Newcastle upon Tyne przemysł, nauka i rewitalizacja

Transkrypt

1 Górka Z., Więcław-Michniewska J. (red.), 2009, Badania i podróŝe krakowskich geografów. Tom IV, Polskie Towarzystwo Geograficzne Oddział w Krakowie, Kraków. Joanna Więcław-Michniewska Newcastle upon Tyne przemysł, nauka i rewitalizacja Newcastle, miasto połoŝone na krańcach północno-wschodniej Anglii, ma długą i barwną historię. Stanowi teŝ doskonały przykład ośrodka miejskiego, który głównie poprzez trafne wprowadzenie nowych funkcji i podjęcie na szeroką skalę akcji rewitalizacji obszarów zdegradowanych potrafił dostosować się do aktualnych zmian społeczno-gospodarczych. Dzieje osadnictwa na tym obszarze sięgają czasów prehistorycznych, jednak udokumentowana historia datowana jest na czasy panowania rzymskiego, kiedy ok. 122 r. zbudowano nad brodem rzeki Tyne obóz Pons Aelius, stanowiący część północnej linii fortyfikacji cesarstwa na Wyspach Brytyjskich (History 2009). Świadectwem działalności Rzymian są ruiny Muru Hadriana (Hadrian s Wall), stanowiące obecnie cenny zabytek (wpisany na Listę Światowego Dziedzictwa i Kultury UNESCO). Powstanie Newcastle naleŝy jednak wiązać z budową zamku w 1080 r., wokół którego później rozwinęło się właściwe miasto. W 1400 roku waŝnym z powodu uzyskania praw miejskich Newcastle zamieszkiwało juŝ ok. 4 tys. ludności (A brief ). Rozwojowi średniowiecznego grodu sprzyjało: 1) połoŝenie na waŝnym szlaku handlowym, łączącym Anglię ze Szkocją, 2) umocnienie funkcji obronnych miasta m.in. poprzez budowę murów miejskich (ułatwiało to znacząco działalność handlową w warunkach permanentnych wojen szkocko-angielskich), 3) funkcjonowanie stoczni i portu morskiego, który umoŝliwiał łatwy wywóz produktów (m.in. wełny, skór i ołowiu) oraz 4) uzyskanie wyłączności na eksport węgla (łącznie z tym wydobywanym w odleglejszych kopalniach). To właśnie wydobycie węgla i obrót nim stanowiły podstawę rozwoju Newcastle przez następne stulecia: eksport tego surowca wzrósł z 15 tys. ton w 1500 r. do ponad 400 tys. ton rocznie do połowy XVII w. (A brief ). Z końcem wieku XVII w Newcastle, oprócz tradycyjnego juŝ eksportu węgla i przemysłu stoczniowego, zaznaczył się rozwój innych dziedzin przemysłu: powstały fabryki szkła, soli, wapnia, huty stali, działały wielkie wytwórnie lin okrętowych i produktów garncarskich. W ślad za rozwojem funkcjonalnym następował rozwój przestrzenny i ludnościowy miasta powstawały nowe, podmiejskie dzielnice mieszkalne, włączano w obręb miasta nowe obszary; u progu XIX wieku Newcastle liczyło niemal 107

2 30 tys. mieszkańców. Dynamiczny rozwój funkcji przemysłowej przypadł na kolejne stulecie: wiek XIX w Newcastle to jednak nie tylko pręŝnie funkcjonujący przemysł stoczniowy, zbrojeniowy, środków transportu (lokomotywy) i chemiczny, lecz takŝe ówczesna innowacyjność, m.in. dzięki wynalazkom J.W. Swan a (Ŝarówka elektryczna) i C.A. Parsons a (turbina parowa) oraz ośrodkom szkolnictwa wyŝszego w zakresie medycyny i górnictwa. Wzrost liczby ludności (z 87 tys. w 1851 r. do ponad 266 tys. w 1911 r.) powiązany był ze wzrostem terytorialnym miasta (głównie dzięki przyłączeniu kolejnych dzielnic), wzrostem moŝliwości komunikacyjnych: doprowadzenie linii kolejowej i budowa nowych mostów, w tym kolejowego oraz rozwojem funkcji administracyjnych i usługowohandlowych (History 2009). Z początkiem XX wieku Newcastle stało się symbolem przemysłowej Anglii symbolem mającym z czasem teŝ bardzo negatywne konotacje: ubóstwo i mizerne wykształcenie rzeszy robotników, rodzące duŝe problemy społeczne, silne zdegradowanie obszarów miejskich, zarówno w zakresie zabudowy, jak i systemów komunikacyjnych, brak atrakcji turystycznych, słabe moŝliwości rozwoju gospodarczego miasta, związanego z cięŝkim, anachronicznym przemysłem. Ten niekorzystny wizerunek miasta, a takŝe rzeczywistą przestrzeń miejską postanowiono zmienić podejmując (juŝ od lat 60. XX w.) akcję rewitalizacji historycznego centrum obszaru Newcastle (Pendlebury 2001, 2002), z czasem obejmując procesem rewitalizacji inne rejony miasta. Współczesna aglomeracja obejmuje bowiem obszar hrabstwa metropolitalnego Tyne and Wear, w skład którego wchodzą: miasta Newcastle upon Tyne i Sunderland oraz 3 okręgi miejskie Gateshead, North Tyneside i South Tyneside (ryc. 1). Newcastle zamieszkuje 271,6 tys. osób, a miasto zajmuje 113 km 2, natomiast cała aglomeracja to obszar o powierzchni 538 km 2, zamieszkany przez ponad milion osób (2007, Całość obszaru spaja wspólna sieć komunikacyjna, w tym metro, najsprawniej łączące poszczególne części aglomeracji. Podjęcie rewitalizacji miało teŝ na celu przeciwdziałanie skutkom recesji gospodarczej, zapoczątkowanej wprawdzie jeszcze przed I wojną światową, najbardziej jednak wyraźnej w latach 60 XX w. najwcześniejszego okresu upadku przemysłu cięŝkiego w wielu miastach i okręgach przemysłowych Europy. Projekty rewitalizacyjne objęły w ciągu ostatnich 4 dekad szereg rejonów miasta, głównie jednak skupiono się na części centralnej oraz nadbrzeŝu, aczkolwiek trzeba podkreślić, Ŝe 108

3 Ryc. 1. Jednostki administracyjne hrabstwa metropolitalnego Tyne and Wear na tle schematu linii metra Źródło: opracowanie własne na podstawie: renowacja, nawet ograniczona do danych części miasta wywiera mocny wpływ na funkcjonowanie całego ośrodka. Programy rewitalizacyjne angaŝowały w kolejne przedsięwzięcia zarówno władze rządowe, samorządowe, powołaną specjalnie w tym celu agencję rozwoju hrabstwa, inne instytucje zajmujące się wyłącznie rewitalizacją miast, firmy deweloperskie, jak i inwestorów prywatnych. W nowszych przedsięwzięciach uwzględniono teŝ konieczność partycypacji społecznej, bez której znacznie trudniej uzyskać pozytywne wyniki prac nad zmianą przestrzeni miejskiej. Wymiernym efektem ostatniej fazy prac rewitalizacyjnych (XXI w.) są m.in. najnowsze wizytówki miasta The Sage Gateshead lub Baltic Mill. Generalnym rezultatem programów 109

4 rewitalizacyjnych jest przekształcenie Newcastle z zaniedbanego ośrodka przemysłowego w miasto o róŝnorodnych funkcjach, tętniące Ŝyciem, przyciągające znaczną liczbę nowych mieszkańców, turystów i inwestorów. NaleŜy jednak wspomnieć, Ŝe znaczne obszary miasta wymagają wciąŝ podjęcia wielu działań w celu ich aktywizacji, zarówno w sensie ekonomicznym jak i społecznym. Renowacja przestrzeni miejskiej to jednak nie tylko przywracanie świetności, lokalizacja atrakcyjnych obiektów i stymulowanie nowych funkcji. Z procesem tym wiąŝe się teŝ powstawanie nowych problemów, w Newcastle np. w zakresie bezpieczeństwa publicznego, dostępności i sposobu wykorzystania przestrzeni publicznej, zachowania substancji zabytkowej, relacji między nowymi a starymi mieszkańcami rewitalizowanych obszarów, które powinny być przedmiotem szczególnej uwagi ze strony władz samorządowych i innych instytucji odpowiedzialnych za rewitalizację (McCulloch 2000, Pain, Townshend 2002, Cameron 2003, Müge 2005). WaŜnym stymulatorem zmian w postrzeganiu Newcastle było wzmocnienie funkcji miasta jako ośrodka akademickiego. Tradycje szkolnictwa wyŝszego sięgały lat 30. XIX wieku, jednak nowoczesny Uniwersytet Newcastle-upon-Tyne zapoczątkował swą działalność w 1963 r. ( stając się wraz Uniwersytetem Northumbria istotnym elementem procesu rozwoju miasta. W uczelni studiuje blisko 30 tys. studentów (2008, pokaźną liczbę (ok. 15%) wśród nich stanowią studenci z wielu (ponad 100) państw, zatrudnia ona ponad 5 tys. pracowników, kampus uniwersytecki stanowi wyraźnie wydzieloną w mieście przestrzeń; w 2004 roku uniwersytet zdobył zaszczytne miano Uczelni Roku, przyznawane w rankingu The Sunday Times. Renoma, jaką cieszy się ta placówka, zwłaszcza w zakresie nauk medycznych jest jednym z atutów miasta. Działalność uniwersytetu jest teŝ skuteczną metodą pozyskiwania znacznych funduszy (np. w 2001 r. rząd przyznał nagrodę w wysokości 7,2 miliona funtόw dla Centrum Nanotechnologii, a Naukowo-Badawczy Fundusz Inwestycyjny 16,3 miliona funtόw w celu rozwoju badań z zakresu genetyki, hydrologii rzek oraz nauk optycznych) oraz wysokowykwalifikowanej kadry specjalistów, co łącznie wpływa na podniesienie rangi miasta i regionu, W obszarze aglomeracji znajduje się wiele cennych zabytków (w tym teŝ budynków w stylu wiktoriańskim, georgiańskim oraz w charakterystycznym dla Newcastle neoklasycznym stylu Tyneside Classical) oraz innych obiektów stanowiących duŝą atrakcję dla turystów 110

5 (Przewodnik 1992). Do najbardziej atrakcyjnych zaliczyć moŝna m.in. rzeźbę Anioła Północy (Angel of the North, autor: A. Gormley), która stanowi jeden z symbolów regionu, pozostałości Muru Hadriana, w tym ruiny rzymskiego fortu Segedunum. W samym centrum Newcastle najbardziej rozpoznawanym obiektem jest Most Tysiąclecia (Millenium Bridge), jeden z siedmiu mostów łączących Newcastle upon Tyne z Gateshead (ryc. 2). Został oddany do uŝytku w 2001 r., uzyskując status ikony współczesnego Newcastle i wdzięczne miano mrugającego mostu. Jest to ruchomy most (tzw. przechyłowy) cała konstrukcja odchyla się o 45 0, przepuszczając pojazdy na rzece, a po kilku minutach zamyka ponownie. WyróŜnia się nowatorską architekturą i bardzo efektownym oświetleniem, które w ruchu przypominają otwierające się oko, stąd określenie mrugający most. Millenium Bridge zastąpił niejako w roli symbolu miasta most Tyne Bridge, otwarty dla ruchu w 1928 r., znany jako najdłuŝszy wówczas most jednoprzęsłowy na świecie. W pobliŝu mostów usytuowano dwa kolejne waŝne w Newcastle obiekty instytucje kulturalne Baltic Mill oraz Sage (ryc. 2). Pierwszy stanowi największy w Europie pawilon współczesnej sztuki, drugi natomiast to nowoczesna hala koncertowa o bardzo wyrafinowanej architekturze. Centrum Baltic, otwarte w 2002 r., w dawnym spichlerzu zboŝowym, zajmuje powierzchnię ponad 3 tys. m 2, obejmując kilka galerii, w których prezentowana jest róŝnorodna międzynarodowa sztuka w ramach licznych imprez wystawienniczych ( W zabytkowym centrum Newcastle na wyróŝnienie zasługuje anglikańska katedra pw. św. Mikołaja. Jest to budowla reprezentująca XVwieczny gotyk, z imponującą, zakończoną iglicami wieŝą (Lantern Tower) i elementami średniowiecznego wystroju: witraŝ, chrzcielnica, płyta nagrobna ( Kolejny obiekt charakterystyczny dla miasta to statua Grey s Monument w sercu historycznej dzielnicy Grainger Town, u wlotu do Grey Street ulicy uznanej za jedną z najpiękniejszych w Wielkiej Brytanii, z cennymi przykładami architektury georgiańskiej. Pomnik, odsłonięty w 1838 r., upamiętnia premiera Ch. Grey a, stanowiąc obecnie popularne miejsce spotkań mieszkańców miasta i turystów (pełni podobną rolę jak pomnik A. Mickiewicza w Krakowie). Pozostałością po średniowiecznym zamku, od którego miasto wzięło nazwę, jest brama Black Gate, otoczona obecnie przez XVII-wieczne kamienice. Ciekawym miejscem w pobliŝu zabytkowego centrum Newcastle jest niewielka chińska dzielnica (Chinatown). Odwiedzana jest ona przede wszystkim dla licznych tu restauracji, sklepików z tradycyjnymi wyrobami 111

6 Ryc. 2. Wybrane najwaŝniejsze obiekty w centrum Newcastle: 1 most Millenium Bridge, 2 most Tyne Bridge, 3 centrum sztuki Baltic (Baltic Mill), 4 hala koncertowa Sage (The Sage Music Centre), 5 katedra pw. św. Mikołaja, 6 pomnik Grey s Monument, 7 brama Black Gate, 8 Chinatown, 9 zespół klasztoru Blackfriars, 10 galeria Laing Art Gallery, 11 galeria The Biscuit Factory, 12 muzeum historyczne (Discovery Museum) Źródło: opracowanie własne na podstawie: i salonów masaŝy chińskich. Elementem charakterystycznym w przestrzeni miasta jest oryginalna ozdobna brama: wykonana w Chinach i ustawiona w 2005 r. u wejścia do chińskiego miasteczka. Nieopodal znajduje się 112

7 miejsce zupełnie odmienne w swym charakterze. To Blackfriars zespół średniowiecznych zabudowań zakonu Dominikanów. W budynkach, które po kasacji zakonu pełniły rolę siedziby kongregacji kupieckiej, mieszczą się obecnie: jedna z najstarszych w mieście restauracji oraz sklepy z dziełami rękodzielniczymi ( Z pewnością warte odwiedzenia w Newcastle są dwie galerie sztuki, pełniące teŝ funkcje komercyjnych muzeów. Laining Art Gallery prezentuje m.in. cenne kolekcje obrazów prerafaelitów oraz rzeźby H. Moore a, i cechuje się niekonwencjonalnym wejściem, tzw. Blue Carpet. Natomiast The Biscuit Factory wystawia sztukę współczesną, a mieści się w budynku będącym kiedyś fabryką słodyczy, poddanym potem starannej renowacji (stąd teŝ nazwa galerii). Z historią miasta moŝna się zapoznać odwiedzając muzeum historyczne (Discovery Museum). Bibliografia: A brief history of Newcastle upon Tyne, 2003, by Tim Lambert, Cameron S., 2003, Gentrification, Housing Redifferentiation and Urban Regeneration: 'Going for Growth' in Newcastle upon Tyne, Urban Studies, 40, 12, History of Newcastle upon Tyne, 2009, Local Studies Factsheet No. 6, Newcastle City Council, City Library. McCulloch A., 2000, Evaluations of a Community Regeneration Project: Case Studies of Cruddas Park Development Trust, Newcastle upon Tyne, Journal of Social Policy, 29, Müge A., 2005, The changing publicness of contemporary public spaces: a case study of the Grey's Monument Area, Newcastle upon Tyne, Urban Design Internat., 10, 2, Pain R., Townshend T., 2002, A safer city centre for all? Senses of community safety" in Newcastle upon Tyne, Geoforum, 33, 1, Pendlebury J., 2001, Alas Smith and Burns? Conservation in Newcastle upon Tyne city centre , Plann. Perspectives, 16, 2,

8 Pendlebury J., 2002, Conservation and Regeneration: Complementary or Conflicting Processes? The Case of Grainger Town, Newcastle upon Tyne Plann. Practice and Research, 17, 2, Przewodnik po Wielkiej Brytanii I Irlandii, 1992, Harvard Student Agencies, Inc., Pascal