ZACHOWANIA ROLNIKÓW INDYWIDUALNYCH NA RYNKU US UG FINANSOWYCH OFEROWANYCH PRZEZ SPÓ DZIELCZE KASY OSZCZÊDNOŒCIOWO-KREDYTOWE

Transkrypt

1 162 M. STOWARZYSZENIE Szafrañska EKONOMISTÓW ROLNICTWA I AGROBIZNESU Roczniki Naukowe l tom VII l zeszyt 3 Monika Szafrañska Akademia Rolnicza w Krakowie ZACHOWANIA ROLNIKÓW INDYWIDUALNYCH NA RYNKU US UG FINANSOWYCH OFEROWANYCH PRZEZ SPÓ DZIELCZE KASY OSZCZÊDNOŒCIOWO-KREDYTOWE THE BEHAVIORS OF THE INDIVIDUAL FARMERS IN THE FINANCIAL SERVICES MARKET OF CREDIT UNIONS S³owa kluczowe: gospodarstwa indywidualne, zachowania konsumentów, spó³dzielcze kasy oszczêdnoœciowo-kredytowe, us³ugi finansowe Key words: indyvidual farmers, customer behaviors, credit unions, financial services Synopsis. W opracowaniu przedstawiono analizê zachowañ rolników indywidualnych na rynku us³ug finansowych œwiadczonych przez spó³dzielcze kasy oszczêdnoœciowo-kredytowe. Badania przeprowadzono na grupie 97 ma³opolskich rolników. Przeprowadzone badania wykaza³y, e prawie 90,0% respondentów korzysta³o w 2004 roku z jednej us³ugi w spó³dzielczych kasach oszczêdnoœciowo-kredytowych. Najbardziej popularnym produktem by³y us³ugi kredytowe. Prawie 6,0% gospodarzy korzysta³o w analizowanym okresie z dwóch us³ug. Natomiast 4,0% badanych nie korzysta³o w omawianym roku z adnej us³ugi oferowanej przez kasy. Wstêp Spó³dzielcze Kasy Oszczêdnoœciowo-Kredytowe (SKOK), to instytucje finansowe œwiadcz¹ce us³ugi dla swoich cz³onków. Zgodnie z polskim prawem, spó³dzielcze kasy oszczêdnoœciowo-kredytowe zalicza siê do parabanków, czyli instytucji dzia³aj¹cych na podstawie przepisów szczegó³owych wobec prawa bankowego [Golec 2004]. Kasy œwiadcz¹ us³ugi o charakterze po yczkowym, kredytowym oraz rozliczeniowym. Podobne instytucje, zwane uniami kredytowymi dzia³aj¹ w ponad osiemdziesiêciu krajach na œwiecie, skupiaj¹c 118 milionów cz³onków. Pierwszymi instytucjami, które posiada³y wspólne cechy ze wspó³czesnymi spó³dzielczymi kasami oszczêdnoœciowo-kredytowymi by³y organizacje dobroczynne, funkcjonuj¹ce w czasach œredniowiecza. Zasadniczy rozwój spó³dzielni kredytowych nast¹pi³ w XIX wieku. Do organizacji najbardziej zbli onych cechami do zwi¹zków kredytowych nale ¹ zaadoptowane do warunków polskich spó³dzielnie modelu Raiffeisena na ziemiach zaboru austriackiego. Pierwsz¹ tak¹ instytucjê utworzono w Czernichowie ko³o Krakowa na prze³omie roku. Twórc¹ kasy by³ Franciszek Stefczyk, od którego nazwiska instytucje te nazywano stefczówkami lub kasami Stefczyka. Kasy Stefczyka prowadzi³y dzia³alnoœæ na terenach wiejskich, natomiast cz³onkami kas w zdecydowanej wiêkszoœci byli rolnicy. Ich udzia³ w ogólnej liczbie cz³onków kas wynosi³ prawie 90,0%. W okresie miêdzywojennym, pomimo wysokiego poziomu inflacji, polska spó³dzielczoœæ kredytowa rozwija³a siê bardzo prê nie. Jednak druga wojna œwiatowa przerwa³a jej rozwój.

2 Zachowania rolników indywidualnych na rynku us³ug finansowych Odbudowa kas kredytowych sta³a siê mo liwa na pocz¹tku lat dziewiêædziesi¹tych XX wieku. Zmiany gospodarcze i polityczne umo liwi³y powstanie polskich zwi¹zków kredytowych nazwanych spó³dzielczymi kasami oszczêdnoœciowo-kredytowymi. W 2004 roku polskie kasy kredytowe skupia³y osób. Klienci kas mogli skorzystaæ z 1454 placówek, zarówno w du ych miastach, jak i w ma³ych miejscowoœciach. Oferta kas skierowana by³a do klienta indywidualnego o przeciêtnych dochodach oraz do ma³ych przedsiêbiorstw [Sukces I/2005]. Cz³onkami spó³dzielczych kas oszczêdnoœciowo-kredytowych s¹ przede wszystkim pracownicy najemni. Prawie 8,0% stanowi¹ emeryci i renciœci. Najmniej licznymi grupami s¹ prywatni przedsiêbiorcy oraz rolnicy indywidualni. Gospodarstwa indywidualne s¹ dominuj¹c¹ form¹ w rolnictwie naszego kraju. Cech¹ charakterystyczn¹ gospodarstwa indywidualnego jest po³¹czenie w jeden organizm gospodarstwa rolniczego oraz gospodarstwa domowego. Po³¹czenie to powoduje, e rolnicy mog¹ korzystaæ w instytucjach finansowych z us³ug dla rolników (np. kredyty i po yczki na prowadzenie produkcji rolnej) oraz z us³ug dla klientów detalicznych. Dualizm ten powoduje, e rolnicy indywidualni stanowi¹ du ¹ i znacz¹c¹ grupê potencjalnych klientów dla spó³dzielczych kas oszczêdnoœciowo-kredytowych. Problematyka zachowañ polskich cz³onków spó³dzielczych kas nie zosta³a jeszcze dostatecznie zbadana. St¹d wysoce celowe jest podjêcie badañ nad zachowaniem rolników na rynku us³ug œwiadczonych przez te instytucje jako specyficznej i du ej grupy potencjalnych klientów. Spó³dzielcze kasy oszczêdnoœciowo-kredytowe, posiadaj¹c obraz wspó³czesnego konsumenta us³ug finansowych bêd¹ w stanie dostosowaæ swoj¹ ofertê dla gospodarstw rolnych i rodzin rolniczych w zakresie us³ug kredytowych, depozytowych oraz rozliczeniowych. Materia³ i metody Celem niniejszej pracy jest identyfikacja i analiza zachowañ rolników indywidualnych na rynku us³ug finansowych oferowanych przez spó³dzielcze kasy oszczêdnoœciowo-kredytowe. Podmiotem badania byli rolnicy indywidualni, którzy w 2004 roku byli cz³onkami spó³dzielczych kas oszczêdnoœciowo-kredytowych. Badani gospodarze korzystali z us³ug 12 ró nych oddzia³ów, czterech kas dzia³aj¹cych na terenie województwa ma³opolskiego: Krakowskiej Spó³dzielczej Kasy Oszczêdnoœciowo-Kredytowej, Spó³dzielczej Kasy Oszczêdnoœciowo-Kredytowej im. F. Stefczyka, Spó³dzielczej Kasy Oszczêdnoœciowo-Kredytowej Jan Kanty oraz Spó³dzielczej Kasy Oszczêdnoœciowo-Kredytowej Jaworzno. G³ównym Ÿród³em danych wykorzystanych do analizy i wnioskowania by³y informacje pierwotne uzyskane z badañ w³asnych. Badania przeprowadzono na grupie 97 respondentów. Analizowane gospodarstwa zlokalizowane by³y na terenie Ma³opolski. Obecnie województwo ma³opolskie, pod wzglêdem liczby kas, znajduje siê na pi¹tym miejscu w kraju (7% udzia³ w rynku w roku 2000), a kasy dzia³aj¹ce na terenie Ma³opolski charakteryzuj¹ siê wysok¹ kwot¹ funduszy w³asnych. Analiza statystyczna badanego materia³u obejmowa³a sumaryczne mierniki statystyczne. Postêpowanie rolników indywidualnych na rynku us³ug finansowych œwiadczonych przez spó³dzielcze kasy oszczêdnoœciowo-kredytowe Zachowania konsumentów na rynku s¹ zdeterminowane splotem czynników o ró nycm charakterze, dzia³aj¹cych z ró n¹ si³¹. Jednym z wa niejszych czynników ró nicuj¹cych zachowania rolników na rynku jest ich wiek. Z wiekiem zwi¹zana jest sk³onnoœæ konsumentów do ryzyka. Osoby m³odsze s¹ w stanie zaakceptowaæ wiêksze ryzyko, oczekuj¹c wiêkszych korzyœci. Osoby starsze z kolei minimalizuj¹ ryzyko. Respondenci zostali zakwalifikowani do jednego

3 164 M. Szafrañska z piêciu przedzia³ów wiekowych. Najliczniejsz¹ grupê stanowili rolnicy, których wiek oscylowa³ w przedziale od 41 do 50 lat. W badaniach uczestniczy³o 22,0% respondentów w wieku lat oraz 21,0% rolników, których wiek oscylowa³ w przedziale lat. Najmniej licznymi grupami byli gospodarze najm³odsi (do 30 lat) oraz najstarsi (powy ej 60 lat). Wa nym czynnikiem wp³ywaj¹cym na zachowania rynkowe konsumentów jest tak e ich p³eæ. Jak wynika z przeprowadzonych badañ, ponad 60,0% omawianej populacji stanowili mê - czyÿni, natomiast udzia³ kobiet, które kierowa³y gospodarstwami wynosi³ 38,0%. Wykszta³cenie to kolejny determinant warunkuj¹cy zachowania konsumentów na rynku us³ug finansowych. Badanych respondentów zakwalifikowano do jednej z czterech grup wydzielonych na podstawie wykszta³cenia (wykszta³cenie podstawowe, zawodowe, œrednie oraz wy sze). Analizuj¹c strukturê wykszta³cenia mo na stwierdziæ, e prawie co drugi badany charakteryzowa³ siê wykszta³ceniem zawodowym (49,0%). Jedna trzecia respondentów legitymowa³a siê wykszta³ceniem œrednim. Gospodarze z wykszta³ceniem podstawowym stanowili 12,0% wœród wszystkich badanych. Rolnicy z wykszta³ceniem wy szym byli grup¹ najmniej liczn¹ (6,0%). Zachowania konsumentów na rynku zale ¹ w du ym stopniu od liczby osób w rodzinie respondenta. Bior¹c pod uwagê powy sze kryterium rolnicy zostali zakwalifikowani do jednej z czterech kategorii. Najliczniejsz¹ grup¹ klientów kas byli rolnicy, których rodzina liczy³a minimum piêæ osób. Gospodarstwo domowe co czwartego gospodarza sk³ada³o siê z czterech osób. Rodziny najmniej liczne (do 3 osób) stanowi³y 17,0% badanej populacji. Kolejnym czynnikiem, który determinuje zachowania rolników na rynku jest wielkoœæ gospodarstwa. Najliczniejsz¹ grup¹ by³a grupa gospodarzy, których obszar gospodarstwa oscylowa³ w przedziale 2-5 ha. Co pi¹ty respondent posiada³ gospodarstwo o powierzchni 1-2 ha lub 5-10 ha. Ponad 11,0% rolników zarz¹dza³o gospodarstwami, których obszar nale a³ do przedzia³u ha. Najmniej liczn¹ grupê stanowili w³aœciciele gospodarstw najwiêkszych (8,0%). Jak wynika z przeprowadzonych badañ, prawie 90,0% rolników, korzysta³o tylko z jednego produktu oferowanego przez kasy. Dla 85,0% gospodarzy z tej grupy by³y to us³ugi kredytowe, dla 12,0% produkty depozytowe, natomiast dla 3,0% us³ugi rozliczeniowe. Niespe³na 6,0% respondentów korzysta³a w 2004 roku jednoczeœnie z dwóch produktów oferowanych przez kasy. Ponad 4,0% badanych nie korzysta³o w omawianym roku z adnej us³ugi oferowanej przez kasy oszczêdnoœciowo-kredytowe tylko utrzymywa³a obowi¹zkowe udzia³y. Powodem, dla którego rolnicy pozostawali cz³onkami spó³dzielni by³a mo liwoœæ skorzystania w przysz³oœci z us³ug kasy na preferencyjnych warunkach, uzale nionych od d³ugoœci sta u cz³onkowskiego. Spó³dzielcze kasy oszczêdnoœciowo-kredytowe, podobnie jak banki, œwiadcz¹ us³ugi kredytowe. Zgodnie z prawem, kasy nie mog¹ udzielaæ kredytów osobom, które nie s¹ cz³onkami, w odró nieniu od banków spó³dzielczych, które ze wzglêdu na konkurencjê na rynku us³ug finansowych, rozszerzy³y kr¹g kredytobiorców poza obrêb w³asnych cz³onków [Szambelañczyk 1999]. Zalet¹ wielu us³ug kredytowych w spó³dzielczych kasach oszczêdnoœciowo-kredytowych jest ni sze od bankowego oprocentowanie. Nie bez znaczenia jest równie fakt, i oferta spó³dzielczych kas oszczêdnoœciowo-kredytowych jest pod wieloma wzglêdami bardziej elastyczna (uproszczone procedury przyznawania kredytów, niskie lub brak zabezpieczeñ, krótki czas oczekiwania na decyzjê kredytow¹). Z us³ug kredytowych spó³dzielczych kas oszczêdnoœciowo-kredytowych skorzysta³o prawie 85,0% badanych rolników. By³y to osoby w wieku do 40 lat, legitymuj¹ce siê wykszta³ceniem zawodowym oraz œrednim, zarz¹dzaj¹ce gospodarstwami o powierzchni od 2 do 5 ha lub od 10 do 15 ha, a tak e gospodarze, których rodzina sk³ada³a siê z piêciu osób. Grup¹ respondentów, która niechêtnie korzysta³a z kredytu w kasie by³a grupa gospodarzy najstarszych oraz respondentów z wykszta³ceniem wy szym. Podobn¹ tendencjê stwierdzi³a Golec [2004] w badaniach przeprowadzonych w województwie wielkopolskim, w których równie wzrost wykszta³cenia i wieku powi¹zany by³ ze zmniejszeniem siê czêstotliwoœci korzystania z us³ug kredytowych (korelacja ujemna) [Golec 2004].

4 Zachowania rolników indywidualnych na rynku us³ug finansowych W grupie badanych rolników, którzy korzystali z kredytów w spó³dzielczych kasach, prawie 3/4 osób sp³aca³o w 2004 roku œrodki finansowe po yczone w bankach. W porównaniu z pozosta³ymi grupami zawodowymi otrzymano wynik wy szy, co by³o spowodowane mo liwoœci¹ uzyskania w bankach przez rolników kredytów preferencyjnych. Dla pozosta³ych gospodarzy, kasy by³y jedynymi instytucjami, w których pobrali kredyty. Jak wynika z przeprowadzonych badañ, ponad 70,0% kredytów zaci¹gniêtych w spó³dzielczych kasach oszczêdnoœciowo-kredytowych, to kredyty o okresie kredytowania wynosz¹cym 12 miesiêcy. Pozosta³e udzielone przez kasy œrodki to kredyty o okresie sp³aty do trzech lat. Zgodnie z prawem, spó³dzielcze kasy oszczêdnoœciowo-kredytowe mog¹ udzielaæ kredytów i po yczek swoim cz³onkom, na okres nie d³u szy ni 36 miesiêcy (z wyj¹tkiem po yczek na cele mieszkaniowe). Œrednia kwota kredytów zaci¹gniêtych w SKOK-ach przez rolników to 1912 z³otych, wynik ten jest ni szy o prawie 450 z³otych od przeciêtnej kwoty kredytu pobieranej w spó³dzielczych kasach oszczêdnoœciowo-kredytowych [Golec 2004]. Z us³ug depozytowych spó³dzielczych kas oszczêdnoœciowo-kredytowych skorzysta³o w 2004 roku znacznie mniej rolników, ni z us³ug kredytowych (12,0%). Wœród produktów depozytowych najwiêksz¹ popularnoœci¹ cieszy³y siê lokaty terminowe. W grupie gospodarzy, którzy posiadali depozyty w kasach w 2004 roku, prawie 60,0% korzysta³o w latach nieobjêtych analiz¹ z tego rodzaju produktów w bankach. Wœród przyczyn zmiany instytucji depozytowej respondenci wymieniali: zbyt niskie oprocentowanie lokat bankowych (zw³aszcza lokat w bankach spó³dzielczych, których oprocentowanie by³o ni sze od poziomu inflacji), niemi³y personel oraz brak w ofercie banku lokat o niskich kwotach. Spó³dzielcze kasy oszczêdnoœciowo-kredytowe s¹ jedynymi instytucjami na rynku us³ug finansowych, które nie ustalaj¹ minimalnej kwoty lokaty. Przeciêtna kwota depozytu, ulokowanego przez respondentów wynosi³a 600 z³otych. Badani rolnicy najchêtniej korzystali z lokat krótkoterminowych do jednego roku czasu. Z us³ug depozytowych spó³dzielczych kas najczêœciej korzystali gospodarze najstarsi, rolnicy z wykszta³ceniem œrednim oraz wy szym, których gospodarstwo domowe liczy³o trzech cz³onków, a tak e w³aœciciele gospodarstw do 2 hektarów, co znajduje potwierdzenie w wynikach innych badañ [Golec 2004]. Kolejn¹ us³ug¹, oferowan¹ przez spó³dzielcze kasy oszczêdnoœciowo-kredytowe dla rolników indywidualnych, by³y rachunki bie ¹ce. Po stronie korzyœci, które gospodarz otrzymywa³ korzystaj¹c z rachunku w kasie nale y wymieniæ: brak op³at za jego prowadzenie (wiêkszoœæ analizowanych kas), wy sze od bankowego oprocentowanie œrodków zgromadzonych na tym rachunku, a tak e mo liwoœæ skorzystania z po yczki obrotowej na pokrycie wydatków zwi¹zanych z prowadzeniem dzia³alnoœci rolniczej. W omawianej grupie respondentów tylko czterech gospodarzy skorzysta³o z tej us³ugi finansowej. Na taki wynik wp³ynê³o wiele czynników, przede wszystkim fakt, i w 2004 roku wiele banków chc¹c pozyskaæ klientów w grupie rolników indywidualnych, którzy zostali zobligowani do posiadania rachunków chc¹c ubiegaæ siê o dop³aty bezpoœrednie, zaoferowa³o rolnikom promocyjne warunki otworzenia i prowadzenia rachunków bankowych (np. Pakiet Gospodarz BG S.A. czy rachunek Agro Partner PKO BP S.A.). Kolejn¹ przyczyn¹ by³a b³êdna informacja, e dop³aty bêd¹ przelewane tylko na rachunki bankowe. Jak siê póÿniej okaza³o, rolnicy, którzy posiadali konto w kasie nie musieli otwieraæ rachunku w banku, w celu skorzystania ze œrodków Unii Europejskiej [Plon 13.06/2004]. Podsumowanie Przeprowadzone badania w grupie ma³opolskich rolników na rynku us³ug finansowych oferowanych przez spó³dzielcze kasy oszczêdnoœciowo-kredytowe, umo liwi³y poznanie zachowañ tej grupy konsumentów. Na podstawie przeprowadzonych badañ mo na stwierdziæ, e rolnicy najczêœciej korzystali z us³ug kredytowych oferowanych przez spó³dzielcze kasy oszczêdnoœciowo-kredytowe (85,0%

5 166 M. Szafrañska respondentów korzystaj¹cych w 2004 roku z us³ug kas). W zdecydowanej wiêkszoœci by³y to kredyty o okresie sp³aty do jednego roku. Kredyty pobierane w spó³dzielczych kasach oszczêdnoœciowo-kredytowych charakteryzowa³y siê krótszym, w porównaniu z bankowym, okresem kredytowania (maksymalnie do trzech lat) oraz ni szymi kwotami udzielonych kredytów. Przeciêtna wysokoœæ kredytu pobranego przez badanych gospodarzy wynosi³a 1912 z³otych. Tylko dla 25,0% badanych rolników, spó³dzielcze kasy oszczêdnoœciowo-kredytowe by³y jedynymi instytucjami kredytowymi. Pozostali gospodarze korzystali z us³ug kredytowych zarówno w kasach, jak i w instytucjach bankowych. Kredytobiorcami okazali siê rolnicy do 40 lat, z wykszta³ceniem zawodowym oraz œrednim, w³aœciciele gospodarstw od 2 do 5 ha oraz od 10 do 15 ha. Wyniki badañ empirycznych wskazuj¹, e rolnicy oprócz us³ug kredytowych korzystali równie z us³ug depozytowych oferowanych przez kasy. Najpopularniejszym produktem by³y lokaty terminowe do jednego roku. Przeciêtna wielkoœæ ulokowanego depozytu wynosi³a 600 z³otych. Z us³ug depozytowych najczêœciej korzystali rolnicy najstarsi, gospodarze z wykszta³ceniem œrednim oraz wy szym, których gospodarstwo domowe sk³ada³o siê z trzech osób, a tak e w³aœciciele gospodarstw najmniejszych. G³ównymi motywami rezygnacji z depozytowych us³ug bankowych by³y: wysokie oprocentowanie, niemi³y personel oraz minimalne limity lokat bankowych. Kolejnym produktem spó³dzielczych kas, z którego korzysta³a badana grupa gospodarzy by³y operacje rozliczeniowe. Jednak z rachunków bie ¹cych w kasach skorzysta³o tylko czterech badanych. Byli to klienci Spó³dzielczej Kasy Oszczêdnoœciowo-Kredytowej im. F. Stefczyka. Na podstawie przeprowadzonych badañ mo na stwierdziæ, e ma³opolscy rolnicy korzystaj¹ z us³ug spó³dzielczych kas oszczêdnoœciowo-kredytowych. Jednak instytucje te nie maj¹ dominuj¹cego znaczenia na rynku us³ug finansowych dla rolników, oferuj¹ one produkty substytucyjne do us³ug bankowych. Spó³dzielcze kasy oszczêdnoœciowo-kredytowe powinny wykazaæ wiêksz¹ aktywnoœæ w poszukiwaniu potencjalnych klientów w grupie rolników indywidualnych i przy u yciu odpowiednich œrodków promocyjnych zachêciæ gospodarzy do korzystania z ich us³ug. Literatura El Folouji J. (2004): Dok¹d po pieni¹dze? Plon, 13 czerwca. Golec M., M. 2004: Spó³dzielcze kasy oszczêdnoœciowo-kredytowe na rynku us³ug finansowych w Polsce. WWSB, Poznañ. Kaszuba M. 2005: Milion ju skacze. Sukces, styczeñ Szambelañczyk J. 1997: Zarz¹dzanie bankiem spó³dzielczym. WWSB, Poznañ. Summary The aim of the paper is to present the analysis of the behaviors of the individual farmers in the financial services market of Credit Unions. The analysis concerns year The major date source was the survey conducted in ma³opolskie voivodship in which 97 farmers were questioned. The analysis has revealed that 90,0% of those who are members of the Credit Unions in 2004 took advantage of one financial product. The most popular services were loans. The average amount of loan was 1920 PLN. A further 6,0% of farmers took advantage of two products. Nearly 4,0% didn«t take any product in Credit Unions last year. Adres do korespondencji dr in. Monika Szafrañska Akademia Rolnicza w Krakowie Katedra Agrobiznesu Al. Mickiewicza Kraków tel. (0 12) mszafranska@ar.krakow.pl