Poziom wiedzy rodziców dzieci w wieku wczesnoszkolnym na temat wad postawy ciała

Transkrypt

1 Makarczuk Anna. Poziom wiedzy rodziców dzieci w wieku wczesnoszkolnym na temat wad postawy ciała = The level of school children's parent's knowledge about postural defects. Journal of Health Sciences. 2014;4(13): ISSN / X DOI: /zenodo The former journal has had 5 points in Ministry of Science and Higher Education of Poland parametric evaluation. Part B item ( ). The Author (s) 2014; This article is published with open access at Licensee Open Journal Systems of Radom University in Radom, Poland Open Access. This article is distributed under the terms of the Creative Commons Attribution Noncommercial License which permits any noncommercial use, distribution, and reproduction in any medium, provided the original author(s) and source are credited. This is an open access article licensed under the terms of the Creative Commons Attribution Non Commercial License ( which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited. This is an open access article licensed under the terms of the Creative Commons Attribution Non Commercial License ( which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited. Conflict of interest: None declared. Received: Revised Accepted: Poziom wiedzy rodziców dzieci w wieku wczesnoszkolnym na temat wad postawy ciała The level of school children's parent's knowledge about postural defects Anna Makarczuk Wydział Nauk o Wychowaniu Uniwersytetu Łódzkiego, Pracownia Wychowania Fizycznego i Zdrowotnego Słowa kluczowe: wady postawy, wiedza rodziców, dzieci szkolne Keywords: postural defects, parent's knowledge, school children Streszczenie Wady postawy ciała u dzieci i młodzieży to problem zdrowotny i społeczny. Wyniki badań specjalistów potwierdzają wyraźne nieprawidłowości w rozwoju narządu ruchu i statyce ciała u dzieci i młodzieży w wieku szkolnym. Celem badań było określenie poziomu wiedzy rodziców dzieci w wieku wczesnoszkolnym na temat wad postawy ciała. Badania przeprowadzono wiosną 2013 roku na terenie Łodzi. Zastosowano metodę sondażu diagnostycznego. Poddano analizie karty zdrowia 200 dzieci w wieku wczesnoszkolnym oraz przeprowadzono ankietę wśród rodziców tych dzieci. Łącznie uzyskano 180 ankiet. 382

2 Ogólny, deklarowany poziom wiedzy rodziców dotyczącej przyczyn powstawania wad postawy oraz ich profilaktyki jest dosyć wysoki. Ponad 76% respondentów potrafi wskazać najczęstsze przyczyny powstawania wad i czynniki negatywnie wpływające na postawę ciała oraz zna skutki nie leczonych wad postawy (50%). Niestety dzieci badanych rodziców najczęściej nie wykonują ćwiczeń korekcyjno - kompensacyjnych w domu (90%), oraz nie uczęszczają na gimnastykę korekcyjną ponad 90% wskazań. Tylko 30% ankietowanych ma świadomość występowania u dziecka wady postawy. Znaczny odsetek dzieci spędza pięć i więcej godzin dziennie w pozycji siedzącej najczęściej bawiąc się na komputerze. Fakty te nasuwają wniosek o konieczności podejmowania działań na rzecz szerzenia wiedzy wśród rodziców z zakresu profilaktyki i leczenia zaburzeń statyki ciała. Abstract The research was carried out in spring 2013 in Lodz. The used method was opinion survey. Medical records of 200 school children were analyzed and a questionnaire was performed among these children s parents. In total, 180 filled-in questionnaires were obtained. Parents have good general knowledge concerning the causes of faulty posture and its prevention. Most of them can point out to the most frequent causes. A significant percentage of the examined children (70%) have faulty posture. The most frequent abnormalities are faults in lower limbs and trunk asymmetry. Unfortunately most of children (90%) do not attend to physiotherapy. Both of these facts suggest that it is necessary to undertake action concerning the dissemination of information on prevention and treatment of disorders of body statics. Wprowadzenie Wady postawy ciała u dzieci i młodzieży to problem zdrowotny i społeczny. Wyniki badań specjalistów potwierdzają wyraźne nieprawidłowości w rozwoju narządu ruchu i statyce ciała u dzieci i młodzieży w wieku szkolnym (Maciałczyk Paprocka 2013). Populacja ta wymaga szczególnej troski i stworzenia optymalnych warunków rozwoju, na co zwrócono uwagę w Narodowym Programie Zdrowia na lata Głównym czynnikiem sprzyjającym powstawaniu zaburzeń w postawie ciała jest brak aktywności fizycznej. W obecnym systemie szkolnym dziecko przez wiele godzin skazane jest przede wszystkim na przyjmowanie pozycji siedzącej, która stwarza zagrożenie dla prawidłowej postawy ciała ucznia. Ponadto rozwój komputeryzacji i zwiększenie oferty programów telewizyjnych sprawiają, że dzieci ograniczają swoją aktywność do minimum. Wszystkie niedopatrzenia i zaniedbania w tworzeniu odpowiednich warunków rozwoju mogą spowodować utrwalenie się złych nawyków oraz doprowadzić do zniekształceń w budowie i postawie ciała, które z kolei powodując dolegliwości, w konsekwencji prowadzą do długotrwałego i kosztownego procesu leczenia. Zmniejszająca się aktywność fizyczna i powszechny dostęp do żywności o wysokiej wartości energetycznej również wpływają niekorzystnie na masę ciała. Wyniki badań epidemiologicznych wskazują, że liczba dzieci i młodzieży z otyłością stale wzrasta. Pojawiający się problem nadwagi i otyłości utrudnia dziecku podejmowanie aktywności fizycznej i zwiększa urazowość na lekcjach wychowania fizycznego. 383

3 Otyłości i nadwadze często towarzyszą wady postawy ciała, które są przyczyną licznych dolegliwości bólowych ze strony aparatu ruchu i jeszcze bardziej wzmożonego unikania aktywności fizycznej (Michalski 2014). Cel badań Celem głównym niniejszych badań było określenie poziomu wiedzy rodziców dzieci w wieku wczesnoszkolnym na temat wad postawy ciała oraz próba oceny zakresu działań profilaktyczno leczniczych podejmowanych przez badanych rodziców. Sformułowano następujące problemy badawcze: 1. Czy badani rodzice znają najczęstsze przyczyny powstawania wad postawy oraz ich negatywne skutki? 2. Jaki odsetek respondentów ma świadomość występowania wad postawy ciała u swoich dzieci? 3. Jakie działania podejmują badani rodzice w celu korekcji wad postawy swoich dzieci? W badaniach przyjęto zmienną zależną, jaką jest wykształcenie ankietowanych rodziców. Materiał i metoda W badaniach posłużono się metodą sondażu diagnostycznego. Zastosowano technikę ankietową, a w niej narzędziem badawczym był kwestionariusz ankiety składający się z 20 pytań. Były to w większości pytania o charakterze zamkniętym. Badaniom poddano grupę 180 rodziców dzieci z klas I III, uczęszczających do trzech publicznych szkół podstawowych w Łodzi. Wśród badanych były 132 kobiety i 48 mężczyzn. W większości respondenci legitymowali się wykształceniem wyższym - 82 osoby, 46 osób miało wykształcenie średnie, 36 osób zawodowe a 16 osób wykształcenie podstawowe. Badanie przeprowadzono w roku szkolnym 2012/2013, jesienią oraz wiosną. Wyniki badań Większość ankietowanych rodziców (76% wskazań) twierdzi, że zna przyczyny powstawania wad postawy (tabela 1). Wśród tych osób najwięcej jest z wykształceniem średnim - 96%, następnie kolejno z wykształceniem wyższym i podstawowym - 78% i 75%, a na końcu z wykształceniem zawodowym - 44%. Wśród tej ostatniej grupy rodziców ponad połowa odpowiedziała, że nie zna przyczyn powstawania wad postawy. Tabela 1. Znajomość przyczyn powstawania wad postawy TAK N % NIE N

4 % Znajomość skutków nieleczonych wad postawy wykazało 74% ankietowanych (tabela 2). Wśród osób z wykształceniem wyższym tylko 10% odpowiedziało, że nie zna konsekwencji nieleczonych wad postawy. W grupie rodziców z wykształceniem podstawowym było to aż 88%. Pozostali rodzice w większości mieli świadomość negatywnych skutków jakie niesie ze sobą zaniedbanie i brak działań korekcyjnych w przypadku wystąpienia wady postawy ciała u dziecka (średnie 78%, zawodowe 61% wskazań). 385

5 Tabela 2. Znajomość skutków nieleczonych wad postawy TAK N % NIE N % Osoby, które wcześniej zadeklarowały znajomość skutków nieleczonych wad postawy, wymieniły kolejno: skrzywienie kręgosłupa - 42%, bóle kręgosłupa - 14%, bóle stawów i płaskostopie - po 11% wskazań oraz zmiany zwyrodnieniowe 7% - (tabela 3). Widać wyraźnie w tych odpowiedziach braki w wiedzy, mimo wcześniej deklarowanej znajomości konsekwencji nieleczonych wad. Badani rodzice bardzo często mylą skutki z nazwami wad postawy. Tabela 3. Skutki nieleczonych wad postawy w opinii rodziców zmiany N zwyrodnieniowe % bóle stawów N % bóle kręgosłupa N % skrzywienie kręgosłupa N % płaskostopie N % inne N % Częstość występowania wad postawy wśród dzieci badanych rodziców jest dosyć wysoka (tabela 4). Rodzice zadeklarowali (łącznie w połowie przypadków), że 386

6 podejrzewają 20%, lub mają pewność 30%, że u ich dziecka występuje wada postawy ciała. Około 19% ogółu rodziców nie podejrzewa u swojego dziecka występowania wady. Najbardziej niepokojący jest znaczny odsetek wskazań świadczący o tym, że respondenci nie wiedzą czy ich dziecko ma wadę postawy 23%. Co gorsze wykształcenie tylko nieznacznie różnicuje odpowiedzi na to pytanie (na korzyść osób lepiej wykształconych). Tabela 4. Występowanie wad postawy u dzieci badanych osób Podejrzewam, N że tak % wiem, że tak N % nie wiem N % nie podejrzewam na pewno nie ma N % N % Na pytanie o rodzaje wad postawy występujące u dzieci, respondenci najczęściej wskazywali na płaskostopie i skoliozę 18% i 17% odpowiedzi (tabela 5). Rzadziej była to koślawość kolan 7%, oraz skrzywienie kręgosłupa 4%. To ostatnie określenie budzi wątpliwości co do znajomości nazewnictwa wad postawy. Prawdopodobnie ankietowani mieli tu na myśli boczne skrzywienie kręgosłupa, czyli skoliozę. Ciekawe jest też to, że ankietowani rodzice z wykształceniem podstawowym wskazali tylko na koślawość kolan, nie wymieniając żadnych innych wad. 387

7 Tabela 5. Rodzaje wad postawy występujących u dzieci w opinii respondentów skolioza N % koślawość kolan N % płaskostopie N % skrzywienie kręgosłupa N % inne N % Ankietowani rodzice w większości twierdzą 77% wskazań, że ich dzieci były badane pod kątem wykrycia wady postawy (tabela 6). Wśród pozostałych są tacy, których dzieci nie zostały zbadane 13%, lub rodzice którzy tego nie pamiętają 10% odpowiedzi. Tym dziwniejszy wydaje się stosunkowo wysoki odsetek rodziców (42%) niewiedzących czy ich dziecko ma wadę postawy, jak to wynika z tabeli 5. Tabela 6. Odbycie badania pod kątem wad postawy u dzieci badanych osób TAK N % NIE N % nie pamiętam N % Ponad dziewięćdziesiąt procent respondentów wskazało, że ich dzieci nie uczęszczają na gimnastykę korekcyjną w szkole (tabela 7). W ankiecie oprócz widocznych w tabeli odpowiedzi "TAK" i "NIE" widniała jeszcze jedna: "NIE, ponieważ szkoła nie organizuje takich zajęć", która została pominięta w opisie wyników 388

8 ze względu na to, że ani jeden ankietowany nie zaznaczył takiej odpowiedzi. Najwięcej dzieci uczęszczających na gimnastykę korekcyjną w szkole, to dzieci rodziców z wykształceniem średnim 22% wskazań, a najmniej z wykształceniem wyższym 2% wskazań. To zjawisko budzi głęboki niepokój i każe zastanowić się nad atrakcyjnością zajęć korekcyjnych w szkole oraz systemem ich prowadzenia. Bezpośrednio zmusza do podjęcia działań na rzecz uświadomienia rodzicom roli gimnastyki korekcyjnej i tego, że jest elementem niezbędnym w postępowaniu leczniczym w przypadku dzieci ze stwierdzoną wadą postawy. Tabela 7. Uczęszczanie dzieci badanych rodziców na zajęcia gimnastyki korekcyjnej w szkole TAK N % NIE N % Uczęszczanie dzieci na gimnastykę korekcyjną poza szkołą przedstawia się bardzo podobnie do omówionego wyżej uczestnictwa dzieci w gimnastyce korekcyjnej w placówce szkolnej (tabela 8). W tym przypadku też większość, bo aż 92% rodziców odpowiedziało, że ich dzieci nie uczęszczają na takie zajęcia. Tabela 8. Uczęszczanie dzieci badanych rodziców na gimnastykę korekcyjną poza szkołą Wyszczególnienie Wyższe n=82 Średnie n=46 Zawodowe n=36 Podstawowe n=16 Razem n=180 TAK N % NIE N % czasami N % Najczęściej stosowaną formą korygowania wad postawy dzieci przez badanych rodziców są upomnienia słowne (tabela 9). Postępuje tak aż 47% respondentów i to w większości są osoby z wykształceniem wyższym lub średnim odpowiednio 54% i 389

9 65% odpowiedzi. W obliczu wcześniejszych obserwacji dotyczących nieuczęszczania dzieci na zajęcia gimnastyki korekcyjnej, fakt ten budzi głęboki niepokój. Działania takie są oczywiście potrzebne, ale w żadnym wypadku nie mogą być dominującymi. Znaczny odsetek badanych 38% deklaruje, że ich dzieci wykonują ćwiczenia korekcyjne w domu. Ta forma terapii powinna być monitorowana przez fachowców. Jest też tylko uzupełnieniem zajęć prowadzonych w grupie. Rodzice wskazali też na zajęcia pływackie oraz noszenie odpowiedniego obuwia 12% i 10% wskazań. Trzeba pamiętać, że z punktu widzenia skuteczności oddziaływań korekcyjnych pływanie oraz wkładki korekcyjne i obuwie są tylko elementem dodatkowym w leczeniu wad postawy. Tabela 9. Formy korygowania wad postawy stosowane przez osoby badane u swoich dzieci Wyszczególnienie Wyższe n=82 Średnie n=46 Zawodowe n=36 Podstawowe n=16 Razem n=180 ćwiczenia N korekcyjne w domu % wyjazd do sanatorium N % upomnienia słowne N % ruch, ćwiczenia fizyczne N % pływanie N % odpowiednie obuwie N % inne N % Jak wynika z tabeli numer 10 ponad 80% ankietowanych twierdzi, że zapewnia swoim dzieciom aktywne formy spędzania czasu wolnego. Tylko 18% rodziców przyznało, że robi to nieregularnie, a 12% że nie zajmuje się tym w ogóle. W grupie badanych, którzy dbają o rozwój ruchowy swojego dziecka dominują rodzice z 390

10 wykształceniem wyższym 93% wskazań. Najgorzej wypadają w tym pytaniu rodzice z wykształceniem podstawowym 38% odpowiedzi twierdzących i 12% odpowiedzi negatywnych, które w ogóle nie wystąpiły wśród rodziców z wykształceniem wyższym, średnim i zawodowym. Tabela 10. Zapewnianie swoim dzieciom aktywnych form spędzania czasu wolnego Wyszczególnienie Wyższe n=82 Średnie n=46 Zawodowe n=36 Podstawowe n=16 Razem n=180 TAK N % NIE N % czasami N % Dyskusja Występowanie wad postawy w wieku rozwojowym ocenia się w przybliżeniu na % populacji zależnie od regionu Polski. Na podstawie danych pochodzących z Centrum Systemów Informacyjnych Ochrony Zdrowia (CSIOZ), wśród dzieci i młodzieży zdiagnozowano w 2007 roku 417,381 zniekształceń kręgosłupa, co stanowi 5,19% ogółu populacji w wieku 0 18 lat. Zmiany w obrębie miednicy i klatki piersiowej oraz kończyn dolnych stanowią około 45 55% przypadków stwierdzonych wad postawy (Ministerstwo Zdrowia 2014). Badania postawy ciała prowadzone w ostatnich latach wśród dzieci w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym na terenie Łodzi wykazują, iż prawie 70% dzieci posiada różnego rodzaju odchylenia w postawie ciała (Makarczuk 2006). W przeważającej większości są to wady kończyn dolnych: płaskostopie statyczne i koślawość kolan, a także stopa płasko koślawa. Ponadto w niewielkim odsetku stwierdzono u dzieci występowanie postawy skoliotycznej i przykurczy mięśni piersiowych. Częstość występowania nieprawidłowości w postawie ciała wśród dziewcząt maleje wraz z wiekiem, obejmując 87,5% trzylatek i 53,7% sześciolatek. Natomiast wśród chłopców utrzymuje się na poziomie 63% - 68%, z wyjątkiem pięciolatków, u których osiąga wartość aż 85%. Postawę skoliotyczną najczęściej obserwowano u sześcioletnich chłopców - 21%. W grupach dziewcząt częstość występowania tego zaburzenia wynosi od 4,2% do 4,9%. Według danych Zakładu Ochrony i Promocji Zdrowia Dzieci i Młodzieży Instytutu Matki i Dziecka w Warszawie, częstość występowania wad postawy wśród dzieci i młodzieży Polskiej sięga 90% (Michalski 2014). Ciekawych i aktualnych informacji dostarczają badania Maciałczyk Paprockiej (2013). Autorka przebadała dzieci i młodzież z terenu Poznania. Łącznie 2984 uczniów 391

11 w wieku 3-18 lat, w tym 1478 chłopców i 1506 dziewcząt. Stwierdziła, że tzw. błędy postawy występują u ponad 70% uczniów szkół podstawowych. Najwięcej nieprawidłowości zdiagnozowano w obrębie barków(asymetria) oraz kolan (koślawość). Grupę, w której odsetek tych nieprawidłowości był największy stanowiły dzieci 7 letnie. Z kolei wady postawy, czyli zespoły współwystępujących błędów postawy, stwierdzono u prawie 20% badanych. Największy odsetek wad wystąpił wśród uczniów w wieku 10 lat. Przytoczone wyniki badań wskazują na niepokojące zjawisko coraz częstszego występowania zaburzeń i wad postawy ciała wśród dzieci w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym. Tymczasem działania korekcyjno kompensacyjne są realizowane w niewielkim wymiarze godzinowym w placówkach przedszkolnych i prawie wcale nie są realizowane w szkołach podstawowych. Dodatkowym problemem związanym z organizacją profilaktyki i korekcji wad postawy jest to, że rodzice dzieci w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym często nie są świadomi istniejących zagrożeń. Nawet, jeśli dysponują dość dobrą znajomością problematyki wad postawy, rzadko podejmują działania mające na celu zapobieganie wadom i ich leczenie (Makarczuk 2011). Zły stan wiedzy rodziców na temat wad postawy i ich korekcji potwierdzają badania Sitek (2014). Prawie połowa badanych rodziców (48%) nie potrafi wskazać obszaru, w którym występuje u dziecka wada postawy. Tyleż samo respondentów nie umie wymienić żadnej nazwy określającej wadę postawy. Ponad 60% dzieci, u których stwierdzono odchylenie w postawie ciała nie uczęszcza na zajęcia gimnastyki korekcyjnej. Są to dane alarmujące. Skuteczność działań profilaktycznych oraz leczniczych w terapii zaburzeń statyki ciała w znacznej mierze zależna jest od warunków jakie jesteśmy w stanie stworzyć dziecku na co dzień. Stąd rola rodziców zawsze była w tej materii niezwykle znacząca. Właściwa organizacja dnia, odpowiednia ilość zajęć na świeżym powietrzu, snu, właściwe odżywianie oraz pomoc w wykonywaniu codziennej porcji ćwiczeń kompensacyjno korekcyjnych to elementy całodobowego oddziaływania na organizm dziecka, o które muszą zadbać rodzice i opiekunowie Kutzner Kozińska (2001). Brak wiedzy, często nawet brak świadomości istniejących zagrożeń oraz sposobów ich likwidowania powoduje lekceważenie problemu przez rodziców i zmniejsza wybitnie szansę dziecka na powrót do zdrowia. Żadna gimnastyka korekcyjna, nawet najlepiej prowadzona, nie będzie skuteczna gdy dziecko w domu śpi na zbyt miękkim łóżku, odrabia lekcje w asymetrycznej pozycji tułowia, dużo siedzi garbiąc się (np. przy komputerze) i unika ćwiczeń fizycznych. Podsumowanie i wnioski Analiza zebranego materiału badawczego pozwala na sformułowanie odpowiedzi na postawione w pracy pytania badawcze. 1. W pierwszym z nich poruszono problem znajomości przyczyn powstawania wad postawy oraz ich negatywnych konsekwencji. Badani rodzice w większości (76%) deklarują, iż znają przyczyny powstawania wad postawy ciała. W grupie tej dominują osoby z wykształceniem średnim (96%) i wyższym (78%). Podobnie jest w przypadku wiedzy na temat skutków nieleczonych wad postawy - ponad połowa ankietowanych twierdzi, że ma świadomość negatywnych 392

12 konsekwencji jakie niosą ze sobą wady w obrębie kręgosłupa i kończyn dolnych (74%). Niestety bardziej szczegółowe pytanie ujawniło pewne braki występujące w wiedzy rodziców. Okazało się, że znaczny odsetek respondentów (42%) myli skutki wad postawy z ich nazwami, używa określenia "skrzywienie kręgosłupa", które jest dosyć niefortunne gdyż nie oddaje istoty występującego zaburzenia. Można podejrzewać, że chodzi tu o skoliozę ale prawdopodobnie rodzice stosują je w celu określenia wszelkich odchyleń w obrębie kręgosłupa. 2. Drugie pytanie badawcze dotyczyło wiedzy rodziców na temat występowania wady postawy u swojego dziecka. Tylko 30% badanych rodziców ma świadomość występowania wady postawy u swojego dziecka. Natomiast około 20% podejrzewa jej występowanie. Niepokojący jest wysoki odsetek wskazań (42%) świadczący o tym, że ankietowani nie wiedzą lub nie mają pewności czy ich dziecko ma wadę postawy. W grupie tej nieznacznie przeważają rodzice z wykształceniem zawodowym i podstawowym. Najczęściej wskazywane odchylenia w postawie ciała to płaskostopie i skolioza. Wykazana niewiedza rodziców dotycząca występowania wady postawy u dziecka jest tym dziwniejsza, że znaczny procent ankietowanych twierdzi, że ich dzieci były badane pod kątem wykrycia wady postawy. 3. Ostatnie pytanie badawcze odnosiło się do kwestii podejmowania przez badanych rodziców działań profilaktycznych i leczniczych w celu zapobiegania wadom postawy i ich korekcji. Przeprowadzone badania ankietowe wykazały, że dzieci badanych rodziców w zdecydowanej większości (ponad 90%) nie uczęszczają na zajęcia gimnastyki korekcyjnej. Jest to zjawisko powszechne we wszystkich grupach, bez względu na poziom wykształcenia rodzica. Formą najczęściej stosowaną przez rodziców w celu korygowania postawy ciała dzieci są upomnienia słowne (47% odpowiedzi). Jest to bardzo niepokojący fakt, tym bardziej, że postępują tak również rodzice z wykształceniem wyższym i średnim. Zastanawiający znikomy odsetek dzieci uczestniczących w zorganizowanych zajęciach gimnastyki korekcyjnej może mieć kilka przyczyn. Po pierwsze ich mała atrakcyjność dla dziecka, po drugie niska świadomość rodziców w tym względzie, oraz być może niewłaściwe prowadzenie. Dosyć często w szkołach i przedszkolach zajęcia te odbywają się w dużych grupach, do tego nie podzielonych pod względem występującej u dziecka wady. Trudno tu o jednoznaczne postawienie diagnozy. Reasumując powyższe dociekania należy stwierdzić, że konieczna jest edukacja i pomoc dla rodziców, zwłaszcza w takich aspektach jak: 1. Uświadomienie roli systematycznie prowadzonej gimnastyki korekcyjnej. 2. Organizowanie działań pomocnych w doborze ćwiczeń domowych, dodatkowych zajęć ruchowych, przystosowaniu sprzętów i mebli. 3. Wskazywanie zaleceń oraz przeciwwskazań o charakterze ogólno-zdrowotnym dotyczących trybu życia dziecka z wadą postawy. References: 1. Kutzner Kozińska M. (red.). Proces korygowania wad postawy. Wydawnictwo AWF Warszawa, 2001, s

13 2. Maciałczyk Paprocka K. Epidemiologia wad postawy u dzieci i młodzieży. UM w Poznaniu, praca doktorska, 2013, s. 43, Makarczuk A. Boczne skrzywienia kręgosłupa u dzieci w wieku 7 9 lat. (W:) Kultura fizyczna w praktyce edukacyjnej, (red.). Dudkiewicz, Kaźmierczak, Kijo, Makarczuk, PTNKF Oddział w Łodzi, 2006, s Makarczuk A. Świadomość rodziców w zakresie występowania wad postawy ciała wśród dzieci w wieku przedszkolnym, (W:) Paradygmaty współczesnej kultury fizycznej i zdrowotnej, (red.). A. Kaźmierczak, A. Maszorek Szymala, J. Kowalska, Wydawnictwo UŁ, 2011, s Sitek M. Wady postawy dzieci stan wiedzy rodziców. Wychowanie Fizyczne i Zdrowotne, nr 5, 2014, s Materiały z internetu 6. Michalski P. Wady postawy u dzieci a powrót do szkoły, Instytut Matki i Dziecka, (dane Zakładu Ochrony i Promocji Zdrowia Dzieci i Młodzieży IMiD), dostęp: Narodowy Program Zdrowia na lata , s , (dostęp: ). 8. Profilaktyka wad postawy u dzieci i młodzieży w środowisku naucznia i wychowania, rekomendacja zespołu ekspertów MZ, MEN, PTR, PAN, s. 6. (dostęp: ). 394