Liczebność i wybiórczość miejsc gniazdowych u wrony Corvus cornix i sroki Pica pica w gradiencie synurbizacji

Transkrypt

1 FAUNA MIAST Ochronić różnorodność biotyczną w miastach P. Indykiewicz, L. Jerzak, T. Barczak (red.) SAR Pomorze, Bydgoszcz 28 s.: Grzegorz Kopij 1, Izabella Kosińska 2 1 Instytut Nauk Przyrodniczych Uniwersytet Przyrodniczy ul. Grunwaldzka 24a, Wrocław grzegorz.kopij@up.wroc.pl 2 Katedra Zoologii i Ekologii Uniwersytet Przyrodniczy ul. Kożuchowska 5b, Wrocław Liczebność i wybiórczość miejsc gniazdowych u wrony Corvus cornix i sroki Pica pica w gradiencie synurbizacji Population densities and nest site selection in the Hooded Crov Corvus cornix and the Magpie Pica pica along an urban gradient Abstract: Studies were conducted in Wrocław during the years Three study plots were selected: in the city centre (54 ha), in suburbs (25 ha) and in villages located 7-15 km from the city centre. Mean density in all study plots was 2.1 pairs/1 ha for the Hooded Crow and 4.5 pairs/1 ha for the Magpie. The densities of both species taken together decreased along the urban gradient (highest in the centre, lowest in villages). Both species appear to limit each other. Most Hooded Crows (73%) nested in timbered areas in all study plots, while most Magpies (65%) in built-up areas. Three tree species most often used by the Hooded Crow for nesting sites comprised 52% in the city centre and 73% in suburbs. For the Magpie the proportions were 93% and 57% respectively. On average Hooded Crows placed their nests higher than Magpies, but no differences were shown in nest height between all study plots in both species. Predation and availability of nesting sites probably have no effect on the differences in densities recorded along the urban gradient. It looks as if the differential availability of manmade food is the only factor causing the differences in densities. Keywords: habitat, nestin site, densites, urban ornithology, Wrocław Wstęp W Polsce jest wiele danych na temat liczebności wrony Corvus cornix i sroki Pica pica (Kopij 24, 25, Jerzak 25, Udolf 25, Zduniak 25). Ze względu na postępującą synurbizację tych gatunków, dane te z wielu powierzchni, zwłaszcza śródmiejskich, nie są już dziś jednak aktualne. Obecnie w krajobrazie rolniczym zagęszczenie zarówno wrony, jak i sroki wynosi zwykle mniej niż 1 para na 1 ha (Dombrowski 1997, Jerzak 25, Zduniak 25). W dużych miastach zagęszczenia sroki są jednak wyraźnie wyższe, zwykle powyżej 5 par na 1 ha (Luniak i in. 1997, 21, Barszcz 1998, Ptaszyk 23, Kopij 24, 25, Udolf 25), podczas gdy zagęszczenia wron

2 456 Grzegorz Kopij, Izabella Kosińska zwykle znacznie niższe (Zduniak 25). Niewiele jest jednak danych o zmianach w zagęszczeniu i miejscach gniazdowania obu gatunków w gradiencie środowiskowym. Jednym z lepiej eksplorowanych gradientów w ekologii jest tzw. gradient synurbizacji. W warunkach Polskich badania nad wroną i sroką wzdłuż takiego gradientu przeprowadzano w Warszawie (Luniak i in. 1997, Stolarz i Stolarz 25), Łodzi (Wojciechowski i in. 24), Gdańsku (Meissner i Duś 25) i Olsztynie (Dulisz 25). Bogata jest również literatura dotycząca miejsc gniazdowania wrony i sroki w Polsce (Kopij 1995, Górski 1997, Jerzak 1997, Dulisz 25). Dokonano ciekawych porównań w wyborze gatunków drzew na gniazda, jak i wysokości umiejscowienia gniazd między środowiskami miejskimi, podmiejskimi i wiejskimi (np. Górski 1997, Jerzak 1997). Jednakże i tu mało danych o zmianach w sposobie umieszczania gniazd wzdłuż gradientu środowiskowego. Celem niniejszych badań było zbadanie, jak się zmienia zagęszczenie par lęgowych i miejsca gniazdowania wron i srok w gradiencie synurbizacji największego miasta zachodniej Polski, w którym urbanizacja obu tych gatunków rozpoczęła się w latach 7. ubiegłego wieku (Kopij 24, Udolf 25). Teren badań Do badań wytypowano dwie powierzchnie w obrębie granic administracyjnych Wrocławia i jedną w gminie Czernica bezpośrednio przylegającą do Wrocławia od strony wschodniej. Wszystkie te powierzchnie są położone w Pradolinie Odry (ryc. 1). WROCŁAW Widawa Bystrzyca GRANICA MIASTA TEREN BADAŃ RZEKI GŁÓWNE SZLAKI KOMUNIKACYJNE UŻYTKI ROLNE (GRUNTY ORNE, ŁĄKI, PASTWISKA, OGRÓDKI DZIAŁKOWE ) TERENY ZIELONE (LASY, PARKI, CMENTARZE) TERENY ZABUDOWANE Oława Odra ZWARTE CENTRUM MIASTA Ślęza 1 2 km Rycina 1. Rozmieszczenie powierzchni badawczych wzdłuż gradientu urbanizacji we Wrocławiu

3 Liczebność i wybiórczość miejsc gniazdowych Powierzchnia śródmiejska obejmowała cały teren dzielnicy Stare Miasto i rozciągała się od Rynku do 1,5 km wokół niego. Teren ten od północy graniczy z Odrą, od południa i zachodu z linią kolejową, a od wschodu z ul. Dworcową, Podwalem i ul. Modrzejewskiego. Powierzchnia podmiejska znajdowała się w widłach Odry i Oławy aż po skrzyżowanie ulic Międzyrzeckiej, Opatowickiej i Nizinnej. Od Rynku powierzchnia ta oddalona była o 1,-4,5 km. Powierzchnia wiejska obejmowała zabudowania wiejskie w obrębie gminy Czernica i położona była w odległości 7-15 km od Rynku. Powierzchnia śródmiejska liczy 54 ha. Większość terenu stanowi ścisła zabudowa, łącznie ze starym centrum miasta. Zadrzewień jest stosunkowo niewiele. Dominującymi gatunkami drzew są topole, klony i robinie akacjowe. Drzewa iglaste należą natomiast do rzadkości. Powierzchnia podmiejska (25 ha) obfituje w wilgotne łąki i zadrzewienia (głównie topolowe i olchowe) oraz starorzecza i oczka wodne. Jedynie c. 1% obszaru stanowią tereny zabudowane. Powierzchnia wiejska (146 ha) położona jest w gminie Czernica. Użytki rolne stanowiły w tej gminie 65%, a lasy 19% całkowitej powierzchni. Struktura użytków rolnych przedstawiała się następująco: grunty orne 75,5%, sady,8%, łąki i pastwiska 16,3%, zabudowa wiejska 7,6%. Gmina liczy 745 mieszkańców w 13 wioskach. Metoda badań Badania przeprowadzano w 25 r. na powierzchni śródmiejskiej i podmiejskiej, a w 26 r. na powierzchni wiejskiej. Ze względu na małą wielkość próby, w niektórych analizach wyniki z powierzchni podmiejskie i wiejskie łączono. Na każdej powierzchni wykonano trzy kontrole. Pierwszą kontrolę wykonano w pierwszej połowie kwietnia. Podczas tej kontroli wyszukiwano wszystkie, zarówno zeszłoroczne, jak i świeżo zbudowane gniazda srok i wron. W trakcie 2 następnych kontroli: na przełomie kwietnia i maja oraz na przełomie maja i czerwca określano, które z tych gniazd zostało zajęte przez parę lęgową. Do analizy wyników włączono tylko gniazda zajęte. Za gniazda zajęte uznano te, w których stwierdzono lęgi, wysiadujące ptaki lub kręcącą się w pobliżu gniazda parę. Obserwacje prowadzono w różnych porach dnia, przeważnie w dni słoneczne i bezwietrzne. W terenie posługiwano się mapą Wrocławia w skali 1: 21 i powiatu oławskiego w skali 1: 5 oraz lornetką 1x5. W celu zbadania różnic w wyborze środowisk gniazdowych między sroką a wroną wyróżniono dwa mikrośrodowiska: zabudowania i zadrzewienia. Zabudowania obejmowały tereny w dużym stopniu zajęte przez różnego rodzaju budownictwo, z drzewami rosnącymi pojedynczo, w alejach, wąskich pasach lub małych kępkach. Zadrzewienia to większe skupienia drzew, jak parki, cmentarze czy większe kępy i pasy drzew, bez zabudowań. Ponieważ wszystkie gniazda wron umieszczone były powyżej 8 m nad ziemią, porównując wysokość umieszczenia gniazd wron i srok, wyróżniono jedynie 2 kategorie: gniazda umieszczone powyżej 8 m i gniazda umieszczone poniżej 8 m. Indeks podobieństw miejsc gniazdowych wyliczono wg wzoru Sorensena: S = 2z/[x+y], gdzie z liczba gatunków zajmowanych drzew wspólnych dla obu porównywalnych środowisk, x liczba gatunków drzew w środowisku x, y liczba gatunków zajmowanych drzew w środowisku y. Wartość S zmienia się w przedziale od (zupełny brak podobieństw) do 1 (środowiska identyczne).

4 458 Grzegorz Kopij, Izabella Kosińska Wyniki Na wszystkich trzech powierzchniach badawczych (2197 ha) gniazdowało łącznie 45 par wron i 98 par srok. Średnie zagęszczenie wynosiło więc 2,1 par/1 ha dla wrony i 4,5 par/1 ha dla sroki (x 2 = 19,7; df = 1; p <,1). Najwyższe zagęszczenie par lęgowych wrony odnotowano na powierzchni podmiejskiej (6, par/1 ha), nieco niższe w centrum miasta (5, par/1 ha), a najniższe na terach wiejskich (,2 pary/1 ha). Z kolei sroka najwyższe zagęszczenie osiągała na powierzchni śródmiejskiej (8,1 par/1 ha) a najniższe na powierzchni podmiejskiej (2, par/1 ha); na terenach wiejskich natomiast 3,5 par/1 ha (ryc. 2). PAR/1 HA W S Rycina 2. Zagęszczenie wrony Corvus cornix (W) i sroki Pica pica (S) w gradiencie urbanizacyjnym powierzchnia: 1 śródmiejska, 2 podmiejska, 3 wiejska Ogólnie na wszystkich powierzchniach wrony gniazdowały znacznie częściej w zadrzewieniach niż wśród zabudowań (x 2 = 7,2; p <,1); natomiast sroki znacznie częściej wśród zabudowań niż w zadrzewieniach (x 2 = 17,2; p <,1), (ryc. 3). Na powierzchni śródmiejskiej sroki prawie zupełnie unikały gniazdowania wśród większych skupień drzew, jak parki i cmentarze, natomiast na powierzchni podmiejskiej i wiejskiej prawie połowa z nich gniazdowała w takim mikrośrodowisku (ryc. 3 i 4). Wrony natomiast na wszystkich powierzchniach wyraźnie preferują większe skupiska drzew jako mikrośrodowiska lęgowe (ryc. 3 i 4). W porównaniu z powierzchnią wiejską, na powierzchni śródmiejskiej sroki znacznie częściej budowały swe gniazda na klonach i robiniach, a rzadziej na brzozach i olchach. Wrony natomiast częściej umieszczały swe gniazda na topolach na powierzchni śródmiejskiej niż podmiejskiej, i tylko na powierzchni miejskiej gniazda ich znajdowały się na platanach (drzewa te nie rosły na powierzchni podmiejskiej), (tab. 1). Wrony umieszczały gniazda na 8, a sroki na 13 gatunkach drzew, przy czym 5 z nich było wspólnych (S =,5). Na powierzchni śródmiejskiej 3 gatunki były wspólnie zasiedlane przez wronę i srokę (S =,5). Na powierzchni miejskiej i podmiejskiej wrony umieszczały gniazda na 5 wspólnych gatunkach (S =,8), a sroki na powierzchni podmiejskiej i wiejskiej miały takich gniazd 4 (S =,5), (ryc. 6). Ogólnie na wszystkich powierzchniach, zarówno u wrony, jak i u sroki około 2/3 wszystkich gniazd umieszczonych było na trzech najczęściej wybieranych gatunkach drzew. Te trzy gatunki drzew stanowiły u wrony 52,2% na powierzchni śródmiejskiej, a 73,% na powierzchni podmiejskiej. U sroki zaś trzy najczęściej wybierane gatunki

5 Liczebność i wybiórczość miejsc gniazdowych drzew stanowiły na powierzchni śródmiejskiej 93,2%, a na powierzchni wiejskiej 57,1%. Wrony, ogólnie rzecz ujmując, umieszczały swe gniazda wyżej niż sroki. Poniżej 8 m gniazda umieszczały tylko sroki, ale gniazd takich było łącznie tylko 18,4% (15,7% w śródmieściu i 22,2% na przedmieściu i wioskach). Nie wykazano wyraźnych różnic w wysokości umieszczenia gniazd na poszczególnych powierzchniach zarówno u wrony, jak i u sroki. Liczba gniazd [%] Zadrzewienia Zabudowania C. cornix P. pica Rycina 3. Mikrośrodowiska wrony Corvus cornix i sroki Pica pica na wszystkich powierzchniach Liczba gniazd [%] C. cornix P. pica S PiW Rycina 4. Udział zadrzewień jako mikrośrodowisk wrony Corvus cornix i sroki Pica pica na powierzchni śródmiejskiej (S) oraz podmiejskiej i wiejskiej (PiW)

6 46 Grzegorz Kopij, Izabella Kosińska 12 1 C. cornix P. pica Liczba gniazd [%] S PiW Rycina 5. Udział zabudowań jako mikrośrodowisk wrony Corvus cornix i sroki Pica pica na powierzchni śródmiejskiej (S) oraz podmiejskiej i wiejskiej (PiW) Liczba gatunków drzew C. cornix P. pica S PiW Rycina 6. Liczna gatunków drzew, na których wrony Corvus cornix i sroki Pica pica umieszczały gniazda w śródmieściu (S) oraz na przedmieściu i wioskach (PiW) Dyskusja W śródmieściach większości dużych polskich miast zagęszczenie par lęgowych sroki jest wysokie, np. w: Krakowie 15,6 par/1 ha (Barszcz 1998); w Warszawie 11,8 par/1 ha (Stolarz i Stolarz 25); w Olsztynie 11, par/1 ha (Nowakowski i Dulisz 25); w Poznaniu 9, par/1 ha (Ptaszyk 23); we Wrocławiu 8,1 par/1 ha (obecne badania). Wrona natomiast, w niektórych z tych miast gniazduje

7 Liczebność i wybiórczość miejsc gniazdowych w równie wysokich zagęszczeniach, np. w Warszawie 11,9 par/1 ha (Luniak i in. 21, Nowicki 21), ale w wielu innych miastach jest znacznie rzadsza od sroki lub wręcz nie gniazduje, np. w Olsztynie (Nowakowski i Dulisz 25), Łodzi (Janiszewski i in. 25) czy Lublinie (Biaduń 25). Na peryferiach dużych miast sroka jest znacznie rzadsza niż w śródmieściach (Bednorz i in. 2, Luniak i in. 21; Antonov, Atanasova 23), podczas gdy liczebność wrony może być w takich biotopach zróżnicowana; gdy przedmieścia są położone w dolinach rzecznych osiągać może wysokie zagęszczenia, jak na przykład w Poznaniu (Ptaszyk 23), Warszawie (Luniak i in. 21) i we Wrocławiu (obecne badania); poza takimi dolinami gniazduje zwykle w zagęszczeniach niskich (Luniak i in. 21). Na podmiejskich wioskach sroka gniazduje dość licznie, wrona natomiast należy tam do rzadkości (pod Warszawą) (Luniak i in. 21) i Wrocławiem (obecne badania). W śródmieściu Wrocławia zagęszczenie sroki jest niższe niż w śródmieściu wielu innych większych miast w Polsce. Wiązać to należy z licznie gniazdującą w tym samym środowisku wroną. Łączne zagęszczenie obu tych gatunków wynosi tam aż 13,1 par/1 ha. Oba te gatunki mogą konkurować o pokarm pochodzenia antropogennego. Na powierzchni podmiejskiej łączne zagęszczeniu wrony i sroki jest wyraźnie mniejsze (8, par/1 ha), a wiązać to należy ze zubożeniem bazy pokarmowej. Wrona, jako typowy gatunek dolin rzecznych, zdaje się z nich wypierać srokę. Natomiast na wioskach, gdzie baza pokarmowa może być jeszcze uboższa (zagęszczenie obu gatunków 3,7 par/1 ha) w konkurencji o pokarm zdaje się wygrywać sroka. Około 2/3 wszystkich gniazd srok w miastach, usytułowanych jest na trzech gatunkach drzew, np. w Krakowie 79% (Barszcz 1998); w Koszalinie 62% (Górska i Górski 1997), Olsztynie 62% (Dulisz 25), Lęborku 61% (Pakuła i in. 25), Łodzi 58% (Wojciechowski i in. 25), Kołobrzeg 56%. Udział trzech najczęściej wybieranych gatunków spada jednak wraz ze spadkiem gradientu urbanizacyjnego, co wykazano tak we Wrocławiu (obecne badania), jak i w Koszalinie (Górska i Górski 1997). Może to być wywołane brakiem najbardziej optymalnych dla sroki gatunków drzew w środowiskach podmiejskich i wiejskich, takich jak topole Poplus spp., wierzby Salix spp., lipy Tilia spp. czy klony Acer spp. Tam, gdzie takie drzewa występują, jak na przykład w dolinie Warty w Poznaniu (Ptaszyk 23), udział takich gatunków drzew może być bardzo wysoki. W centrum miast sroki umieszczają gniazda na ogół wyżej niż na peryferiach (Jerzak 21). Wiązać to należy raczej nie z sukcesem lęgowym, i co za tym idzie, presją drapieżników, ale z dostępnością odpowiednio wysokich drzew, które zapewniałyby zarówno dobre ukrycie gniazda przed potencjalnymi drapieżnikami, jak i dobrą widoczność z gniazda dla przebywających w nim ptaków (Antonov i Atanasova 22). We Wrocławiu zarówno w śródmieściu, jak i na peryferiach, udział gniazd umieszczonych powyżej 8 m nad ziemią był bardzo zbliżony, choć liczba odpowiednich drzew i krzewów (np. tarnina Prunus spinosa, drzewa owocowe, czy krzaczaste formy wierzb Salix spp.), na których sroki mogłyby gniazdować nisko (2-5 m nad ziemią) był wyraźnie wyższy na peryferiach niż w śródmieściu. Zarówno drapieżnictwo, jak i dostępność miejsc gniazdowych prawdopodobnie nie odgrywają jednak większej roli w różnicowaniu zagęszczeń lęgowych wrony i sroki w gradiencie urbanizacji, chociaż kuny i koty mogą we wszystkich tych środowiskach ograniczać ich liczebność. Czynnikiem różnicującym wydaje się dostępność pokarmu pochodzenia antropogennego i nieco inne preferencje mikrośrodowiskowe (sroki poje-

8 462 Grzegorz Kopij, Izabella Kosińska dyncze drzewa na terenach zabudowanych, wrony większe zadrzewienia pośród zabudowań oraz doliny rzek). Wnioski Łączne zagęszczenie lęgowe wrony i sroki maleje ze spadkiem gradientu urbanizacji, co należy wiązać z ubożeniem bazy pokarmowej i różnicami w preferencji mikrośrodowisk gniazdowych. W śródmieściu sroka jest związana z zabudowaniami, wrona z zadrzewieniami; ale na peryferiach różnice te zacierają się. Wrona jest bardziej wybiórcza w wyszukiwaniu miejsc lęgowych w śródmieściu, podczas gdy sroka na peryferiach. Wrona i sroka wzajemnie ograniczają swoją liczebność zarówno w śródmieściu, przedmieściu, jak i na terenach wiejskich. Bibliografia Atanov A., Atanasova D., 22: Nest-site selection in the Magpie Pica pica in a highdensity urban population of Sofia (Bulgaria). Acta Ornith., 37: Antonov A., Atanasova D., 23: Small-scale differences in the breeding ecology of urban and rural Magpies Pica pica. Ornis Fenn., 8: Barszcz P., 1998: Zagęszczenie i umiejscowienie gniazd sroki Pica pica w Krakowie- Krowodrzy. Chr. Przyr. Ojcz., 54 (3): Bednarz J., Kupczyk M., Kuźniak S., Winiecki A., 2: Ptaki Wielkopolski. Monografia faunistyczna. Wyd. Naukowe Bogucki, Poznań. Biaduń W., 25: Synurbijne populacje Corvidae w Lublinie. [w:] L. Jerzak, B.P. Kavanagh, P. Tryjanowski (red.) Ptaki krukowate Polski. Wyd. Naukowe Bogucki, Poznań: Dombrowski A., 1997: The abundance of breeding populations of magpie Pica pica in different types of agricultural landscape in Poland. Acta Ornith., 32: Dulisz B., 25: Struktura przestrzenna, umieszczenie gniazd i zagęszczenie populacji sroki Pica pica w dwóch typach zabudowy Olsztyna. [w:] L. Jerzak, B.P. Kavanagh, P. Tryjanowski (red.) Ptaki krukowate Polski. Wyd. Naukowe Bogucki, Poznań: Janiszewski T., Włodarczyk R., Wojciechowski Z., 25: Numbers and distribution of breeding corvids in Łódz city (central Poland). [w:] L. Jerzak, B.P. Kavanagh, P. Tryjanowski (red.) Ptaki krukowate Polski. Wyd. Naukowe Bogucki, Poznań: Jerzak L., 1997: Magpie Pica pica nest sites in urban habitats. Acta Ornith., 32: Jerzak L., 21: Synurbanization of the Magpie in the Palearctic. [w:] J.M. Merzluf, R. Bowman, R. Donnelly (red.) Avian ecology and conservation in an urbanizing world. Kluwer Academic. Publ.: Jerzak L., 25: Sroka Pica pica w Polsce przegląd badań. [w:] L. Jerzak, B.P. Kavanagh, P. Tryjanowski (red.) Ptaki krukowate Polski. Wyd. Naukowe Bogucki, Poznań: Kopij G., 1995: Lokalizacja gniazd ptaków krukowatych Corvidae na południowej Opolszczyźnie. Przyroda Śląska Opolskiego, 1: Kopij G., 24: Ptaki lęgowe Wielkiej Wyspy Szczytnickiego Zespołu Przyrodniczo- Krajobrazowego we Wrocławiu. Zesz. nauk. AR Wrocław, 5 (488):

9 Liczebność i wybiórczość miejsc gniazdowych Kopij G., 25: Ptaki lęgowe zachodniej części Śródmieścia we Wrocławia. Zeszyty Naukowe AR Wrocław, Ser. Zoot., 53: Luniak M., Kozłowski P., Nowicki W., 1997: Magpie Pica pica in Warsaw abundance, distribution and changes in its population. Acta Ornith., 32: Luniak M., Kozłowski P., Nowicki W., Plit J., 21: Ptaki Warszawy Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN, Warszawa. Meissner W., Duś U., 25: Liczebność i rozmieszczenie gniazd sroki Pica pica w wybranych dzielnicach Gdańska. [w:] L. Jerzak, B.P. Kavanagh, P. Tryjanowski (red.) Ptaki krukowate Polski. Wyd. Naukowe Bogucki, Poznań: Nowakowski J. J., Dulisz B., 25: Population densities and synurbanization of corvids in Olsztyn city (NE Poland). [w:] L. Jerzak, B.P. Kavanagh, P. Tryjanowski (red.) Ptaki krukowate Polski. Wyd. Naukowe Bogucki, Poznań: Pakuła B., Sala M., Gwiazda E., Flak J., Froelich S., Matukiewicz J., Plonkowska M., 25: Liczebność i zagęszczenie oraz lokalizacja gniazd sroki Pica pica w Kołobrzegu, Lęborku i w Słupsku w latach [w:] L. Jerzak, B.P. Kavanagh, P. Tryjanowski (red.) Ptaki krukowate Polski. Wyd. Naukowe Bogucki, Poznań: Ptaszyk J., 23: Ptaki Poznania stan jakościowy i ilościowy oraz jego zmiany w latach Wyd. UAM, Poznań, Seria Zoologia, 26, 56 ss. Stolarz P., Stolarz E., 25: Występowanie sroki Pica pica w różnych typach krajobrazu miejskiego na przykładzie Warszawy. [w:] P. Indykiewicz, T. Bartczak (red.) Fauna miast Europy Środkowej 21. wieku. Wyd. LOGO; Bydgoszcz: Udolf J., 25: Przebieg synurbanizacji i wybiórczość siedliskowa miejskiej populacji wrony siwej Corvus cornix we Wrpcławiu. [w:] L. Jerzak, B.P. Kavanagh, P. Tryjanowski (red.) Ptaki krukowate Polski. Wyd. Naukowe Bogucki, Poznań: Wojciechowski Z., Janiszewski T., Włodarczyk R., 24: Stan populacji sroki Pica pica (L.) na terenie Łodzi w roku 21. [w:] P. Indykiewicz, T. Bartczak (red.) Fauna miast Europy Środkowej 21. wieku. Wyd. LOGO Bydgoszcz: Zduniak P., 25: Wrona siwa Corvus cornix w Polsce stan wiedzy i perspektywy badań. [w:] L. Jerzak, B.P. Kavanagh, P. Tryjanowski (red.) Ptaki krukowate Polski. Bogucki Wyd. Nauk., Poznań: