Rozkład jazdy a kalendarz

Transkrypt

1 Rozkład jazdy a kalendarz Problem dopasowania odpowiedniego typu dnia w rozkładzie jazdy do daty kalendarzowej to skomplikowanie zagadnienie, które wymaga nie tylko zdefiniowania samej systematyki doboru, ale także dokonywania ręcznego wyboru dla przypadków, które wyłamują się z ogólnych reguł. Determinantą wprowadzania poszczególnych typów dni w rozkładach jazdy jest rozkład czasowy i przestrzenny potrzeb transportowych. Inna oferta przewozowa obowiązuje w okresach zwiększonego popytu, na przykład w roku szkolnym, a inna w pozostałych dniach, na przykład w czasie wakacji. Taka gradacja obejmuje nie tylko całe okresy, ale również pojedyncze dni. Klasycznym przykładem jest różnica pomiędzy dniami roboczymi oraz wolnymi. Trzeba jednak pamiętać, że należy wziąć pod uwagę również inne dni specjalne, na przykład Wigilię, kiedy w godzinach wieczornych występuje mniejsze zapotrzebowanie na przewozy i poszczególne linie kończą funkcjonowanie wcześniej. Tekst ŁUKASZ KOSOBUCKI Rozkład przestrzenny i czasowy potrzeb transportowych Potrzeba transportowa wynika z warunków życiowych człowieka w określonym obszarze jego zainteresowań. Najważniejszą zaś socjologiczną i ekonomiczną przyczyną powstawania potrzeb przewozowych jest społeczny podział pracy [1]. Wynika z tego więc, że potrzeby transportowe to liczba osób wyrażających gotowość przejazdu [2]. W odniesieniu do przewozów realizowanych przez mieszkańców miast, potrzeby transportowe są sumą wielu potrzeb indywidualnych. Ich cechą charakterystyczną jest to, że powiązane są one z potrzebami innego rodzaju, na przykład pracą, nauką, wypoczynkiem. Generowanie potrzeb przewozowych jest uzależnione od celów, jakie mają być zaspokojone. Jednak można znaleźć w literaturze stwierdzenia, że działanie zaspokajające potrzebę samo staje się potrzebą. Tak więc przemieszczenie pasażera staje się potrzebą, pomimo że przewóz jest realizowany dla spełnienia zupełnie innego celu. Mówi się wtedy o potrzebach wtórnych. Biorąc pod uwagę przyczyny powstawania potrzeb transportowych, można wyróżnić dwa główne ich rodzaje: potrzeby obligatoryjne, uwarunkowane przyczynami obiektywnymi lub subiektywnymi decyzjami podjętymi wcześniej, 44 Streszczenie Summary Artykuł porusza zagadnienie dopasowania odpowiedniego typu dnia w rozkładzie jazdy do daty kalendarzowej. To skomplikowane zadanie, ponieważ nie tylko wymaga zdefiniowania samej systematyki doboru, ale także dokonywania ręcznego wyboru dla przypadków, które nie należą do ogólnych reguł. Inna oferta przewozowa obowiązuje w okresach zwiększonego popytu, na przykład w roku szkolnym, a inna na przykład w wakacje. Problem stanowią także pojedyncze dni klasycznym przykładem jest różnica pomiędzy dniami roboczymi oraz wolnymi, ale również inne dni specjalne. Timetable And Calendar The paper raises the issue of matching appropriate type of day in the timetable with the calendar date. This is a complicated task for the public transport organisers, because it requires not only to define the systematics of selection itself, but also to make a manual choice for the cases, which do not belong to general rules. One transport offer is in force during periods of increased demand, e.g. during a school year, and another one for example during school holidays. Also single days create problems a classical example is the difference between a working day and a holiday, but also other special days. Słowa kluczowe: rozkład jazdy, data, popyt na przewozy Keywords: timetable, transport organisation, demand

2 fot. Arkadiusz Ławrywianiec potrzeby fakultatywne, stanowiące odbicie potrzeb subiektywnych, zależnych od indywidualnych cech, możliwości i preferencji człowieka [3]. Zaspokajanie potrzeb transportowych osób jest nieodzownie związane z poznaniem wymagań stawianych wobec obsługi komunikacyjnej, a dokładnie mówiąc, z charakterem i czasem, w którym ta usługa ma być wykonana. Decydującym dla obsługi są przewozy pracownicze, a następnie szkolne, gdyż te odbywają się systematycznie w określonych dniach i porach. Przejazdy bytowe i związane z wypoczynkiem oraz rekreacją odbywają się nieregularnie i mają mniejsze znaczenie przy organizowaniu obsługi komunikacyjnej. Przejazdy do miejsc pracy Determinują one w największym stopniu wielkość systemu obsługowego. W zależności od organizacji pracy w poszczególnych zakładach i innych instytucjach, generują one ruch wpływający na szczyt poranny, kiedy odbywa się podróż do i popołudniowy, kiedy odbywa się podróż z pracy. Rozpiętość godzin szczytowych jest różna, ze względu na to, iż czas rozpoczynania pracy waha się w znacznych granicach. Katowice, ulica ks. Piotra Skargi Różne branże rozpoczynają pracę w określonych przedziałach godzin [4]. Przejazdy do miejsc nauki Przejazdy osób uczących się są drugim pod kątem wielkości potokiem ruchu do obsłużenia. Te przejazdy, podobnie jak pracownicze, odbywają się dwa razy w ciągu dnia, jednak z tą różnicą, że przejazdy do odbywają się w różnych porach, a przejazdy z pokrywają się z nimi. Obsługa linii może zostać zmniejszona w ciągu przerw w nauce, tj. w miesiącach ferii letnich i zimowych, co ma znaczący wpływ na rozkład jazdy oraz liczbę taboru obsługującego. Pozostałe przewozy Podróże mieszkańców w celu załatwienia spraw bytowych (zakupy, urzędy, sprawy kulturalne itp.) stanowią poważny odsetek w przewozach masowych [1]. Odbywają się one zazwyczaj w godzinach przedpołudniowych, poza szczytem porannym. W godzinach popołudniowych nierzadko pokrywają się z przejazdami pracowniczymi. 45

3 Wyróżnia się również przejazdy o charakterze rekreacyjnym, które w określonych porach roku są przewozami stałymi. Do tej grupy przewozów zaliczyć można również dojazdy w celu kontynuowania podróży (tym samym lub innym rodzajem transportu) na dworce, lotniska itp. Kolejną grupą przewozów są przewozy na imprezy masowe, jednak te wymagają osobnej organizacji. Są one związane ze wzrostem ilości wolnego czasu, a tym samym ze wzrostem udziału przewozów innych w ogólnej liczbie przewozów. 46 Wpływ potrzeb przewozowych na rozkład jazdy Opisane wcześniej potrzeby przewozowe są determinantami uwzględnionymi w tworzonych rozkładach jazdy. Przy czym podkreślić trzeba, że pojęcie rozkład jazdy nie jest tym samym dla pasażerów i organizatorów (oraz operatorów) transportu zbiorowego. Dla pasażera rozkład jazdy to między innymi: trasa, dni kursowania, godziny odjazdów z poszczególnych przystanków, rodzaj taboru oraz informacje taryfowe, na przykład odległości pomiędzy poszczególnymi przystankami czy też przynależność danego przystanku do gminy. Natomiast zakres informacji, które niesie ze sobą rozkład jazdy jest dużo szerszy i zawiera dane wykorzystywane w wielu obszarach funkcjonowania transportu. Pełne dane oprócz wyżej wymienionych to: numery kursów, podział na brygady, przydział taboru do poszczególnych kursów (brygad) itp. Zastosowanie w rozkładzie jazdy zwykłego podziału dni (od poniedziałku do niedzieli) nie umożliwiłoby właściwego przyporządkowania odpowiednich grup odjazdów (typów dni), gdyż poziom niżej podział na dni przedstawia się następująco: poniedziałek szkolny, wtorek szkolny, środa szkolna, czwartek szkolny, piątek szkolny, sobota szkolna, niedziela szkolna. Odpowiednio takie same dni można sklasyfikować w okresie ferii i wakacji. Pomimo tak przejrzystego podziału występują dodatkowo dni specjalne, na przykład Wszystkich Świętych wtedy nie ma znaczenia, jaki jest to dzień tygodnia istotne jest, jak ma funkcjonować komunikacja (w tym przypadku według specjalnych rozkładów jazdy, zaplanowanych zgodnie ze specyfiką tego dnia). Innym przypadkiem jest, gdy na przykład występuje tzw. przedłużony weekend. Przykładem może być sytuacja, kiedy ustawowo wolny jest wtorek, wówczas bardzo często w poniedziałek komunikacja funkcjonuje jak w soboty. Zgodnie z tą logiką poniedziałek jest wówczas traktowany jak sobota lub dzień wolny. Typ dnia a rodzaj dnia Na potrzeby tego artykułu wprowadzono dwie grupy dni: rodzaje dni, występujące w kalendarzu, oraz typy dni, występujące w rozkładzie jazdy. Do rodzajów dni zaliczyć można między innymi: poniedziałek szkolny, wtorek szkolny, Wigilię itp., natomiast do typów dni: dzień roboczy szkolny, sobotę, specjalny sobotni. Funkcjonowanie linii w danym rodzaju dnia określone jest przez typ dnia (nazwę dnia danej grupy odjazdów), na przykład dzień roboczy, dzień fot. Magdalena Wojtyła wolny itp. Teoretycznie takich grup odjazdów może być tyle, ile dni w roku. Jako podstawowe zestawy typów dni zawarte w rozkładach jazdy występują: dni robocze, dni wolne, Wigilia, Sylwester; dla niektórych linii wprowadza się dla jednego dnia w roku rozkład jazdy na zmianę czasu. Różnice w poszczególnych typach dni mogą dotyczyć: trasy, liczby kursów, wielkości taboru, godzin odjazdów. Do zasadniczych zmian w poszczególnych typach przykładowo zaliczyć można: zamianę taboru na mniejszy: z dni roboczych na dni wolne (soboty, niedziele) mniejsze zapotrzebowanie na przewozy, na przykład do miejsc pracy; zamianę taboru na większy: z dnia wolnego na Wszystkich Świętych większe zapotrzebowanie na przewozy z uwagi na odwiedziny cmentarzy; zmniejszenie liczby kursów: z dni roboczych na dni wolne (soboty, niedziele) mniejsze zapotrzebowanie na przewozy, na przykład do miejsc pracy; wydłużenie trasy: z dni roboczych szkolnych na dni robocze w wakacje, na przykład dojazdy do miejsc wypoczynku i rekreacji; skrócenie czasu kursowania: z dni roboczych (lub wolnych, jeśli ten dzień wypada na przykład w sobotę lub niedzielę) na Wigilię, w godzinach popołudniowych odbywa się mniej podróży; zmianę trasy: z dni wolnych na dni wolne w centrach handlowych w ciągu roku występują dni (ustawowo wolne od pracy), w których nie są czynne centra handlowe, wtedy linie nie dojeżdżają na przystanki zlokalizowane na terenie marketów.

4 Powyżej przedstawiono tylko przykładowe uzasadnienia zmian typów dni jednak, tak jak to opisano we wcześniejszej części artykułu, teoretycznie mogłoby to być maksymalnie nawet 366 przypadków. Praktycznym przykładem zobrazowania problemu jest linia autobusowa KZK GOP nr 850, która w swoim rozkładzie realizuje grupy dojazdów dla następujących dni: dni robocze szkolne i ferie; dni robocze w wakacje; soboty poza wakacjami; soboty w wakacje; niedziele poza wakacjami i wolnymi w centrach handlowych; niedziele i święta w wakacje; dni wolne w centrach handlowych; Wszystkich Świętych (według soboty); Wigilia (według soboty); Sylwester (według soboty); specjalny sobotni; specjalny niedzielny. Wybrane różnice w poszczególnych rozkładach jazdy linii autobusowej nr 850 przedstawia tabela 1. Automatyczny wybór typu dnia Zasadniczy problem występuje w prawidłowym wyborze typu dnia dla danej daty. Możliwe jest wtedy wprowadzenie matrycy, w której następowałoby odpowiednie przyporządkowanie typów dni do ich rodzaju. Na przykład dla dnia roboczego szkolnego można przyporządkować następujące typy dni: robocze, codziennie, robocze szkolne i ferie, robocze szkolne i wakacje, robocze szkolne, codziennie poza feriami i wakacjami, robocze bez wtorku, robocze bez środy, robocze szkolne bez czwartku, robocze bez piątku, poniedziałki, robocze i soboty, codziennie poza wolnymi w centrami handlowymi, poniedziałek + wtorek + czwartek. Ale już na przykład dla 24 grud- Katowice Rynek nia można do rodzaju dnia Wigilia przyporządkować tylko jeden typ dnia: Wigilia. Dla całej sieci przyporządkowanie to stwarza jednak problem z wyborem tylko jednego typu dnia w danej dacie, na przykład w dniu Wszystkich Świętych część linii kursuje według rozkładu jazdy ważnego w dni wolne (dni wolne w centrach handlowych), a część linii według rozkładu jazdy ważnego na Wszystkich Świętych. Tak więc ten rodzaj dnia będzie miał przyporządkowany typ dnia wolne oraz Wszystkich Świętych. Dla rozkładów jazdy zakładających obydwa typy dni nie będzie możliwe jednoznaczne wskazanie jednego dnia. Należy więc zastosować tzw. priorytety typów dni. 1 listopada priorytet wyższy niż dni wolne będzie miał typ Wszystkich Świętych i według takiego typu dnia linia będzie kursowała. Przykład Wszystkich Świętych dla linii autobusowej 850 Dzień 1 listopada 2016 roku wypadał we wtorek w okresie nauki szkolnej plan przewidywał, że linie, które realizowały specjalny rozkład jazdy na Wszystkich Świętych powinny kursować według tego rodzaju dnia, natomiast wszystkie pozostałe według soboty. Dla rozkładów nieposiadających typu sobota obowiązywały inne odpowiednie typy dni, które dla tej daty zdefiniowano pod typem: Wszystkich Świętych. Do rodzaju dnia Wszystkich Świętych przyporządkowano następujące typy dni: soboty, niedziele i świę- 47

5 48 Rys. 1. Rodzaj dnia z przyporządkowanymi typami dni w module int.bus. Źródło: opracowanie własne Nazwa typu dnia Dni robocze szkolne i ferie Liczba kursów Dobowa wielkość pracy eksploatacyjnej [wozokilometr] ta, codziennie, wolne, piątki i soboty, wolne w centrach handlowych, we Wszystkich Świętych, soboty poza wakacjami, robocze szkolne i wakacje, robocze i soboty, we Wszystkich Świętych, specjalny sobotni, robocze wakacje i soboty, środa + piątek + sobota. Dla tej daty można przyporządkować następujące typy dni z rozkładu jazdy linii nr 850: wolne w centrach handlowych, we Wszystkich Świętych (według godzin odjazdów na soboty), soboty poza wakacjami, specjalny sobotni. Tak więc nie jest możliwe przyporządkowanie dla tej linii jednego typu dnia w dacie 1 listopada 2016 roku Możliwe jest wprowadzenie priorytetów typów dni w tej dacie tzn. nadanie hierarchii te, które są wyżej w hierarchii, będą realizowane. Dla omawianego przypadku możliwe jest nadanie następującej hierarchii: 1. we Wszystkich Świętych (według godzin odjazdów na soboty); 2. we Wszystkich Świętych (robocze); 3. wolne w centrach handlowych; 4. soboty; 5. niedziele i święta; 6. codziennie; 7. wolne; 8. piątki i soboty; 9. soboty poza wakacjami; 10. robocze szkolne i wakacje; 11. robocze i soboty; 12. specjalny sobotni; 13. robocze wakacje i soboty; 14. środa + piątek + sobota. Uwzględniając przedstawioną hierarchię dla tej linii obowiązującym w dniu 1 listopada 2016 roku był typ dnia: we Wszystkich Św. (według godzin odjazdów na soboty). Są jednak rozkłady jazdy, dla których nie jest możliwe wprowadzenie generalnej zasady, gdyż spowodowałaby ona nieprawdziwe przypisanie dla innych dni. Wprowadza się wtedy wyjątek w kursowaniu dla konkr etnej linii na przykład pomimo rodzaju dnia soboty i automatycznego wyboru typu dnia sobota, możliwe jest przypisanie, że linia tego dnia kursować będzie jako typ roboczy jest to wtedy wyjątek. Kalendarz w rozkładzie jazdy systemu Śląskiej Karty Usług Publicznych (ŚKUP) Podstawą funkcjonowania systemu ŚKUP w pojazdach jest rozkład jazdy. Jedną ze znaczących trudności przy wdrażaniu systemu był import dotychczas tworzonych rozkładów jazdy za pomocą osobnego oprogramowania do odpowiedniej bazy danych ŚKUP. W tym celu wykonawca systemu stworzył specjalnie dedykowany moduł int.bus, który importuje rozkłady jazdy z wcześniej utworzonych plików typu csv, zawierających rozkłady jazdy poszczególnych linii jeden plik to rozkład jazdy jednej linii zawierający odjazdy w poszczególnych typach dni. Plik ma odpowiednią strukturę, możliwą do prze- Liczba brygad Rodzaj taboru ,10 3 CN Dni robocze w wakacje ,90 2 CN Soboty poza wakacjami ,10 3 BN Soboty w wakacje ,90 2 BN Niedziele poza wakacjami i wolnymi w centrach handlowych Niedziele i święta w wakacje Dni wolne w centrach handlowych Wszystkich Świętych (wg soboty) ,50 2 BN Kiedy stosowany od poniedziałku do piątku (w dni nauki szkolnej i ferie) od poniedziałku do piątku (w wakacje) soboty w okresie nauki szkolnej soboty w okresie nauki szkolnej niedziele w okresie nauki szkolnej i poza dniami ustawowo wolnymi od pracy ,00 2 BN niedziele i święta w wakacje ,00 2 BN 1022,80 3 CN soboty i/lub niedziele i/ lub dni robocze ustawowo wolne od pracy w dniu 1.11 i wg wymagań np Wigilia (wg soboty) ,40 3 BN w dniu Sylwester (wg soboty) ,50 3 BN w dniu Specjalni sobotni ,10 3 CN wg wymagań Specjalny niedzielny ,60 2 BN w dniu Tabela 1. Wybrane różnice w poszczególnych typach dni w rozkładzie jazdy linii autobusowej nr 850 Źródło: opracowanie własne

6 Rys. 2. Typy dni i hierarchia w wybranym rodzaju dnia. Źródło: opracowanie własne Rys. 3. Tworzenie wyjątku kalendarza. Źródło: opracowanie własne tworzenia i umieszczenia w tabelach bazy danych. Zaimportowane dane wymagają jednak odpowiednich przekształceń ręcznych, półautomatycznych i automatycznych. Najważniejszą częścią modułu jest kalendarz, który w sposób automatyczny przyporządkowywałby odpowiedni typ dnia do rodzaju dnia (daty). W tym celu konieczne jest stworzenie odpowiednich wzorców rodzajów dni oraz typów dni dla całego roku i wskazanie ich w odpowiednich dniach kalendarza przykładowy rodzaj dnia zaprezentowano na rysunku nr 1, a fragment kalendarza na rysunku nr 2. Podczas importu rozkładu jazdy danej linii, odpowiedni algorytm przyporządkowuje zawarte w nim typy dni do dni kalendarzowych. W przypadku, gdy do jednej daty możliwe jest przypisanie dwóch lub więcej typów dni, występują tzw. kolizje. Likwidacja kolizji następuje poprzez ich wykrycie i usunięcie wykonuje to algorytm na podstawie nadanych priorytetów dla każdej daty (rodzaju dnia dla tej daty) możliwe jest definiowanie unikalnej hierarchii typów dni rysunek nr 2. Po usunięciu pozostaje tylko jeden typ dnia moduł ma wbudowany system zabezpieczający przed założeniem dwóch typów dni dla danej daty kalendarzowej bez usunięcia kolizji nie jest możliwa aktywacja linii, a tym samym jej zaistnienie w systemie. Rys. 4. Dodawanie zawieszenia. Źródło: opracowanie własne Możliwe jest również wprowadzanie wyjątków dla danej daty, linii i typu dnia (rysunek nr 3) oraz zawieszeń dla danej linii w zależności do dnia, godziny oraz numeru kursu (rysunek nr 4). Łukasz Kosobucki Inspektor w Wydziale Organizacji Przewozów KZK GOP Literatura 1. Kubalski J., Małek P., Mroczek K.: Komunikacja autobusowa ekonomika i eksploatacja, Wydawnictwo Komunikacji i Łączności, Warszawa Kuziemkowski R.: Racjonalne kształtowanie potrzeb przewozowych, Wydawnictwo Komunikacji i Łączności, Warszawa Pawlicka Z., Przewozy pasażerskie, Wydawnictwo Komunikacji i Łączności, Warszawa Podoski J.: Komunikacja miejska, Wydawnictwo Politechniki Warszawskiej, Warszawa