929 na Zam ku św. K ingi (Tenenbaum 1931: 343). W swoich badaniach znalazłem tylko larw y na trzech stanow iskach: Ociemny W ierch, buczyna karpacka, 17 V 1966, 3 larw y ; Białe Skały, buczyna ciepłolubna, 4 V 1974, kilka młodych larw w chodnikach larw ryjkow ców ; Facim iech, jedlina ciepłolubna, 2 VI 1971, 1 larw a. W szystkie larw y znajdow ały się pod g rub ą k o rą leżących pn i jodły. Larw y żyją 4-5 lat, są bardzo drapieżne i napadają na inne larwy i poczwarki gatunków drewno- i próchnożernych. Im ago po wylęgnięciu prowadzi u k ry ty sposób życia. Nie przebyw a n a roślinach zielnych i kw iatach, stą d m e toda czerpakowania jest przy połowach zupełnie bezużyteczna. W ystępuje od m aja do lipca. 26. Athous (Pseudathous) hirtus (H e r b s t, 1784) Athous {A.) hirtus ( H e r b s t ) Rozmieszczenie: B u r a k o w s k i W Pieninach spotykany sporadycznie i pojedynczo od 6 VI do 26 V II, tylko jako postać dorosła, na stanow iskach: K rościenko, Zawiesy, K ras, Doliny nad Gródkiem, dolina Ociemnego P otoku, Ociemne, dolina Pienińskiego P otoku, Trzy K orony, Wąwóz Sobczański, W ąwóz Gorczyński, Czorsztyn. Łącznie znaleziono 24 osobniki. G atunek zasiedla wilgotne tere n y o tw arte i pobrzeża lasu. P ostacie dorosłe poław iane zwykle m etodą czerpakow ania z krzewów, tra w i roślin zielnych głównie na w ilgotnych łąkach. Cykl rozw ojow y i bionom ia poznane niedostatecznie. Larw y notow ane z gleb leśnych i upraw nych, a naw et z drewna spróchniałych różnych drzew liściastych Athous (Pseudathous) niger ( L i n n a e u s, 1758) Athous (A.) niger L. Rozmieszczenie: B u r a k o w s k i G atunek eurytopow y, w P ien in ach na o tw arty ch teren ach jest najpospolitszym sp rężykiem. Jako postać dorosła poław iany najwcześniej 14 V, najpóźniej.17 V II. Łącznie znaleziono przeszło 300 osobników, w ty m 179 w 33 próbach ilościowych. Najliczebniej

20 204 B. Burakowski 2 0 w ystępow ał na młace, łące pienińskiej i w olszynie karpackiej, gdzie jest głów nym dom i nantom i stanow i 52% składu gatunkowego tych środowisk. Mniej licznie jest rep rezen to w any na łące ziołoroślowej 25%, w buczynie ciepłolubnej 7%. Nie poław iany w głębi lasu, w buczynie karpackiej i jedlinie ciepłolubnej, a naw et na otw artym, suchym terenie jakim jest pastw isko na Podłaźcach. O liczebności w ystępow ania A. niger świadczy fak t, że na traw ach, na pobrzeżu łąki użytkowej (Długi Gronik, 21 VI 1973, godzina 10-10,30), m etodą w ypatryw ania, dwukrotnie po 15 m inut, A. Grabowska w ychw ytała 54 i 46 osobników omawianego gatu n ku i tylko 5 osobników Adelocera m urina (L.). W Pieninach znaleziono 10 larw w 7 próbach glebowych. W ylęgnięte imago przy ostatniej wylince larwalnej stwierdzono w glebie na głębokości 3 cm (Długi Gronik, 21 VI 1973). 28. Athous (Athous) vittatus (F a b r ic iu s, ) Athous (G rypocarus) vittatus (F.) Rozmieszczenie i bionom ia: B urakowski Zam ieszkuje jasne lasy mieszane i liściaste, zwłaszcza ty p u św ietlistej dąbrow y i d latego w Pieninach należy do bardzo rzadko spotykanych gatunków : Trzy K orony 23 V 1972, łąka ziołoroślowa, 1 okaz skoszony czerpakiem z roślin zielnych, leg. A. Grabow ska Athous (Athous) haemorrhoidalis (F a b r ic iu s, ) A thous (Grypocarus) obscurus (Paykull, 1800) nec (Lin n a e u s, 1758) Rozmieszczenie i bionom ia: B urakowski P ostacie dorosłe w Pieninach dość często spotykane od 11 V do 14 V III na n a stę pujących stanow iskach: Krościenko, Zawiesy, Kras, Czertezik, dolina P otoku Pienińskiego, Trzy K orony, W ąwóz Sobczański, Grabczyclia, Czorsztyn, wąwóz Homole, dolina Białej W ody. Ogółem złowiono 90 okazów, ale tylko 8 w 6 próbach iloścum ych. M ateriał larw alny przedstaw ia się skąpo. Larwę dorosłą, długości 28 mm znalazłem 6 V 1974 w WąAvozie Sobczańskim na pobrzeżu potoku, na m iejscu w ilgotnym, skąpo porośniętym roślinnością, w śród korzeni traw, między kam ieniam i w glebie na głębokości około 5 cm. P obrana do hodowli larwa karm iona była uszkodzonym i poczw arkam i m otyli. Podczas kontroli w hodowli 28 X 1974 stw ierdzono, że larw a z n a jd o w ała się w stan ie hibernacji w kom orze przez siebie zrobionej w glebie gliniastej. N a końcu kom ory znajdowała się wy linka larwy, a sam a larwa po wylinieniu powiększyła swą długość do 32 mm. Drugi raz stwierdzono linienie 10 IX 1975, a długość larwy zmniejszyła się do 30 mm. N iestety na skutek zbyt niskiej wilgotności w hodowli larw a nie przepoczwarczyła się przeżyw ając aż do w rześnia 1976 r. 30. Athous (Exanaihrotus) suhfuscus (M u l l e r, 1767) Athous (Anathrotus) suhfuscus (Mull.) Rozmieszczenie i bionom ia: B urakowski W ykazany ogólnie z Pienin bez podania stanow isk (A. M. Ł omnicki 1886: 149). Na zbadanym przeze mnie terenie najpospolitszy gatunek leśny, w ystępujący od najniższych położeń do szczytów wzniesień. Poław iany av postaci im aginalnej od 10 V do 30 V II na

21 21 Elateridae 205 następujących stanow iskach: Krościenko, Zawiesy, K ras, Gródek, Doliny, Stolarzówka, K urników ka, Ociemne, dolina P otoku Pienińskiego, Czertezik, Białe Skały, Trzy Korony, Podłaźce, G rabczycha, Facim iech, Wąwóz Gorczyński, Czorsztyn. Łącznie złowiono 125 osobników, w ty m 14 w próbach ilościowych na terenach przyleśnych, jak łąka pienińska i ziołoroślowa oraz m łaka. Larw y w Pieninach uzyskano ze w szystkich biotopów leśnych. Najliczniej występowały w buczynie ciepłolubnej, gdzie liczniejszo zgrupow ania znajdow ały się w ściółce pod leszczyną. 31. Athous (Crepidophorus) mutilatus R o s e n h a u e r, 1817 Rozmieszczenie i bionom ia: B urakowski Z Pienin znany dotychczas z jednego okazu imago schw ytanego w K rościenku 5 VII 1924 (Tenenbaum 1931: 343). W moich badaniach natrafiłem tylko na jedną dorosłą larwę 14 V 1972 w buczynie ciepłolubnej na zboczu doliny Pienińskiego P otoku kolo Białych Skał. Larw a znajdow ała się w pniu buka, w wilgotnym, miękkim, białym próchnie, w y p e ł n i a j ą c y m całkowicie dużą dziuplę ty p u zam kniętego, na wysokości cm od podstaw y pnia. D ziupla była zakryta od zewnątrz przez pozbawioną kory w arstw ę suchego, twardego drewna, w którym widoczne były otw ory wyjściowe chrząszczy drzewożernych. Larw a A. mutilatus żerowała w tow arzystw ie innych drapieżnych larw sprężyków, Denticollis linearis (L.) 1 Ampedus nigroflanus (G o e z e ). Larw y te znajdow ały się w sąsiedztwie kilku larw drzew ożernych chrząszczy Isclmomera sanguinicollis (F.), które niew ątpliwie stanowiły pożywienie dla wymienionych larw sprężyków. Larwy sprężyków podczas wędrówki wew nątrz drewna w ykorzystują chodniki wyrobione przez larw y chrząszczy głównie z rodzin Anobiidae, Curculionidae, Lucanidae, Oedemeridae i Cerambycidae. Jednak przed przepoczwarczeniem przechodzą do próchna bliżej pow ierzchni ściany dziupli, szczelin czy chodników w yjściow ych owadów. 32. Melanotus rufipes (H e r b s t, 1784) Rozmieszczenie: B urakowski W Pieninach znaleziono pojedyncze okazy larw i postaci dorosłych na stanow iskach dolinnych: dolina P otoku Pienińskiego, 10 VI 1972, leżący pień wierzby, w biało-szarym, w ilgotnym próchnie, 4 larw y, z których w hodowli 23 VI uzyskano 2 poczwarki, a imagines ukazały się 10 V II 1972; B iała W oda, 30 IV 1974, w b ru n atn y m próchnie pieńka wiązu, 2 larw y i 1 im ago; Krościenko, przyloty w godz do św iatła lam py elektrycznej, V 1972, $ i $; 7 VI 1972, 2 $$; 29 IV 1974, 1?. G atunek odbyw a swój rozwój w m artw y m drew nie głównie drzew liściastych. Cykl rozwojowy 4-5-letni. Samice długim, cienkim pokładełkiem skład a ją jaja pod korę przez szczeliny i otwory wyjściowe owadów podkorowych i drewnożernych. Młode larw y żerują pod obluźnioną korą i w chodnikach larw innych owadów, starsze larw y m ogą drążyć w łasne chodniki w m iękkim, wilgotnym drewnie. Przepoczw arczenie w lipcu-sierpniu. W ylęgnięte imagines

22 20 6 B. Burakowski 22 pozostają w kom orach poczwarkowych przez zimę, ukazują się na zew nątrz w końcu kwietnia lub w m aju, żyją do lipca. W ciągu dnia prow adzą skryty sposób życia pod korą, w dziuplach i szczelinach drzew, a opuszczają te k ry jówki po zachodzie słońca. 33. Melanotus castanipes (P a y k u l l, 1800) Rozmieszczenie: B urakowski W Pieninach bardzo nieliczny. Postacie dorosłe znajdow ano tylko pojedynczo: góra Sokolica, 19 IX 1953, pod korą przy podstaw ie pnia uschniętej, stojącej jodły; Ociemny W ierch, 6 VI 1971; Białe Skały, 14 V 1972, w czerw onobrunatnym próchnie pieńka jodły. Częściej i liczebniej napotykano larw y w gnijącym, m iękkim drewnie lub pod korą m artw ych jodeł: Gródek, Sutrów ka, Ociemne, dolina Ociemnego Potoku, Białe Skały, Góra Zam kowa, Facim iech. Łącznie znaleziono 30 larw 2-5-letnich. G atunek zasiedla m artw e lub obum ierające drzewa iglaste, głównie świerki i jodły na terenach górskich. Larwy żerują w powalonych pniach, w ykrotach, kłodach i pniakach, pod korą lub w gnijącym, miękkim drewnie. Przepoczwarczenie odbywa się w sierpniu-wrześniu. Postać dorosła zim uje w kom orze poczwarkow ej, zbudow anej przez larw ę pod korą lub w powierzchniow ej w arstw ie miękkiego drew na. Chrząszcze u k azu ją się w m aju i żyją do lipca. 34. Ampedus sanguineus ( L i n n a e u s, 1758) Rozmieszczenie i bionom ia: B urakowski W Pieninach gatunek bardzo rzadko spotykany: Krościenko, 5 V II 1924, 1 imago w czasie lotu, leg. Sz. Ten en ba u m. W moich badaniach w terenie znaleziony tylko w postaci larw alnej: Zam kowa Góra, 14 V 1966, 1 larw a, z której w hodow li wylęgło się imago, zaob serwowane 30 IX 1966; F&cimiech, 26 V II 1971, 1 larw a w czerw onobrunatnym próchnie kłody św ierka; Księży Las koło K rościenka, 15 V 1972, 1 larw a w pieńku drzewa iglastego; Flaki, 4 V II 1974, 3 larw y w pieńku świerka, w hodowli poczw arka ukazała się 18 V II Ampedus nigroflavus (G o e z e, 1777) Rozmieszczenie: B urakowski W Pieninach w ykryty tylko na dwu stanow iskach: góra Ociemne, stok północny, buczyna karpacka, na wysokości około 700 m n.p.m., 17 V 1966, 1 larw a, z której w hodowli udało się uzyskać postać dorosłą 28 V II L arw a znajdow ała się w sąsiedztw ie d rap ieżn y c h la r w H arm inius undulatus ( D e g.) i Denticollis linearis (L.). W szystkie te larw y żerow a ł y płytko w białym próchnie pod korą ogrom nej, leżącej kłody jodły. D olina Pienińskiego Potoku, buczyna ciepłolubna, 14 V 1972, w próchnie pnia buka, 1 larwra, p o b ran a do h o dowli przepoczw arczyła się 12 V II, postać dorosła ukazała się 25 V II. G atunek na ogół rzadko i pojedynczo spotykany. P ostacie dorosłe zn ajd o wane od m aja do lipca w małej liczbie osobników, zwykle pod obluźnioną korą i w szczelinach drzew oraz wśród fragm entów próchniejącego drewna w dziuplach. W iększą liczbę okazów można zdobyć na m iejscach wylęgu od sierpnia, przez zimę aż do miesięcy wiosennych, kiedy to chrząszcze po p rze zim ow aniu w ydostają się z kom ór poczw arkow ych n a zew nątrz. L arw y żerują

23 23 Elateridae 207 w biało butw iejącym, miękkim drewnie, najczęściej w wierzbach, topolach, lipach i kasztanow cach, rzadziej w grabach i bukach. Nie znajdow ane dotychczas w drewnie drzew iglastych, toteż wielką osobliwością jest znalezienie w Pieninach larwy w m iękkim, białym drewnie pod korą jodły. Znalezisko to wykazuje, że dla życia larwy nie gatunek drzewa jest podstawowym czynnikiem, lecz stan i stopień rozkładu drewna pod wpływem działalności grzybów roztoczow ych. R zadkość w ystępow ania larw A. nigroflavus w Pieninach, rów nież w innych terenach górzystych, należy tłum aczyć dużą drapieżnością larw pospolitszego gatunku podkorowego Harminius undulatus (D e g.). Drapieżne te larw y wcześnie, po przezimowaniu, napadają na inne larwy, będące jeszcze w stanie hibernacji. 36. Ampedus pomorum (H e r b s t, 1784) Rozmieszczenie: B urakowski W Pieninach, z pow odu niewielkiej liczebności drzew opanow anych przez zgniliznę d estru k cy jn ą drew na, om aw iany g atun ek był stosunkow o nielicznie znajdow any: Sromowce Niżne, 26 VI 1971, leżący pień olszy szarej A lnus incana (L.) M n c h., wilgotne, czerw onobrunatne próchno, 6 larw, w hodowli z jednej uzyskano postać dorosłą na jesieni 1973; Istebki, 12 V 1972, dziupla przy podstaw ie buka, wśród brunatnego m urszu, 1 larw a; Białe Skały, 14 V 1972, pieniek buka, białe, miękkie drewno, 1 larw a, w hodowli uzyskano z niej poczw arkę 12 V II 1972, imago ukazało się 25 V II 1972; dolina P otoku Pienińskiego, 10 VI 1972, leżący pień w ierzby w silnie zacienionym m iejscu nad potokiem, wilgotne białe i szare próchno, 4 larwy, w hodowli uzyskano 6 V II poczwarki, z których imagines wylęgły się około 20 V II 1972; K urników ka, 16 IV 1972, 1 imago w dziupli jaw oru; Krościenko, 5 V 1974, 3 imagines w szczelinach ściany dziupli otw artej w sam otnie stojącej wierzbie koło drogi; dolina Białej W ody, 3 VI 1971, próchno bru n atn e w pieńku wiązu, 8 larw, w ty m sam ym pieńku 30 IV 1974, 5 im agines; to samo stanow isko, w białym próchnie pnia jeszcze żywej, stojącej w ierzby, 2 larw y, w ty m sam ym pniu 20 V imago. G atunek niezbyt w ybredny przy zasiedlaniu drzew różnych gatunków zarówno iglastych jak i liściastych. Cykl rozwojowy 4-5-letni. Larwy żerują w wilgotnym próchnie o zabarwieniu od białego do ciem nobrunatnego, a więc rodzaj zgnilizny drewna nie odgrywa roli w rozwoju A. pómorum. Poczwarki ukazują się w lipcu-sierpniu. P ostacie dorosłe zim ują w kom orach poczw arkow ych. 37. Ampedus balteatus (L i n n a e u s, 1758) Rozmieszczenie i bionom ia: B urakowski W Pieninach gatunek bardzo rzadki, schw ytany tylko na jednym stanow isku dolinnym : Krościenko, 11 IV 1973, 1 imago na kw iatostanie wierzby, leg. A. R odziewicz. N adto w zbiorach znajduje się jeszcze jeden okaz zaetykietow any Droga Pienińska, 21 V III 1939, coli. Sz. T e n en ba u m. 38. Ampedus eryihrogoyius (M u l l e r, ) Rozmieszczenie i bionom ia: B urakowski W Pieninach gatunek stw ierdzony na następujących stanow iskach: Krościenko, 13 V II 1925, 1 imago pod korą św ierka; dolina P otoku Pienińskiego, 21 V III 1924, 1 im ago,

24 2 0 8 B. Burakowski V III 1929, 2 imagines, leg. Sz. T e n e n b a u m ; Ociemne, 13 V 1972, pieniek jodły pokryty płatam i m chu, czerw onobrunatne próchno, 1 larw a i 2 imagines wraz z ostatnim i wylinkam i larw alnym i w kom orach poczw arkow ych; 14 IV 1973, w takim sam ym pieńku, 2 larw y i 3 im agines; Księży Las koło Krościenka, 22 V 1972, pieniek jodły, 2 larw y i w komorze poczwarkowej 1 im ago; Białe Skały, 14 V 1972, pieniek świerka, 7 larw, w hodowli u zy skano jesienią , a im agines; Facimiech, 13 X 1973, 1 im ago; Przełęcz Szopka, 6 V 1974, pieniek jodły, 4 larw y; Sutrów ka, 3 V II 1974, 1 larwa, w hodowli poczw arka ukazała się 13 V II 1974, a świeże, nie w yharw ione imago wylęgło się 25 V II Ampedus aethiops ( L a c o r d a i r e, 1835) Rozmieszczenie: B urakow ski Obecnie w Pieninach gatunek bardzo rzadki w związku z silną eksploatacją drew na w okresie przed utworzeniem Pienińskiego P arku Narodowego. Dla swego kilkuletniego rozw oju gatunek w ym aga fragm entów grubych, m artw ych drzew, nie usuw anych z lasu w ciągu wielu lat. W zbiorach In sty tu tu Zoologii PAN znajdują się okazy zbierane przez Sz. T e n e n b a u m a, zaetykietowane następująco: Krościenko, 29 V 1925, 1 okaz, P ustelnia św. Kingi, 1 VI 1929, 5 okazów, Zamek św. Kingi, 7 VI 1929, 1 okaz, Trzy K orony, 12 V II 1930, 1 okaz. W moich badaniach został stw ierdzony tylko na dwu stanow iskach: Wąwóz Sobczański, 16 V 1972, 1 okaz skoszony czerpakiem z runa leśnego; Facim iech, 26 V 1972, leżący pień jodły, pozbawiony kory i pokryty m cham i i porostam i, w ew nętrzna i dolna część w ypełniona w ilgotnym, czerw onobrunatnym próchnem, wśród którego znaleziono 4 larw y w sąsiedztwie larw Geruchus chrysomslinus (H ocnw.); z larw pobranych do hodowli uzyskano imago 20 V III G atunek biologicznie związany z m artw ym drewnem drzew iglastych; u nas znajdow any tylko w świerkach i jodłach. Młode larw y przebyw ają pod korą, później w m iarę rozkładu drew na w ędrują w głąb, ale na przepoczw arczenie w y bierają miejsca bliższe powierzchni drewna, zwykle na głębokości 1-4 cm. Przepocz warczenie następuje zwykle w sierpniu, imago zimuje w komorze poczwarkow ej. 40. Ampedus nigrinus (H e r b s t, 1784) G atunek w ystępujący szerokim pasem w północnej części H olarktyki. W Europie na północ sięga do skrajnych prowincji północnych, a na pozostałej części kontynentu w miarę posuwania się na południe coraz rzadziej spotykany, w południow ej E uropie tylko w leśnych terenach górskich. W Polsce rzadko i pojedynczo znajdow any z powodu skrytego sposobu życia, notow any z nielicznych stanow isk w południowej części k raju, na pó ł nocy ty lk o z K oszalina. Praw dopodobnie w ystępuje w całym k ra ju w b io to p ach w ilgotnych n a obszarach lesistych. W Pieninach rzadko spotykany, znalazłem go na pięciu stanow iskach w buczynie karpack iej: dolina P oto k u Pienińskiego, 4 VI 1971, leżący pień jodły, w czerw onobrunatnym, w ilgotnym próchnie, 4 larwy, z których w hodowli na jesieni 1971 otrzym ano im a gines; chrząszcze te pozostaw ały w kom orach poczw arkow ych aż do m aja roku n astę p nego; dolina Ilarczy G runt, 28 VI 1971, pieniek św ierka na zacienionym, w ilgotnym miejscu,

25 25 Elateridae w m iękkim próchnie 2 larw y, w hodowli postać dorosła ukazała się 5 V III 1971; Ociemne, 14 IV 1973, pieniek jodły, w kom orze poczw arkow ej 1 im ago w raz z o sta tn ią w ylinką la r w alną; Trzy K orony, 18 V 1973, 1 imago skoszone na sk raju łąki ziołoroślow ej; Gródek koło K rościenka, 26 VI 1973, 1 im ago skoszone z ru n a leśnego w buczynie karpackiej. G atunek rozwija się w czerw onobrunatnym i ciem nobrunatnym próchnie od daw na próchniejących pniaków oraz powalonych pni i złomów, które uległy ta k silnemu rozkładowi, że drewno m ożna rozłam ywać palcam i. Larwy żyją głównie w p a rtia c h p ró ch n a przylegającego do ziemi, często w m artw ych k o rzeniach, nieraz w m iałkiej, wilgotnej próchnicy. Larw y były znajdowane przeze mnie w innych rejonach Polski nie tylko w próchnie drzew iglastych, ale także w m urszu dębów, olch, a naw et w próchnicznej glebie w olsach (Puszcza Białowieska i Puszcza K am pinoska). Poczwarki ukazują się w lipcu-sierpniu, w ylęgnięte postacie dorosłe przezim ow ują w kom orach poczw arkow ych. 41. Idolus picipennis ( B a c h, 1854) Rozmieszczenie i bionom ia: B u ra k o w sk i Z Pienin w ykazany bez w ym ienienia m iejsca znalezienia ( K in e l s k i i S z u j e c k i 1959). W moich badaniach stw ierdziłem postacie dorosłe na następujących stanow iskach: K rościenko, K ras, Stolarzówka, Trzy K orony, Zam ek św. Kingi, Sokolica, Białe Skały, Wąwóz Sobczański, G rabczycha, wąwóz Homole, dolina Białej W ody. Łącznie złowiono 70 okazów, najwcześniej były chw ytane 30 IV, a najpóźniej 23 V II. D ane odnoszące się do zebranego m ateriału larwalnego poszerzają dość skąpe wiadom ości o środow isku omawianego gatunku. D ane te przedstaw iają się następująco: Zawiesy koło K rościenka, 12 V 1966, pod kępką nisko rosnącego m chu na kam ieniu, 3 larw y, z jednej w hodowli uzyskano 26 IX im ago; Czertezik, 772 m n.p.m., 16 V 1966, w suchoj glebie na skałce, 3 larwry ; Czorsztyn, 8 VI 1971, w glebie pod m acierzanką na skalistej ściance, 5 larw, z dwu larw w hodowli uzyskano im agines 25 V III 1971; Białe Skały, 16 VI 1972, w czarnej glebie pylistej na półeczce strom ej skały, 1 larw a, z której w hodowli otrzym ano świeże, jeszcze nie w ybarw ione imago 25 V II 1972; Góra Zam kowa, 14 V 1966, w w ąskich skraw kach gleby pylistej w ypełniającej szczeliny w skałach oraz na pow ierzchni ziem i pod liśćmi płożących się roślin kscroterm icznych, 18 larw, w hodow li uzyskano 9 im agines 26 IX 1966; W ąwóz Sobczański, 26 V I 1971, śro dowisko m uraw y kseroterm icznoj, m iędzy korzeniam i trawr, 2 larw y; Wąwóz Gorczyński, 27 VI 1973, pod mchem na skałce, 1 larw a. G atunek ksero term ofilny, zasiedlający otw arte, nasłonecznione miejsca na wapiennych skałach. Chrząszcze w ykazują dużą zdolność lotu, rozpraszając się po okolicznych terenach, dlatego też obserwowano je niekiedy pojedynczo w dalszej odległości od m iejsc wylęgu, n a p rzy k ład n a łące ziołoroślowej, w olszynie karpackiej, a naw et na młace. Przylot trzech chrząszczy do światła sztucznego zauw ażono w K rościenku 15 V 1972 o godz Agriotes ustulatus (S c h a l l e r, 1783) Rozmieszczenie i bionom ia: B u r a k o w sk i Z Pienin notow any ogólnie bez w ym ienienia miejsc znalezienia przed przeszło stu la ty (M. N o w ic k i 1864, 1865; M. Ł o m n ic k i 1866). Na badanym obszarze najpospolitszy ze wszystkich gatunków z rodzaju Agriotes E sc h sc h. Stw ierdzony na otw artych terenach i słabo zalesionych zboczach od najniższych położeń w dolinach aż po szczyty wzniesień: 14

26 210 B. B urakow ski 26 Krościenko, Zawiesy, K ras, Stolarzówka, dolina P otoku Pienińskiego, Czertezik, Trzy K orony, W ąwóz Sobczański, G rabczycha, Podłaźce, Sołtysia Skałka, F laki, Cisowiec i Z am czysko koło Sromowiec W yżnich, Czorsztyn, Jaw orki i W ysokie Skałki. Łącznie schw ytano kilkadziesiąt osobników im ag inaln y ch; zaobserw ow any czas pojaw u od 9 V II do 12 V III. G atunek najchętniej zamieszkuje suche tereny nasłonecznione, toteż liczebniej i częściej sp o ty k an y w strefie południow ej (C zorsztyn-g rabczycha). 43. Agriotes pilosellus (S c h ó n h e r r, ) Agriołes pilosus (P a n zer, 1795) nec (Le s k e, 1785) Rozm ieszczenie: B u r a k o w sk i W Pieninach, podobnie jak i gdzie indziej, gatunek bardzo rzadki, znaleziony tylko na jedn y m stanow isku: Zawiesy, 13 V 1972, 1 okaz; 15 V 1972, 2 okazy. G atunek leśny, zasiedlający ciepłe, wilgotne zadrzewienia liściaste na terenach nizinnych, w dolinach rzecznych i na pobrzeżach różnego rodzaju wód. Postacie dorosłe po przezim owaniu pojaw iają się już w kw ietniu i żyją do połowy lipca. W czasie pogodnych dni przebyw ają na traw ach i roślinach zielnych pod okapem drzew, na krzewach i pniach drzew. Poław iany również na kw iatach głogu i jarzębiny oraz na baldaszkow atych. W dni chłodne i dżdżyste k ry ją się w różne zakam arki w strefie przyziem nej. Samice składają ja ja do gleby. L arw y żyją kilka lat, przepoczw arczają się w lipcu-sierpniu. 44. Agriotes sputator (L i n n a e u s, ) Rozmieszczenie i bionom ia: B urak o w sk i W P ieninach jako postać dorosła znaleziony w pojedynczych osobnikach na niżej położonych stanow iskach: K rośnica, Krościenko, Podłaźce, Czorsztyn, dolina Białej W ody. N ajw cześniej poław iany 24 V, najpóźniej zaś 29 V II. W próbach glebowych larw y stw ierdzono tylko na suchym pastw isku: Podłaźce, 18 V 1972, 1 larw a; Biała W oda, 12 V 1972, 2 larw y w przegrzyhiałej glebie w sąsiedztwie larw Cidnopiis m inutus (L.); góra W żar, 24 V 1972, 1 larw a pod kam ieniem ; 19 VI 1972, 2 larw y w przegrzyhiałej glebie. 45. Agriotes lineatus (L i n n a e u s, ) Rozm ieszczenie: B u r a k o w sk i Zdaje się, że w Pieninach om aw iany gatunek nie znajduje sprzyjających w arunków dla swej egzystencji. Znalazłem tylko 1 okaz postaci dorosłej 3 VI 1971 w dolinie Białej W ody. W ystępuje głównie na otw artych terenach nizinnych pokrytych roślinnością tra w ia s tą: n a n iezbyt w ilgotnych łąkach, pastw iskach, upraw ach ro l nych, nieu ży tk ach i m iedzach. W ykazyw any w postaci larw alnej jak o szkodnik, ale z uwagi na niską liczebność występowania staw iany jest na ostatnim miejscu wśród czterech szkodliwych gatunków z rodzaju Agriotes E s c h s c h. Cykl rozwojowy 4-5 letni. Larwy zarówno w czasie żerowania, jak i przezim ow yw ania przebyw ają głównie w powierzchniowej w arstw ie gleby, a w zależ

27 27 Elateridae 211 ności od jej przesuszenia mogą się przemieszczać do głębokości około 30 cm. Przepoczw arczenie odbyw a się w lipcu-sierpniu n a głębokości 2-10 cm. W ylęgnięte imagines zim ują w kom orach poczwarkowych i ukazują się na wiosnę w drugiej połowie kw ietnia. N iekiedy są w ypłaszane już w m arcu z gleby p o d czas w iosennych prac polo wy ch. 46. Agriotes obscurus ( L i n n a e u s, ) Rozm ieszczenie: B u r a k o w sk i W Pieninach, podobnie zresztą jak i w całej Polsce, w ystępuje głównie w glebach łąk, pól upraw nych, ugorów, pastw isk i polan śródleśnych. Stw ierdzony na następujących stanow iskach: Krościenko, Zawiesy, K ras, Długi Gronik, Doliny nad Gródkiem, K urników ka, dolina Pienińskiego P otoku, Czertezik, Trzy K orony, W ąwóz Sobczański, Podłaźce, Wąwóz Gorczyński, Flaki, Czorsztyn, góra W żar, wąwóz Homole, dolina Białej W ody. Łącznie zebrano 48 okazów im agines od 17 IV do 6 V II. Najliczebniej w ystępował na niskiej terasie nadrzecznej i łące pienińskiej. N adto z 22 prób glebowych uzyskano 40 larw. Przepoczw arczenie n a stę p u je w lip cu-sierp n iu w powierzchniow ej w arstw ie gleby, przew ażnie n a głębokości 3-10 cm. W ylęgnięte im agines pozostają w kom drach poczwarkowych przez zimę aż do wiosny następnego roku. W Pieninach na łące pienińskiej jeszcze 16 IV znalazłem imago w stanie snu zimowego. Z larw starszych pobranych do hodowli 23 V uzyskałem postacie dorosłe 26 V III. Zdaje się, że na badanym terenie pienińskim, ani na polach upraw nych ani w innych środowiskach, larw y nie w yrządzają widocznych szkód. Stw ierdzono w ystępow anie drutow ców najw yżej w liczbie 5-6 osobników na 1 m 2. W edług przyjętych norm dopiero obecność m inim alna 25 d rutowców n a 1 m 2 m oże zagrażać w egetacji roślin Agriotes gallicus B o is d u v a l e t L a c o r d a ir e, 1835 G atu n ek znany głównie z południow ej części zachodniej E uro p y, n o to wany nadto z nielicznych stanow isk w środkowej Europie. N a obszarze swego występow ania w m iarę posuw ania się na północ i na wschód coraz rzadziej spotykany. W Polsce gatunek nadzwyczaj rzadki, od przeszło 50 lat nie notowany. W ykazany przed przeszło 100 laty ze Śląska Dolnego i Górnego, Sudetów Zachodnich i okolic L ubska, a n a p o czątk u bieżącego stulecia z okolic W a r szawy i P oznania. W P ieninach znalazłem tylko jeden okaz, a mianowicie: Stolarzówka, 6 V II 1974, na sk raju łąki pienińskiej skoszony czerpakiem z gałęzi św ierka na wysokości 1 m n ad pow ierzchnią ziemi. G atunek zamieszkuje tereny nizinne i pogórza, gdzie w ystępuje na łąkach, polach i skrajach lasów, przeważnie na miejscach suchych i nasłonecznionych. Czas pojaw u im agines od czerwca do sierpnia. W czasie dni pogodnych chrząszcze przebyw ają na traw ach oraz na kw iatach roślin baldaszkow atych, rzadziej na krzewach i drzewach. Larw y dotychczas nie znane, ale praw dopodobnie ja k inne g atu n k i z ro d zaju Agriotes rozwój swój odbyw ają w glebie.

28 212 B. Burakowski Dalopius marginatus ( L i n n a e u s, 1758) Rozm ieszczenie: B urako w sk i W Pieninach w ystępuje we w szystkich lesistych i przyleśnych terenach od najn iższych położeń dolinnych aż do szczytów górskich: H ulina, Krościenko, K ras, Długi Gronik, K urników ka, Czertezik, Sokolica, dolina Pienińskiego P otoku, Białe Skały, Trzy Korony, G rabczycha, Facim iech, F laki, Czorsztyn. P ostacie dorosłe były poław iane najw cześniej 3 V, ostatn ie połow y n o to wano 25 V II. Łącznie złowiono przeszło 80 osobników, z których 45 pochodziło z 17 prób ilościowych. W głębi lasu, zwłaszcza w buczynie karpackiej rzadko i pojedynczo poławiany, częściej natom iast na skrajach i polanach leśnych. Najliczebniej był reprezentow any w buczynie ciepłolubnej i na łące ziołoroślowej. W dwu tych środowiskach złowiono po 14 osobników w 3 i 4 próbach ilościowych. Liczne występowanie postaci dorosłych na łące ziołoroślowej należy tłum aczyć bliskim sąsiedztw em otaczającego lasu mieszanego. L arw y w ystępują w powierzchniowej warstwie gleby próchnicznej, na głębokości 1-5 cm. Z najdow ano je pojedynczo w próbach glebow ych p o b ra nych z buczyny ciepłolubnej i łąki pienińskiej. Niewielką liczbę, okazów u zy skano z przesiewów ściółki pod okapem leszczyn. 49. Sericus brunneus (L i n n a e u s, 1758) Rozm ieszczenie: B urako w sk i W P ieninach gatun ek nie znajduje dogodnych w arunków do liczebniejszego w y stępow ania. Postacie dorosłe złowiono pojedynczo tylko na dwu stanow iskach: Krościenko, 29 V 1925, coli. Sz. T e n e n b a u m ; wąwóz Homole, 2 VI 1972, leg. Wł. B a z y l u k. W swoich badaniach natrafiłem tylko na larw y w środow isku m uraw y naskalnej na trzech sta n o w iskach: Trzy K orony, Ganek, 14 V 1966, 3 larw y, z jednej z nich w hodowli uzyskano 20 VI poczw arkę, a 7 V II 1966 wylęgło się z niej świeże im ago; Wąwóz Sobczański, 8 VI 1971, 2 larw y; W ąwóz Gorczyński koło Sromowiec Niżnych, 27 V 1973, na zachodnim, skalistym zboczu, 2 larw y, z których jedna w hodowli przepoczwarczyła się 7 V III, a imago ukazało się 20 V III Larw y 8. brunneus w Pieninach są trudne do pom ylenia z innym i drutow - cam i ze względu na ch arak tery sty czn y, obły, a nie zaostrzony k s z ta łt dziewiątego segm entu odwłoka oraz brunatnooliw kowe ubarw ienie ciała. N a w szystkich stanow iskach występowały one pod małymi, zw artym i płatam i m chu rosnącego n a cienkiej w arstw ie próchnicy, grom adzącej się na m ałych półeczkach lub w szczelinach skałek. Miejsca, na których bytow ały larwy, m iały ekspozycję wschodnią lub północną, zapew niającą słabe nasłonecznienie i dużą wilgotność. G atunek jest przystosow any do trudnych warunków życia na skałkach, gdzie zupełnie płytko między podziem nym i częściami mchów lub w cienkiej w arstw ie próchnicy przezim owują zarówno larwy, jak i postacie dorosłe. 50. Synaptus filiform is ( F a b r i c i u s, 1781) Rozmieszczenie i bionom ia: B u r a k o w sk i W P ieninach rzadko sp o ty kan y i przew ażnie poław iany pojedynczo na niżej położonych stanow iskach nad ciekam i w odnym i: dolina P otoku Pienińskiego, 28 V 1912, 1 okaz,

29 29 Elateridae Y 1925, 1 okaz, coll. Sz. T e n e n b a u m ; K rościenko, 5 VI 1972, m łaka, 1 okaz; Czorsztyn, 13 VI 1972, olszynka karpack a, nad D unajcem na czerem chach i krzaczastych w ierzbach, 6 okazów ; K ras, 19 VI 1973, olszynka karpacka, 1 okaz; W ąwóz Gorczyński, 13 VI 1973, 1 okaz. Larw y b y tu ją w wilgotnych, nadbrzeżnych glebach gliniastych i ilastych. Im agines poław iane od m aja do sierpnia. 51. Adrastus pallens (F a b r i c i u s, 1792) Adrastus nitidulus (Ma rsiia m, 1802) G atunek znany praw ie ze wszystkich krajów europejskich, notow any nadto z Syberii, Azji Mniejszej i północnej Afryki. W Polsce, choć nie znany jeszcze ze w szystkich krain, w ystępuje praw dopodobnie w całym kraju. W P ieninach poław iany dość często n a stanow iskach dolinnych w m iejscach w ilgotnych, rzadziej i pojedynczo w wyższych położeniach: Czorsztyn, T ylka, Krościenko, Zawiesy, K ras, D oliny nad G ródkiem, Stolarzów ka, dolina P otoku Pienińskiego, Sokolica i Trzy K orony. H a badanym terenie występował głównie w olszynce karpackiej i na łące pienińskiej. Najwcześniejszy pojaw imagines obserwowano 14 V I, ostatnie osobniki łowiono 21 V III. 52. Adrastus lacertosus (E r ic h s o n, 1842) Górski gatunek europejski, rozmieszczony głównie w środkowej części kontynentu, notow any nadto z Hiszpanii, Francji, W łoch i Szwajcarii. W Polsce rzadko spotykany; w ykazany z K rościenka woj. K rosno, Zakopanego, okolic Częstochow y i P rzem yśla, oraz ogólnikowo z T a tr. W P ieninach znaleziony na niewielu stano w iskach: C zorsztyn, 12 V II 1971, na czerem sze, 4 okazy, 24 V II 1971, 2 okazy, 13 VI 1972, 1 okaz; Krościenko, 4 V II 1925, 1 okaz w napływ kach, coli. Sz. T e n e n b a u m ; Szczawnica 7 V II 1952, 1 okaz, coli. W. E ic h l e r. G atunek zlokalizow any, w ystępujący n a w ilgotnych stanow iskach dolinnych, w Czorsztynie poław iany w olszynce k arp ack iej p rzed zachodem słońca. 53. Adrastus limbatus (F a b r ic iu s, ) G atunek rozmieszczony głównie w środkowej i południowej Europie, na zachód sięgający do Belgii, Francji i Szwajcarii, notow any nadto z Azji M niejszej, Syrii, Iran u, Syberii i północnej Afryki. D ane dotyczące występowania w północnej części kontynentu należy odnieść do innych gatunków. W Polsce notow any praw ie z całego kraju. Z Pienin, bez wym ienienia miejsc znalezienia, notow any przez Sz. T e n e n b a u m a ( ). W P ieninach stw ie rd zo n y ty lk o na je d n y m sta n o w isk u : Czorsztyn, 8 VI 1960, 4 okazy, leg. Wł. B a z y l u k ; sam znalazłem bardzo dużo osobnikóav 12, 14 i 24 V II 1971 oraz 13 VI 1972, 7 okazów.

30 2 1 4 B. Burakow ski 30 W Pieninach zdaje się być gatunkiem rzadkim i zlokalizow anym do s ta nowisk dolinnych, w wyższych natom iast położeniach na licznych stanow iskach pienińskich zastępuje go pokrew ny gatunek A. axillaris E r. Postacie dorosłe n a b ad an y m terenie łowione były n a pobrzeżu żwirow iska inicjalnego w sąsiedztwie olszynki karpackiej. W ystępowały one grom adnie w czasie ciepłej pogody, przed zachodem słońca 12 V II W ciągu półgodzinnej obserwacji zauw ażono przeszło 60 im agines n ad latu jący ch n a w ierzchołki latorośli czerem chy opanowanej przez kolonie mszyc. N astępnego dnia w czasie chłodnej i dżdżystej pogody nie zaobserwowano żadnego chrząszcza, natom iast 14 Y II w godzinie zm ierzchu, gdy było cieplej i bezdeszczowo, zauw ażyłem 15 sp rę żyków. W śród pojaw iających się na czeremsze imagines przew ażały samce, stosunek liczbowy do sam ic przedstaw iał się ja k 8 : 1. K o pulujące p a ry obserwowano 12 i 24 Y II. 54. Adrastus axillaris E r ic h s o n, 1842 G atunek dotychczas znany z krajów środkowej E uropy, Francji, W łoch i Rum unii. W Polsce w ykazany niedawno z Bieszczadów (B u r a k o w s k i ). Z Pienin notow any pod nazwą A. montanus (S c o p o l i) na podstaw ie błędnie oznaczonych okazów m elanistycznych A. axillaris opisyw anych zwykle jako ab. turcicus S t i e r l i n. Postacie dorosłe były zbierane dość często i liczebnie na następujących stanow iskach: K rem pachy, Krościenko, H ulina, doliny P otoku Pienińskiego, Szczawnego P otoku i Białej W ody, Stolarzówka, Czertezik, Białe Skały, Sokolica, Trzy K orony, W ąwóz Sobczański i G rabczycha. G atunek w ystępuje od otw artych dolin niżej położonych aż po szczyty pienińskie (Sokolica, Trzy Korony). W odróżnieniu od A. limbatus w ystępuje n a suchszych stanow iskach, naw et n a m uraw ach kseroterm icznych (G rabczycha, Wąwóz Sobczański). Postacie dorosłe były poław iane na bylinach, traw ach i niskich krzew ach. N ajw cześniejsze połow y m iały m iejsce 9 V I, n a j późniejsze 7 V III. Niższe postacie rozwojowe znajdow ano m niej licznie: dolina Białej W ody, 12 V I 1972, w glebie rędzinowej na skałce, 1 larw a i 3 poczwarki, w hodowli uzyskano 1 imago 18 V I W ąwóz Sobczański, 6 V 1974, wśród rum oszu skalnego, w wąskich skraw kach gleby czarnej, na głębokości 3-5 cm, wyszukano 6 larw, w hodowli otrzym ano 5 poczwarek 23 V, a imagines wylęgły się 1-6 VI. Uwagi o hodowli tego gatunku oraz k ró tk ą wzm iankę o bionom ii podano w pracy o sprężykach Bieszczadów (B u r a k o w s k i 1971). CH A R A K TERY STY K A ZOOGEOGRAFICZNA W w yniku przeprow adzonych b a d a ń n a obszarze P ienin stw ierdzono w y stępow anie 54 gatunków sprężyków, co stanow i około 45% a k tu aln ej fauny

31 31 Elateridae 21 5 krajowej. W iększość z nich to gatunki eurybiontyczne, w ystępujące w całym k ra ju i w ykazujące szeroki zasięg geograficzny. Przynależność gatunków om ó wionych w części szczegółowej do odpowiednich elementów zoogeograficznych przedstaw ia się n astęp u jąco: G atunki holarktyczne: Actenicerus sjaelandicus, Harminius undulatus, Melanotus rufipes, Ampedus nigrinus, Negastrius pulchellus. G atunki palearktyczne: Ampedus sanguineus, Agriotes lineatus, A. ustulatus, A. sputator, Adrastus pallens, A. limbatus, Paracardiophorus museulus. G atunki euroazjatyckie: Ctenicera impressa, Quasimus minutissimus, Cidnopus aeruginosus, C. minutus, Am pedus aethiops, Synaptus filiform is. G atunki eurosyberyjskie: Adelocera murina, Benticollis linearis, Ctenicera pectinicornis, C. cuprea, C. aenea, Prosternon tesselatum, Zorochrus dermestoides, Limonius aeneoniger, Athous hirtus, A. niger, A. haemorrhoidalis, Ampedus balteatus, A. nigroflavus, A. pomorum, Agriotes obscurus, Balopius marginatus, Sericus brunneus, Cardiophorus ruficollis. G atuneki eurokaukaskie: Anostirus purpureus, Zorochrus flavipes, Z. meridionalis, Cidnopus pilosus, Athous subfuscus, A. vittatus, Ampedus erythrogonus, Idolus picipennis, Agriotes pilosellus. G atunki europejskie: Lacon lepidopterus, Benticollis rubens, Ctenicera virens, Fleutiauxellus maritimus, Athous mutilatus, Melanotus castanipes, Agriotes gallicus, Adrastus axillaris, A. lacertosus. G atunki reprezentujące elem ent holarktyczny i palearktyczny są euryb io n tam i o dużej plastyczności biologicznej, um ożliw iającej im zasiedlenie b a r dzo różnych środow isk w jakie o b fitu ją P ieniny. N ajw iększy udział w zasiedleniu m ają jed n ak g a tu n k i eurosyberyjskie (przeszło 30% w ystępujących gatunków), podobnie jak n a innych obszarach naszego kraju. W śród tej grupy gatunków zasługują na uwagę relikty polodowcowe występujące w Pieninach na żwirowiskach, jak Fleutiauxellus maritimus, żyjący w Skandynawii tylko na stanow iskach leżących poza kołem podbiegunowym, Zorochrus dermestoides sięgający w Europie do najdalszych północnych krańców, wreszcie gatunki zw iązane biotycznie z p łatam i m chów Limonius aeneoniger i Sericus brunneus ; te n o sta tn i m. in. w tu n d rze syberyjskiej zasiedla m szyste m iejsca wilgotne, gdzie w ieczna zm arzłoć zalega n a głębokości cm. Chociaż najwyższe szczyty Pienin leżą tylko w strefie regla dolnego, to jednak w ystępują tu gatunki górskie zasiedlające wyłącznie gleby środowisk naturalnych nie skażonych działalnością człowieka. Grupę tą reprezentują: Ctenicera virens, Idolus picipennis, Zorochrus flavipes, Limonius aeneoniger, a z gatunków dendrofilnych Ampedus aethiops. Jako relikty lasów pierw otnych przetrw ały tu ta j Lacon lepidopterus, Benticollis rubens i Harm inius undulatus. Do gatunków południowych, ciepłolubnych, których północna granica zasięgu przebiega przez południow ą część Polski, należy zaliczyć Agriotes gallicus, w apieniolubnego Idolus picipennis i Quasimus minutissimus. Ten o statn i

32 216 B. Burakowski 32 jest gatunkiem charakterystycznym dla Pienin, poza tym obszarem znany z nielicznych stanow isk w południow o-zachodniej części kraju. Z naszych górskich obszarów niewiele rejonów doczekało się pełnego opracowania elaterofauny. Najlepiej pod tym względem poznane jest Pogórze Przem yskie na skutek wieloletniej działalności znanego koleopterologa T. T r e l l i na ty m terenie, skąd w ykazał w kilku pracach 77 sprężyków. W edług d o ty ch czasowych danych polskie T a try m ają najuboższą elaterofaunę, bowiem zaledwie 35 gatunków. Lepiej poznana jest B abia Góra 45 gatunków ( P a w ł o w s k i ) oraz Bieszczady 54 (B u r a k o w s k i ). F auna Elateridae Bieszczadów i P ienin jest zbliżona. N a obu ty ch obszarach stw ierdzono je d n a kową liczbę gatunków, z których 43 są wspólne. W Pieninach nie w ykryto gatunków dendrofilnych, w ykazanych z Bieszczadów Galambus bipustulatus (Ł-), Procraerus tibialis (L a c.), Ampedus elegantulus (S c h o n h.), A. pomonae S t e p h., A. sanguinólentus (S c iir a n k ), A. tristis (L.) oraz gatunków ściółkowo- -glebowych Anostirus castaneus (L.), Gtenicera lata (F.), G. angustula ( K ie s.), Orithales serraticornis (P a y k.) i Athous mollis B e it t e r. W Bieszczadach n ato m iast nie znaleziono 10 gatunków stwierdzonych w Pieninach, a mianowicie: dendrofili Lacon lepidopterus i Ampedus nigrinus, ściółkowo-glebowych Quasimus minutissimus, Gardiophorus ruficollis, ParacardiopJiorus musculus, Agriotes pilosellus, Adrastus lacertosus oraz żwirowiskowych Zorochrus flavipes, Z. meridionalis i N egastrius pulchellils. N ie zaobserwow ano w P ieninach w ybitnych różnic w pionow ym w ystępowaniu sprężyków. Są to niewysokie góry bez wykształconego regla górnego. P ostacie dorosłe sprężyków m ają duże zdolności lo tu i m ogą się czynnie przenosić z właściwych sobie siedlisk dolinnych aż na szczyty pienińskie. N a grzbietowe partie chrząszcze mogą również być przenoszone wiatrem. Sprężyki górskie (np. Gtenicera virens, G. cuprea, Adrastus axillaris) znajdow ane w dolinach mogą pochodzić z wyższych partii na skutek zniesienia wodami w czasie topnienia śniegu lub ulewnego deszczu. C H A R A K TERY STY K A EKOLOGICZNA W Pieninach badane środowiska znajdują się w dwu wysokościowych a zarazem roślinnych piętrach: pogórza i regla dolnego. Urozmaicona rzeźba tere n u i zróżnicow anie m ikroklim atyczne wpłynęło niew ątpliw ie n a w ytw o rzenie różnorodnych siedlisk, co w efekcie umożliwiło zasiedlenie ich przez różne grupy ekologiczne sprężyków. Nie bez znaczenia na bogactw o elaterofauny Pienin m a sąsiedztwo lesistego Beskidu Sądeckiego, skalistych T atr i wapiennego pasm a słowackiego. Łącznie znaleziono w Pieninach 54 gatunki. W zbiorow iskach leśnych zaobserw ow ano 32 g atunki, a w zbiorow iskach p rzestrzeni otw artych 41. W ystępow anie sprężyków w badanych środowiskach przedstaw iono w tab eli I I.

33 33 Elateridae 217 Tabela II. W ystępowanie sprężyków w poszczególnych środowiskach Pienin Gatunek Środowisko Buczyna karpacka Buczyna ciepłolubna Jedlina ciepłolubna Olszyna karpacka Łąka pienińska Łąka ziołoroślowa Murawa naskalna Murawa kserotermiczna Suche pastwisko Młaka Żwirowisko 1 Terasa nadrzeczna I 1 Lacon lepidopterus + 2 Adelocera m urina Denticollis linearis D. rubens Ctenicera virens G. pectinicor nis + + j C. cuprea Actenicerus sjaelandicus A nostirus purpureus Selatosomus aeneus im pressus + 12 Prosternon tesselatum Fleutiauxellus m aritim us + 14 Zorochrus dermestoides + 15 Z. flavipes + 16 Z. m eridionalis + 17 N egastrius pulchellus + 18 Q uasim us m inutissim us Cardiophorus ruficollis + 20 Paracardiophorus m usculus + 21 Cidnopus pilosus C. aeruginosus C. m inutus Lim onius aeneoniger H arm inius undulatus Athous hirtus A. niger A. vittatus + 29 A. haemorrhoidalis A. subfuscus A. m utilatus + 32 Melanotus rufipes castanipes A m pedus sanguineus A. nigroflavus A. pomorum , A. baltealus 1 +

34 \ B. B urakow ski 34 BK BC JC OK Ł P ŁZ MN MX SP Mł Żw TN 38 A. erythrogonus A. aethiops A. nigrinus + 41 Idolus picipennis Agriotes ustulatus A. pilosellus + 44 A. sputator A. lineatus + 46 A. obscurus A. gallicus + 48 D alopius m arginatus Sericus brunneus + 50 Synaptus filifo rm is Adrastus pallens A. lacertosus + 53 A. limbatus + 54 A. axillaris Zbiorowiska leśne W pienińskich zbiorowiskach obszarów leśnych stwierdzono 32 gatunki sprężyków, które m ożna podzielić na dwie grupy ekologiczne. Pierw sza grupa obejm uje dendrofile w liczbie 13 gatunków, k tó ry ch larw y zw iązane są biologicznie z drewnem będącym w stanie rozkładu pod wpływem działalności grzybów i owadów drewnożernych. Należą tu następujące gatunki: Lacon lepidopterus, Denticollis linearis, D. rubens, Harminius undulatus, Melanotus rufipes, M. castanipes oraz 7 gatunków z rodzaju Ampedus D e j. D ruga grupa zawiera 19 gatunków, których larwy zasiedlają ściółkę i glebę. W porów naniu z innym i badanym i obszaram i leśnym i liczba gatunków dendrofilnych jest w P ieninach niew ielka, m niejsza niż n a przy k ład w B ieszczadach, gdzie stw ierdzono 18 gatunków, czy n a Pogórzu Przem yskim (aż 26). B u c z y n a k a r p a c k a. W środowisku tym znaleziono 15 gatunków, co stanow i 27,7% całej elaterofauny Pienin. W ystępuje tu ta j 7 sprężyków glebowo-ściółkowych i 8 dendrofili, wśród których Ampedus nigrinus okazał się gatunkiem charakterystycznym dla tego środowiska, poza nim nigdzie nie znajdow anym. G atunek te n znalazł odpow iednie w arunki egzystencji w b u c z y nie karpackiej z uwagi na swoisty m ikroklim at jaki tu panuje (dość znaczna wilgotność i silne zacienienie). B u c z y n a c ie p ło lu b n a. J e st to najbogatsze w gatunki środowisko leśne. Liczba znalezionych gatunków wynosi 22 (około 40,7 % całej elaterofauny Pienin), w ty m 11 dendrofili i 11 glebowo-ściółkowych. D om inują tu pospolite gatunki ściółkowe: Athous subfuscus i Dalopius marginałus, w ykazały one najw yższą liczebność w próbach ilościowych (36,5% i 34,1% ). Te sam e eurytopowe gatunki leśne były charakterystyczne dla lasu mieszanego w Biesz

35 35 Elateridae 2 19 czadach. N a uwagę zasługuje w ogóle rzadko spotykany dendrofil Athous m utilatus, stw ierdzony tylko w ty m środow isku. J e d l i n a c ie p ło lu b n a. Znaleziono tu tylko 10 gatunków, w ty m 5 dendrofili, z których na uwagę zasługuje Ampedus aethiops, znaleziony tylko w tym środowisku. W próbach ilościowych najw yższą liczebność osiągnął Athous subfuscus, bo aż 80%. O ls z y n k a k a r p a c k a. Środowisko o dużej wilgotności, położone na te ra sie nadrzecznej D unajca, zalewane corocznie w czasie powodzi, nie sprzyja zasiedleniu na stałe przez liczebniejsze populacje sprężyków. Z sąsiadujących środowisk nanoszone są wodami powodziowymi larw y glebowe, z których część może się tu zaaklim atyzow ać i rozwinąć w imagines. N a pobrzeżu olszynki w ystępuje bujna roślinność zielna i zarośla, wśród nich obficie czeremcha, stanow iąca nęcący obiekt dla postaci dorosłych sprężyków nadlatujących z pobliskich terenów. T ym należy tłum aczyć znalezienie w ty m nie sp rz y ja jącym środow isku aż 13 gatunków. W y stęp u je tu tylko jeden pospolity d en drofil, Ampedus pomorum, odbyw ający rozwój w zm urszałym drewnie olszy szarej. Pozostałe gatunki to sprężyki glebowe. G atunkiem dom inującym jest Athous niger, którego liczebność w połow ach ilościowych w ynosiła 52%. Zbiorowiska przestrzeni otwartych Ł ą k a p ie n iń s k a. W bogatym tym środowisku stwierdzono w ystępow a nie 18 gatunków (33 % elaterofauny Pienin), z których aż 16 to form y szeroko rozmieszczone, jeden gatunek górski (Ctenicera cuprea) oraz jeden południowy (Agriotes gallicus), poza tym biotopem gdzie indziej nie znaleziony. D om inują tu pospolite g atu n k i Athous niger (52 %) i Ctenicera pectinicornis (22 %). Ł ą k a z io ło ro ś lo w a. Skład elaterofauny tego środowiska jest podobny do składu gatunkowego na łące pienińskiej. Stwierdzono tu 14 gatunków (26% elaterofauny Pienin). B adane stanow isko położone n a północnym stoku, w ilgotne, z długim okresem zalegania śniegu, sprzyja zasiedleniu przez gatunek górski Ctenicera cuprea; postacie dorosłe tego g a tu n k u w próbach ilościowych w ykazały najwyższą liczebność 31 %. Pozostałe sprężyki są gatunkam i eurytopowym i, z których najw iększą liczebność w ykazał Dalopius marginatus (22%) i Athous niger (20%). E lem entem przypadkow ym są znalezione tu p o jedyncze imagines gatunków leśnych: Selatosomus impressus i Athous vittatus; na podstaw ie znajomości ich bionomii uważam je za mieszkańców buczyny ciepłolubnej. M u ra w a n a s k a ln a. Z uwagi na ochronę tego charakterystycznego dla Pienin środowiska przeprowadzono tu tylko badania jakościowe. Stwierdzono 12 gatunków, wśród których 7 zasługuje na uwagę. G atunkam i charakterystycznym i są dwa sprężyki m cholubne: niżowoleśny Sericus hrunneus i borealno- -górski Limonius aeneoniger; larw y ich żerują wśród podziem nych części mchów n a półkach i strom o opadających ścianach. W śród rum oszu skalnego, w za

36 2 20 B. Burakow ski 36 głębieniach i szczelinach w ypełnionych glebą ty p u rędziny inicjalnej w ystęp u ją larw y gatunków górskich: Ctenicera virens i Adrastus axillaris. Z m uraw kseroterinicznych w kraczają tu na m iejsca nasłonecznione sprężyki ciepłolubne: Anostirus purpureus, Quasimus m inutissim us i Idólus picipennis. Pozostałe 5 g atunków to sprężyki pospolite, szeroko rozm ieszczone. M u ra w a k s e r o t e r m ic z n a. Środowisko to o charakterze naturalnym, usytuow ane na skalnych, południowych, ciepłych zboczach, glebie płytkiej ty p u rędziny brunatnej, odznaczającej się um iarkow aną wilgotnością i dużą chłonnością term iczną jest naturalnym siedliskiem dla gatunków charakterystycznych: Quasimus minutissimus i Idolus picipennis, których larwy żyją w ciepłej glebie bogatej w węglan wapnia. Towarzyszącymi gatunkam i są: ciepłolubny sprężyk Anostirus purpureus oraz napływowe z sąsiadujących m uraw naskalnych Ctenicera virens, Limonius aeneoniger i Adrastus axillaris. N ad to w ystępuje tu przypadkow o 10 gatunków, pospolitych w innych o tw a r ty c h środow iskach. S u c h e p a s tw is k o. Je st to środowisko antropogeniczne, znacznie zniekształcone na skutek intensywnego wypasu. Silne w ydeptyw anie gleby i niskiej ipuraw y przez bydło jest przyczyną stwierdzenia tu taj tylko 8 gatunków, wśród których dom inantem jest Cidnopus pilosus (60 % całości złowionych osobników w tym środowisku). Egzystencję liczebnej populacji tego gatunku oraz pokrewnego C. minutus zapewnia silne przegrzybienie podziemnej sfery traw, spow odow ane przez grzyba saprofitycznego, tw ardzioszka przydrożnego Marasmius oreades ( B o l t, ex F e.) F e. Suche pastw isko, usytuow ane n a stoku nachylonym pod k ą te m 20-40% z ekspozycją południow ą i p o łu d niowo-zachodnią, silnie nasłonecznione, stw arza sprzyjające w arunki biotyczne także dla innych gatunków ciepłolubnych: Anostirus purpureus i Agriotes ustulatus. Jak o jeden z gatunków towarzyszących w ystępuje tu ta j licznie Adelocera murina (28%), którego drapieżne larwy redukują liczebność innych drutowców. Do nieczęstych zalicza się pozostałe gatunki: Selatosomus aeneus, Agriotes obscurus i A. sputator. M ła k a. W tym zespole naturalnym położonym w m iejscach z wy siąkającą gruntow ą w odą stwierdzono 11 gatunków (20,4% elaterofauny Pienin). G atunkiem ch arak tery sty czn y m jest Actenicerus sjaelandicus, zasiedlający rów nież w ilgotne m iejsca n a łąkach pienińskich i użytkow ych. G atunkiem to w a rzyszącym jest Athous niger, w ykazujący najw iększą liczebność (52% w szystkich osobników złowionych w ty m środowisku). P ozostałe sprężyki są g a tu n kam i przypadkow ym i, nalatującym i tu ta j na rośliny zielne z sąsiadujących siedlisk. Żwirowisko. Nadrzeczne, specyficzne to środowisko zupełnie pozbawione roślinności, bądź pokryte przez różne stadia sukcesji roślin, jest siedliskiem naturalnym dla bardzo interesującego zespołu sprężyków. Tem peratura m ak sym alna gleby n a żw irow iskach jest wyższa o 2-5 C niż n a sąsiednich te r e nach n a sk u tek lepszego nasłonecznienia i osłonięcia od w iatrów. Specyficz

37 37 Elateridae 221 ność żwirowisk w ynika z najuboższego w gatunki zespołu sprężyków oraz wyłączności ich występowania w tym środowisku. Stwierdzono tu ta j tylko 5 gatunków, będących nic tylko charakterystycznym i, ale i wyłącznym i. Larwy ich żyją w ilasto-piaszczystej glebie, na wąskich skraw kach żwirowisk głównie pod średniej wielkości otoczakam i, postacie dorosłe zim ują na pobrzeżach wód. Podczas ulew nych deszczów i w czasie powodzi mogą być przenoszone ze stanow isk górskich n a niżej położone siedliska. W m oich b ad an iach dom inantam i b yły Zorochrus dermestoides (55 %) i Z. flavipes (36 %), nielicznie w ystępow ały Fleutiauxellus m aritim us, Zorochrus meridionalis i Negastrius pulchellus. Terasa nadrzeczna. Chociaż terasa nadrzeczna nie była w ytypow ana do szczegółowych badań, to jednak jej elaterofauna zasługuje na przedstawienie z uw agi n a obecność kilk u gatunków nie stw ierdzonych w innych om ó w ionych środow iskach. W iększość obszaru zajm u ją zbiorow iska roślinne pow stałe w w yniku gospodarki człowieka. Miejsca wyciętych lasów łęgowych i olsów z a jm u ją tu środow iska antropogeniczne ja k pola upraw ne, łąki u ż y t kowe, pastw iska, ugory, ogrody, sady i przydroża. Łącznie n a terasie nadrzecznej znaleziono 31 gatunków, co stanow i 57 % elaterofauny Pienin. Gatunkiem charakterystycznym i wyłącznym dla terasy zalewanej okresowo wodami powodziowymi jest Synaptus filiformis. Larw y jego zasiedlają wilgotną glebę ilasto-gliniastą wzdłuż cieków wodnych, skąpo pokrytą roślinnością traw iastą i zielną; im agines w okresie w egetacyjnym przebyw ają na roślinach n adbrzeżnych. D rugim g atunkiem ch arak tery sty czn y m jest Agriotes pilosellus, zam ieszkujący zarośla nadbrzeżne. N adto tylko na terasie nadrzecznej stwierdzono: Ampedus balteatus, Paracardiophorus musculus, Agriotes lineatus, Adrastus lacertosus i A. limbatus. G atunkam i przypadkow ym i były sprężyki, których larw y praw dopodobnie były zniesione wodami opadowym i ze skalnych zboczy; są to : Ctenicera virens, C. cuprea, Anostirus purpureus i Adrastus axillaris. Pozostałe gatunki w liczbie 20, nie specyficzne dla terasy nadrzecznej, są form am i eurytopow ym i, szeroko rozmieszczonymi gatunkam i niżowymi, z k tó rych 17 w postaci larw zasiedlają gleby środowisk antropogenicznych, zaś 3 odbyw ają rozwój w spróchniałych drzew ach przyzagrodow ych i przy d ro ż nych. Pow yższy przegląd sprężyków w poszczególnych środow iskach, rozm ieszczonych na zróżnicowanym terenie, o różnorakich w arunkach edaficzno-klim atycznych św iadczy o odrębności fizjograficznej tego niewielkiego stosunkowo obszaru. Dalsze badania nad elaterofauną Pienin na pewno powiększą liczbę g atunków faktycznie tu żyjących, niem niej należy się liczyć z praw dopodobieństw em zubożenia zespołu gatunków zwłaszcza na żwirowisku, a to w zw iązku z budow ą zbiornika zaporow ego n a D u n ajcu oraz z silną eksploatacją żwiru i kam ieni z k oryta rzeki. Zbiorow iska roślinne n a przestrzeniach o tw arty ch w P ieninach są w znacznej mierze tw oram i działalności człowieka. Łąki pienińska i ziołoroślowa, pastw iska, te ra sa nadrzeczna oraz częściowo m uraw a kseroterm iczna pow stały

38 222 B. B urakow ski 38 po wycięciu lasów. Pozostałe obszary leśne były silnie eksploatow ane; drzewa po wycięciu w raz z gałęziam i skrzętnie usuw ano, zarów no dla pozyskania b u dulca, ja k i w celach opałow ych, n a d to pieńki karczow ano i ściółkę w ygrabiano. Efektem tych czynności w Pieninach było zubożenie składu leśnej elaterofauny, widoczne przy porów naniu z fauną lesistych obszarów Pogórza Przem yskiego i Bieszczadów, oraz wzbogacenie g atu n k am i o tw arty ch p rze strzeni. B ozprzestrzenianiu g atunków niżow ych pierw otnie sprzyjało zbudowanie sieci dróg i następnie wytyczenie szlaków turystycznych. Obecnie, już po utw orzeniu Pienińskiego P arku Narodowego, przy zachow aniu zaleceń w zakresie ochrony przyrody, z biegiem lat przew iduje się zwiększenie udziału ilościowego i jakościowego przede wszystkim gatunków dendrofilnych. Elaterofaunę potencjalną dla obszaru Pienin, a zwłaszcza dla P P N stanow i fauna lasów liściastych i m ieszanych. PODSUM OW ANIE 1. W Pieninach stwierdzono 54 gatunki sprężyków, co stanow i 45% elaterofauny Polski. D otychczas z P ienin w ykazanych było 12 gatunków. 2. Zasiedlenie sprężyków w Pieninach przebadano w 11 w ytypow anych środow iskach i w zbiorow isku roślinnym na terasie nadrzecznej. 3. Środowiskami najbogatszym i pod względem jakościowym są: terasa nadrzeczna (31 gatunków ), buczyna ciepłolubna (22 gat.) i łąka pienińska (18 gat.). 4. N ajbardziej specyficzną elaterofaunę m ają żwirowiska (5 gatunków charakterystycznych a zarazem wyłącznych), m uraw a naskalna (2 gatunki górskie i 2 gatunki m cholubne) oraz m uraw a kseroterm iczna (2 gatunki południowe : charakterystyczny dla Pienin Quasimus jpinutissim us, wapieniolubny Idolus picipennis). 5. Bogactwo zespołu sprężyków w ystępujących na terasie nadrzecznej m ożna tłum aczyć dużą różnorodnością siedlisk um ożliwiających zasiedlenie wzdłuż dolin przez liczne g a tu n k i z różnych otaczających środowisk. 6. D użą rolę z uw agi na liczebność i obecność praw ie we w szystkich o d krytych środowiskach odgryw ają sprężyki: Athous niger, Agriotes obscurus i Adelocera murina. 7. P o d względem zoogeograficznym w elaterofaunie P ien in przew aża elem ent eurosyberyjski (18 gatunków 33,3% ), przed europejskim (9 gat. 16,7% ), eurokaukaskim (9 gat. 16,7% ), palearktycznym (7 gat. 13% ), euroazjatyckim (6 gat. 11,1%) i holarktycznym (5 gat. 9,2% ). 8. Interesującym i gatunkam i w Pieninach są relikty lasów pierw otnych Lacon lepidopterus, Denticollis rubens i Harminius undulatus, gatunki górskie Ctenicera virens i Adrastus axillaris, oraz borealno-górski Fleutiauxellus maritimus. 9. Grupę charakterystyczną dla Pienin stanow ią gatunki południowe,

39 39 Elateridae których północna granica rozmieszczenia przebiega przez Polskę: Quasimus m inutissim us, Idolus picipennis i Agriotes gallicus. 10. Specyficzna elaterofauna zasiedlająca Pieniny potw ierdza odrębność fizjograficzną tego regionu. In sty tu t Zoologii PAN W arszaw a, W ilcza 64 PIŚM IEN N IC TW O B u r a k o w sk i B Sprężyki (Coleoptera, Elateridae) Bieszczadów. F ragm. faun., W arszaw a, 17: , 12 ff. B u r a k o w s k i B Post-em bryonic developm ent and bionomics of Quasimus m inutissim us (Ger m a r ) (Coleoptera, Elateridae). A nn. zool., W arszaw a, 33: , 38 ff. K in e l sk i S., S zujeck i A M ateriały do poznania chrząszczy (Coleoptera) fauny k r a jow ej. Pol. Pism o en t., W rocław, 29: K r e u t z F Przegląd czynności Kom isyi fizyograficznej akadem ickiej w ciągu roku 1905/06. Spraw. Kom. fizyogr., K raków, 40: Y -X IX. K u n t z e R P roblem y zoogeograficzne Pienin. Kosmos, B, Lwów, 59: , 7 ff. K u n t z e It. Zapiski entomologiczne z wycieczek w Pieninach. Pol. Pism o en t., Lwów, 13: K u n t z e R., N o sk iew ic z J Zarys zoogeografii polskiego Podola. P r. nauk. TN Lwów, Lwów, II, 4, V II pp., 65 ff. Leseigneur L Coleopteres Elateridae de la faunę de France continentale et de Corse. Suppl. Bull. mens. Soc. linn. L yon, L yon, 381 p p., 384 ff. Ł o m n ic k i A. M Przyczynek do fauny chrząszczów galicyjskich. K raków, 9 pp. + 1 ta b. nib. Ł o m n ic k i A. M Muzeum Im ienia Dzieduszyckicli we Lwowie. Dział I. Zoologiczny. Oddział zw ierząt bezkręgowych. IV. Chrząszcze czyli Tęgoskrzydłe (Coleoptera). Lwów, X X X I pp. N owicki M P rzyczynek do ow adniczej fauny Galicyi. K raków, 87 pp. N owicki M Insecta Haliciae Musei Dzieduszyckiani. I. Coleoptera. Chrabąszcze. Cracoviae, pp P a n c e r -K o t e jo w a E., Z a r zy c k i K Zarys fizjografii i stosunków geobotanicznych P ienin oraz ch arakterystyka w ybranych biotopów. Fragm. faun., W arszawa, 21: 21-49, 6 ff., 8 fot., 1 tbl. R o u b a l J Prirodovedecky vyzkum sta tn i reservace P ieniny na hranicich polsko- -ceskoslovenskych. Sborn. en t. Odd. n&r. Mus., P rah a, 14: S iem a szk o J., S iem a szk o W Owadorosty polskie i palearktyczne, III. Pol. Pism o en t., Lwów, 1 2 : , tt. IX -X. S m ó l sk i S P ieniny przyroda i człowiek. Zakł. Ochr. P rzyr. W ydaw n. popularnonauk., 9. K raków, 224 pp., 64 ff. T e n e n b a u m Sz P rzy b y tk i do fauny chrząszczów Polski od roku Rozpr. W iad. Muz. Dzieduszyckich, Lwów, 7-8 : T e n e n b a u m S z K ilkadziesiąt now ych dla Polski chrząszczy. Pol. Pism o e n t., Lwów, 4:

40 2 2 4 B. Burakow ski 40 T e n e n b a u m Sz Nowe dla Polski gatunki i odm iany chrząszczy, oraz nowe stanow iska gatunków daw niej podaw anych. V. Fragm. faun. Mus. zool. poi., W arszawa, 1: T e n e n b a u m Sz Nowe dla Polski oraz rzadsze g atu n k i i odm iany chrząszczy. V III. F ragm. faun. Mus. zool. poi., W arszaw a, 3: U r b a ń s k i J Mięczaki Pienin ze szczególnym uwzględnieniem terenu polskiej części P ark u Narodowego. P r. Kom. m at.-przyr. Pozn. T PN, ser. B, Poznań, 9: , 13 ff., 2 tt. PE310ME [3arjiaBne: II(eAKyHbi (Coleoptera, Elateridae) Hchhhob] B HacTOJimeM pagote npeactabjiehbi pe3yjibtatbi HcejieAOBaHHH npobeaehhbix b rr. na# menkynamh rtennhob. 1. H a HCCJieAOBanHOM paiłohe KOHCTaTHpoBaHo 54 BHAa mejncynob, mto cocrab JiH et okojio 45% BCTpenaiomHxcH bhaob Ha nejiom TeppHTOpHH riojibihh. flo cmx nop H3 ITeHHHOB Gbiao KOHCTaTHpoBaHo 12 bhaob. Rnn KascAoro BHAa nphbeaeuo ogmee pa3- npoctpanehhe, pa3memehhe b TTojitme h MecTOHaxox<AeHHH b nehhhax, skojiorhhec- K iie T p es ob aiih B, a T a ic ie <J)eHOJiorHH. 2. 3acejieHHe mejncyhob b ITenHHax HCCAeAOBaHo b 12 6HOTonax: KapnaTCKaa GyHHHa, TenjiojHoÓHBaB GyHHHa, TenjioAio6HBbiH nnxtaphhk, KapnaTCKHH oabiuahhk, nehhh- CKnił Jiyr, TpaBUHHCTbiH Jiyr, CKajibHaa MypaBa, KcepoTepMHHHaa MypaBa, cyxoe nact- Gnme, Monara, rpabhił h npngpexchaa Teppaca. 3. CaMWMH SoraTbiMH GnoTonaMH c KauecTBeHHcił tohkh 3peHHH bbjibiotch HaApeAHaa Teppaca (31 bhaob), TenjioJiioGHBaa GyHHHa (22 BHAa) h nehhhckhh Jiyr (18 bhaob). 4. HaiłGoAee cnehhijmheckhh KOMimeKc mejixyhob HMeeT rpabhił (5 bhaob xapaktephcthmeckhx BCTpeHaiOIJUHXCH TOJlbKO B 3TOM ÓHOTOne), CKaAbH3B MypaBa (2 BHAa rop- Hbie h 2 BHAa Moxojiio6HBbie) h KcepoTepMHAHan MypaBa (2 BHAa K»KHbie: xapaktepnc- THHHbiii AJi5i ITeHHHOB Ouasimus minutissimus, H3BecTKOjuo6HBb]H Idolus picipem is. 5. EoraijTBo KOMnjieKca mejikyhob Ha nph6pe>khoh: Teppace Momio ogbbchhtb Gojibmoii pa3hopoahoctbio xchjihia AeuaioiHHX bo3mo5khbim 3aceAHHHe BAOAb aojihh MHoroHHCjieHHbiMH BHAaMH H3 pa3hbix okpy>kak)ihhx cpea- 6. IIpHHHMaB BO BHHMaHHe MHOTOHHCJieHHOCTb H nphcytctbhe UteJIKyHOB nohth bo Bcex oghapyxehhbix cpeaax (xpome rpabna) Gojibmyio pojib ncnojinaiot cjieaytomne uiejikynbi: Athous niger, Agriotes obscurus, Adelocera murina. 7. B 3ooreorpa(j)HHecKOM othohichhh b KOMnjiexce mejixyhob ITeHHHOB nepebbimaet 3jreMeHT ebpochgnpckhh (18 bha. 33,3%) hba ebponeiłckhm (9 bha. 16,7%) ebpoicabka3ckhm (9 bha. 16,7%), najieapkthheckhm (7 bha. 13%) ebpoa3hatckhm (6 BHA. 11%) H TOJiapKTHHeCKHM (5 BHA. 9,2%). 8. MHTepeCHblMH BHAaMH B nehhhax BBJUUOTCH peahktbl CBB3aHHbie C nepbhhhblmh jiecamh Lacon lepidopterus, Denticollis rubens h Harminius undulatus, ropckhe bhabi Ctenicera virens h Adrastus axillaris, a Taxxe GopeajibHO-ropcKHH Fleutiauxellus ma- ritim us.

41 41 Elateridae X a p a K T ep n ct H H eck y K > r p y n n y ITeHHHOB c o c T a B jn u o T KUKHbie b h a b i, k o to p b ix c e B e p n a a r p a m i n a p a3m em eh M 5i n p o x o f lh T M ep e3 r io J ib n iy : Ouasimus minutissimus, Idolus picipennis w Agriotes gallicus Cneu,H(f)HHecKM H K O M n jiex c njejik yh C B 3 a c e j ib io m n x IleH H H B i noa T B ep ^ K A aet (J)H- 3 H orp a(j)h M eck yio o O o c o S jic h h o c tb 3 t o h c S jia c T H. SUMMARY [T itle: The Click-beetles (Coleoptera: Elateridae) of P ieniny M ountains] In this paper are discussed the results of the investigations on the click - -beetles of the Pieniny M ountains carried out in species of the click-beetles, representing about 45% of all beetles of this fam ily known from Poland, had been reported from this area. Prior to this only 12 species of click-beetles had been known from the Pieniny M ountains. For each species are indicated: general distribution in Poland, ecological requirem ents an d also phenology. 2. Occurrence of the click-beetles in the Pieniny M ountains has been investigated in the following 12 h a b ita ts : C arpathian beech forest, term ophilous beech forest, term ophilous fir forest, C arpathian alderwood, Pieniny meadow, high grassland, rock grasses, xerotherm ic grassland, xerotherm ic pasture, swamp, gravels a n d riverine terraces. 3. The richest areas in species are: riverine terraces (31 species), term o philous beech forest (22 species), an d th e P ieniny m eadow (18 species). 4. Most specific assemblage of the click-beetles occurs in the gravels (where 5 species exclusively in this h ab itat occur), next the rock meadow (2 m ountain species and 2 moss-loving species) and the xerotherm ic grassland (with 2 species from the South: typical of Pieniny M ountains Quasimus m inutissim us, an d lim ited to lim estone area Idolus picipennis). 5. G reat v a rie ty of th e click-beetles in th e riverine terraces can be explained by the great variety w ithin the h ab itat which perm its settling along th e valleys by num erous species from different surrounding h a b ita ts. 6. Im p o rtan t role due to their num bers and presence in alm ost all investigated hab itats play the following click-beetles: Athous niger, Agriotes obscurus an d Adelocera murina. 7. Zoogeographically in the Pieniny M ountains assemblage of the click-- -beetles dom inantes Eurosiberian elem ent (18 species 33,3% ), followed by th e European (9 species 16,7 %), Eurocaucasian (9 species 16,7 %), Palaearetic (7 species 13% ), E uroasiatic (6 species 11,1% ), an d H olarctic (3 species - 9,2%), 15

42 226 B. B urakow ski M ost interesting of the reported species from the Pieniny M ountains are prim eval forest relicts Lacon lepidopterus, Denticollis rubens and Harminius undulatus, the m ountain forms Ctenicera virens and Adrastus axillaris, an d a B oreo-m ountain species Fleutiauxellus maritimus. 9. F or the Pieniny M ountains a characteristic group are the southern species w ith their northern distribution boundary in Poland: Quasimus minutissim us, Idolus picipennis, Agriotes gallicus. 10. The click-beetles assemblage from the Pieniny M ountains shows th a t th e physiography of th e region is very distinct. R edaktor pracy prof. dr A. Riede)