Marek Siwiec Zbigniew Herbert - poetyckie ugruntowanie filozofii. Sztuka i Filozofia 4,

Transkrypt

1 Marek Siwiec Zbigniew Herbert - poetyckie ugruntowanie filozofii Sztuka i Filozofia 4,

2 M arek Siwiec ZBIGNIEW HERBERT POETYCKIE UGRUNTOW ANIE FILO ZO FII Dziś Zbyszek powiedział: «Mam dosyć, nie mogę dtużej. Czy ty pojmujesz, co znaczy być kalkulatorem wysiłku jakiejś żałosnej resztki człowieka, który uśmiecha się do mnie bezzębnie, bo od postawionych przeze mnie kilku cyfr zależy, czy zje jeszcze raz w życiu talerz zupy... I patrzy na mnie rozpłyniętymi oczyma, które kiedyś rozumiały Schopenhauera... To koniec. Rzucam robotę...»" Leopold Tyrmand: Dziennik 1954 Tak, musi umrzeć ze względu na swoją szkołę fiozoficzną. Zabłysnął na intelektualnym firmamencie Aten i musi zgasnąć, zanim zaczną analizować ten blask, zanim zapytają Sokratesa o system. Tylko my wiemy, że nie ma żadnego systemu. Aby tę tajemnicę zachować, trzeba poświęcić Sokratesa. Reszta należy do komentatorów". Zbigniew Herbert: Jaskinia filozofów 1. ŻYŁKA PODRÓŻNICZA Zbigniew Herbert zwraca się w swojej twórczości poetyckiej ku rozległym obszarom historii, mitu, kultury. Podejmuje poetyckie wyprawy ku mityczno-kulturowym i historycznym źródłom europejskiej cywilizacji. Jego liryka już od samego początku, od świetnego debiutu książkowego Struny światła (1956) kryła w sobie szczególną żyłkę podróżniczą. Było to, wyraziście artykułowane, pragnienie dotarcia do własnych korzeni; zgłębienia samego siebie jako indywiduum, któremu było dane odczuć na własnej skórze presję dwóch głównych szaleństw XX wieku, wojny i totalitaryzm u. Początkowo wyprawy te zawdzięczał autor Struny światła wysiłkom swej twórczej imaginacji, wspartym sporym bagażem lektur. Utwór Fotoplastikon z drugiego tomu wierszy Hermes, pies i gwiazda opublikowanego w 1957 roku, jest ironicznym świadectwem tych wypraw. W rok później, podróżą do Francji i Włoch Herbert zapoczątkował serię swoich peregrynacji po Europie i świecie. W ten sposób owe wczesne wyprawy liryczne zyskały dopełnienie i ważne oparcie w bezpośrednim kontakcie poety z miejscami i dziełami, będącymi świadkami narodzin oraz dalszych losów europejskiej kultury. Próbą rekapitulacji tych wędrówek jest Modlitwa Pana Cogito-Podróżnika, zamieszczona w Raporcie z oblężonego Miasta (1983), ostatnim jak dotąd tomie wierszy Herberta. Oto fragm ent z końcowej części utworu:

3 150 M arek Siwiec pozwól o Panie abym nie myślał o moich wodnistookich szarych niemądrych prześladowcach kiedy słońce schodzi w morze jońskie prawdziwie nieopisane żebym rozumiał innych ludzi inne języki inne cierpienia a nade wszystko żebym był pokorny to znaczy ten który pragnie źródła Właśnie na tej drodze ku własnym źródłom, drodze samopoznania i samoświadomości, towarzyszy poecie refleksja filozoficzna. Albowiem jego postawa wobec rozmaitych fragmentów dziedzictwa kulturowego oraz określonych uwarunkowań historycznych nacechowana jest dociekliwym krytycyzmem, zaś związany z tą postawą proces obcowania ze światem pięknym i bardzo różnym (Modlitwa Pana Cogito-Podróżnika) nie jest wcale wolny od kolizji i spięć. W tych zwłaszcza momentach konfliktów i napięć zwiększa się rola pierwiastka filozoficznego. Pierwiastek ten można by określić en bloc jako swoiste, wewnętrzne lustro, w którym odbijają się i które rejestruje najistotniejsze mechanizmy tej liryki. Otóż sądzę, iż dzięki temu pierwiastkowi dość klarownie się jawi jakby na wyższym piętrze świadomości podstawowy wątek sporu Herberta ze światem. Obecność tego pierwiastka wzmaga nośność i czytelność tej poezji, znakomicie powiększając jej siłę oddziaływania. 2. OBRAZ FILOZOFII SZKIC OGÓLNY Odwołania do refleksji filozoficznej są w twórczości Herberta nader liczne i wielorakie. Zanim jednak spróbuję nieco dokładniej sprecyzować sposób funkcjonowania pierwiastka filozoficznego w tej poezji, chciałbym sporządzić ramowy szkic co bardziej charakterystycznych atrybutów filozofii występujących w utworach Herberta. Przede wszystkim Herbert szczodrą ręką korzysta z zasobów języka fiozofii. Przywołuje zarówno pojęcia dotyczące dziedzin czy też działów myśli filozoficznej, jak też związane z poszczególnymi zagadnieniami i kategoriami. Do tych perwszych należą takie określenia jak: etyka ( K apłani m ają problem/z pogranicza etyki i rachunkowości Hakeldama, PC1), estetyka ( Pan Cgito rozmyśla/nad estetyką hałasu Pan Cogito a pop, PC; Tak więc estetyka może być pomocna w życiu/nie należy zaniedbywać nauki o pięknie Potęga smaku, RzoM), logika ( zgodnie z przestarzałą/logiką Arystotelesa Georg Heym przygoda prawie metafizyczna, PC), a zwłaszcza dialektyka, pojaw iająca się w kontekstach zdecydowanie negatywnych, nie pozostawiających cienia 1 Używane w niniejszym szkicu skróty oznaczają: Sś Struna iw iatla Hpig Hermes, pies i gwiazda Sp Studium przedm iotu N Napis PC Pan Cogito R zom Raport z oblężonego M iasta

4 Zbigniew Herbert poetyckie ugruntowanie filo zo fii 151 wątpliwości, iż Herbert nie żywi do niej sympatii ( mieszkał w dom u bez piwnic/luster i dialektyki Pan Cogito i wyobraźnia, RzoM; niewiedza 0 zaginionych) (...) wtrąca w piekło pozorów/diabelską sieć dialektyki Pan Cogito o potrzebie ścisłości, RzoM; dialektyka oprawców żadnej dystynkcji w rozumowaniu Potęga smaku, RzoM). Spośród tych drugich warto zwrócić uwagę na następujące określenia: byt (Uprawa filozofii, Sś; Stary Prometeusz, PC), istnienie (Przypowieść, Hpig; Pana Cogito zapiski z Martwego Domu, RzoM), uniwersum (x x x Pryśnie klepsydra..., Sś), absolut {xxx Pryśnie klepsydra..., Sś; Sprawozdanie z raju, N), substancja (Moje miasto, Hpig; Substancja, Hpig; Pan Cbgito o potrzebie ścisłości, RzoM), idea (Raj teologów, Hpig; Studium przedmiotu, Sp; Objawienie, Sp; Pan Cogito a perla, PC), istota {Drewniana kostka, Sp), pneuma {Sprawozdanie z raju, N), principium individuationis {Siostra, PC), pierwsza przyczyna {Pan Cogito opowiada o kuszeniu Spinozy, PC), podmiot i przedmiot {Chciałbym opisać, Hpig), kamień filozoficzny {xxx Pryśnie klepsydra..., Sś), determinizm {Georg Heym przygoda prawie metafizyczna, PC), strzała Eleaty {Fotografia, RzoM), cnota {Pan Cogito o cnocie, RzoM), smak {Potęga smaku, RzoM), piękno {Potęga smaku, RzoM), alienacja {Alienacje Pana Cogito, PC), konieczność dziejów {Przypowieść o emigrantach rosyjskich, Hpig), bieg historii {Mordercy królów, RzoM). Wskażmy także na szereg terminów logicznych, których Herbert używa ze szczególnym upodobaniem: sylogizm {Raj teologów, Hpig), tautologia {Próba opisu, Sp; Modlitwa Pana Cogito-Podróżnika, RzoM; Pan Cogito i wyobraźnia, RzoM; Potęga smaku, RzoM ),'alternatywa {Glos, Hpig), definicja {Potwór Pana Cogito, RzoM), idem per idem {Pan Cogito i wyobraźnia, RzoM), dowód nie wprost {Potwór Pana Cogito, RzoM), indukcja {Historia Minotaura, PC), dedukcja {Historia M inotaura, PC). Ten niepełny przegląd uderza i zaskakuje bogactwem eksploatowanej poetycko filozoficznej terminologii. H erbert posługuje się nią ze znawstwem 1wyczuciem osiągając interesujące efekty poetyckie. Ponadto bohaterami wielu utworów są filozofowie. Imiona twórców filozofii pojawiające się w tej poezji stanowią ważny składnik jej filozoficznych odniesień. Dokonajmy zestawienia tych imion według kolejności poszczególnych książek poetykich, nie zaś w porządku właściwym dziejom myśli filozoficznej. Są to: Marek Aureliusz {Do Marka Aurelego, z dedykacją Prof. Henrykowi Elzenbergowi, Sś), Seneka {Dojrzałość, Hpig), Cyceron {Klasyk, Hpig; Potęga smaku, RzoM), Tales {Ścieżka, N), Platon {Pan Cogito a perla, PC; Boski Klaudiusz, RzoM), Pascal {Przepaść Pana Cogito, PC; Pan Cogito i wyobraźnia, RzoM), Heraklit {Codzienność duszy, PC), Freud {Pan Cogito a poeta w pewnym wieku, PC), Spinoza {Pan Cogito opowiada o kuszeniu Spinozy, PC), Kartezjusz {Pan Cogito opowiada o kuszeniu Spinozy, PC; Pan Cogito myśli o krwi, RzoM), Erazm z Rotterdamu {Pan Cogito opowiada o kuszeniu Spinozy, PC), Arystoteles {Georg Heym przygoda prawie metafizyczna, PC), Nietzsche {Pan Cogito i wyobraźnia, RzoM), Sokrates {Pan Cogito o cnocie, RzoM), Sartre {Izydora Duncan, RzoM).

5 152 M arek Siwiec Osobno trzeba wymienić kilka znanych postaci nie tak bezpośrednio związanych z filozofią, chociaż ich działalność posiadała wyraźne konsekwencje filozoficznej natury: Heisenberga (Objawienie, S), Kropotkina (Gra Pana Cogito, PC), Eliadego (Pan Cogito o magii, PC) i Lenina (Izydora Duncan, RzoM; w utworze Pana Cogito z Marią Rasputin próba kontaktu, RzoM, pojawia się określenie uzurpator Włodzimierz Iljicz ). Oprócz wymienionych bohaterami utworów poety bywają filozofowie nie określeni z imienia, np. w Epizodzie mówi się o mądrości filozofów z ogrodów/i filozofów klasztornych (Hpig), a w wierszu Pan Cogito o magii (PC) nieletni filozof/uczeń Sade a/przecina umiejętnie/brzuch ciężarnej kobiety. Można też odnotować nieliczne przypadki odwołania się do postaci filozofów umiejscowionych w ramach pewnych kierunków i orientacji filozoficznych, np. do stoików (Pan Cogito o postawie wyprostowanej, PC) i nihilistów (Pan Cogito myśli o krwi, RzoM), a także jako autorów określonych dzieł, tj. Fedona (Objawienie, Sp) i Kapitału (Pan Cogito a poeta w pewnym wieku, PC). Tak oto przedstawia się w głównych zarysach obraz filozofii w tej poezji. 3. KU ŹRÓDŁOM DOŚW IADCZENIA FILOZOFICZN EGO Pora teraz pokusić się o bliższe określenie widzenia filozofii zawartego w twórczości Z. Herberta. Droga tego poety biegnie, jak sądzę, niejako w przeciwnym kierunku aniżeli drogi, które zwykli byli obierać filozofowie. Jeśli przyjmiemy, iż zazwyczaj biorą oni za punkt wyjścia pewne źródłowe doświadczenie a bywa ono rozmaicie formułowane z którego wypływają zasadnicze dla nich twórcze impulsy, prowadzące do przebudzenia z drzemki dogmatycznej, by posłużyć się sugestywnym określeniem Kanta, to w dalszych swoich poczynaniach zmierzają do wzniesienia na jego podłożu niewzruszonego fundamentu jakiejś teoretycznej budowli, pewnej pojęciowej konstrukcji, systemu. Herbert natomiast postępuje zupełnie odwrotnie. Jego podstawowy wysiłek poetycki w tym przedmiocie koncentruje się na tym, aby przedostać się, wręcz przedrzeć, poprzez narzucającą się natrętnie m aterię, architekturę systemu do owego źródłowego doświadczenia, ukrytego w niej i będącego jego niejawną stroną. Takie podejście stanowi w istocie swoistą poetycką krytykę filozofii. Krytyka ta jest stałym i mocno zrośniętym z tą twórczością motywem. Urzeczywistnia się w niej jako pewien proces czy też liryczny dram at, obarczony sporym ładunkiem treści polemicznych wobec różnych ujęć i stanowisk filozoficznych. Nie brak też tej krytyce akcentów ironicznych, wykpiwających sam ozadowolenie filozofów z osiągniętych wyników. Zaś jej zasadą ogólną jest umiejętne operowanie kontrastem pomiędzy abstrakcją a konkretem, ideą a rzeczą, myślą a emocją, ideałami a realiami codzienności słowem między filozofią a życiem. Uwidacznia się to zwłaszcza w takich utworach jak Do Marka Aurelego, Uprawa filozofii, x x x Pryśnie klepsydra..., Kłopoty małego stwórcy, Chciałbym

6 Zbigniew Herbert poetyckie ugruntowanie filozofii 153 opisać, Objawienie, Pan Cogito a perła. Jej esencjonalnym przykładem może być strofa z wiersza Chciałbym opisać: tak się miesza tak się miesza we mnie to co siwi panowie podzielili raz na zawsze i powiedzieli to jest podmiot a to jest przedmiot Bardziej rozwiniętą, wręcz modelową formą tej krytyki odznacza się Uprawa filozofii. Utwór ten przedstawia w sposób dość zjadliwy w krzywym zwierciadle postać filozofa i jego działalność. Ale ten zjadliwy ton znika bez śladu w strofach, w których mowa o bycie. Zastępuje go rzetelna i wiarygodna prezentacja filozoficznego wysiłku. Filozofia staje się prawdziwym partnerem dialogu. wymyśliłem w końcu słowo byt słowo twarde i bezbarwne trzeba żywymi rękami rozgarniać ciepłe liście trzeba podeptać obrazy zachód słońca nazwać zjawiskiem by pod tym wszystkim odkryć martwy biały filozoficzny kamień Sam byt zaś traktowany jest jako widnokres poczynań filozofa, a zarazem ostoja jego mądrości. Lecz w tym miejscu, gdzie zatrzymuje się filozof, poeta dopiero rozpoczyna swoją wędrówkę: oczekujemy teraz że filozof zapłacze nad swoją mądrością ale nie płacze Bowiem filozof umocniony bliskością bytu i płynącą stąd mądrością nie jest w stanie się od niej oderwać. Podczas gdy poeta umie się wobec niej zdystansować i... zapłakać i mój bezradny M arku płacz, powie Herbert w zakończeniu Do M arka Aurelego. To jest ów decydujący moment zwrotny przedarcia się przez materię filozoficzną, który umożliwia spojrzenie na byt jakby pod innym kątem. To znaczy możliwe staje się dotarcie do tego źródłowego stanu, w którym dopiero (i gruntowniej) byt się uobecnia. Wskazany moment można też zilustrować odwołując się do sytuacji lirycznej z wiersza Mona Liza. Sławny obraz Leonarda jest wielce pojemnym symbolem europejskiej kultury. Podmiot w tym utworze zdaje się przenikać do jego wnętrza czy też na jego drugą stronę. Spostrzega wówczas plecy tłustej i niezbyt ładnej Włoszki, które są jakby księżyc w chmurze oraz otwierający się widok: między czarnymi jej plecami a pierwszym drzewem mego życia miecz leży wytopiona przepaść

7 154 M arek Siwiec Ten widok to swoisty krajobraz wewnętrzny. Dostępu do pierwszego drzewa mego życia broni miecz przćpaść. W symbolice tej skłonny byłbym widzieć nie tyle echa konkretnego doświadczenia historycznego, tj. wojny2, ile raczej jakiś zasadniczy dylemat egzystencjalny związany z rozpoznawaniem samego siebie. Innymi słowy i to jest okoliczność szczególnie istotna Herbert obcując z tym obrazem tworzy w nim pewne własne rysy, dostrzega kontury swojej twarzy. Natomiast w Kłopotach małego stwórcy to źródłowe doświadczenie zostało w znacznym stopniu dookreśłone jako powiązane z procesem twórczości: Nikomu nie przekażesz wiedzy twój tylko słuch jest i twój dotyk na nowo musi każdy stworzyć swą nieskończoność i początek (...) to właśnie chyba twoim losem być tworem bez gotowych kształtów który poznaje-zapomina Pewne światło na to poetyckie widzenie filozofii, a zwłaszcza na związane z nim doświadczenie, rzucają dyskursywne wypowiedzi poety. W jednym z wywiadów powiada on: wydaje mi się, że «filozofowanie» w poezji przypom i na refleksję pierwotną, jak na przykład wczesnych myślicieli jońskich. W tych wypadkach aparat pojęciowy nie jest rozbudowany, natomiast większa jest waga intuicji filozoficznej 3. A dalej rozwija tę myśl: Poezja «filozoficzna» jest więc tylko możliwa jako pierwotna refleksja. To, co interesuje mnie teraz w filozofii, a także interesowało dawniej, określiłbym jako «przeżycie filozoficzne»; nie punkt dojścia, ale napięcie emocjonalne, znane także odkrywcom w dziedzinie nauk ścisłych przed ostatecznym rozwiązaniem, to szczególne spięcie woli, myśli i uczucia, gdy zbliżamy się albo tak nam się zdaje do wydarcia tajemnicy 4. Okazuje się więc, iż rdzeniem owego źródłowego przeżycia filozoficznego jest poczucie tajemnicy istnienia. Poeta z wiersza Przypowieść (Hpig): śpiąc wierzy że on jeden zgłębi tajemnicę istnienia i że bez pomocy teologów chwyci w spragnione usta wieczność Opis stanu ducha, gdy wydarcie tajemnicy zdaje się bliskie, znajdujemy w Objawieniu (Sp): Dwa może trzy razy byłem pewny że dotknę istoty rzeczy i będę wiedział (...) siedziałem nieruchomo 2 Por. A. Kaliszewski: Gry pana Cogito. Łódź 1990, s Z. T aranienko: Rozm owy z pisarzami. W arszaw a 1986, s T am że, s. 426.

8 Zbigniew Herbert poetyckie ugruntowanie filozofii 155 z załzawionymi oczami czułem jak stos pacierzowy wypełnia trzeźwa pewność ziemia stanęła niebo stanęło moja nieruchomość była prawie doskonała zadzwonił listonosz musiałem wylać brudną wodę nastawić herbatę Rzeczą nader ważną jest, iż nie dochodzi do ostatecznego zgłębienia tajemnicy. Pozostaje ona nienaruszalna w swojej, by tak rzec, konsystencji. Ale chociaż nie można jej przeniknąć, to jednak kontakt z nią nie jest skazany na bezowocność. W wierszu Pan Cogito a pop (PC) rozmyślaniom podm iotu lirycznego nad istotą krzyku towarzyszy refleksja, iż jest on jak ostrze/wbite w tajemnićę/iecz nie oplata się/wokół tajemnicy/nie poznaje jej kształtów. Spostrzeżenie to zdaje się wskazywać, iż możliwe jest dwojakie odniesienie do tajemnicy nie tylko nabrzmiałe ostatecznością i gwałtownością egzystencjalnego gestu, ale także wypełnione nieugiętą wolą cierpliwego zbliżania się ku niej, aby choć ogarnąć jej kształty. To pierwsze odniesienie zawiera w sobie modlitwę o śmierć gwałtowną, którą tak trudno jest pojąć, gdy wie się, że może zostać wysłuchana. To drugie natom iast leży u źródeł wielu rodzajów ludzkiej twórczości, a w szczególności u źródeł filozofii. W łaśnie poetycka krytyka filozofii przeprowadzona przez H erberta prow a dzi do tego źródłowego doświadczenia. W gruncie rzeczy polega ona jak sądzę na przywracaniu refleksji filozoficznej jej raz po raz gubionego wymiaru. Wymiar ten to świadomość tajemnicy, własnej tajemnicy filozofii. Tajemnica ta ożywia refleksję filozoficzną od jej narodzin i początków, aż po czasy współczesne. Przejawia się to zwłaszcza w nader istotnym dla filozofii nurcie samoidentyfikacji w nieustannym zapytywaniu o samą siebie, w obsesyjnym uchwytywaniu własnej tożsamości. Wydaje mi się, iż w obecnym stuleciu, a zwłaszcza w jego drugiej połowie, znaczną część tego zadania przejmuje na swoje barki od filozofii sztuka. Poezja Herberta jest dobitnym tego przykładem. W ten sposób przyczynia się do specyficznego, poetyckiego ugruntow ania filozofii. Sokrates z dram atu Herberta Jaskinia filozofów którego fragment posłużył za m otto tych rozważań musiał zamilknąć, umrzeć, aby dochować tajemnicy filozofii. Herbert musi mówić, tworzyć, aby przechowała się ta tajemnica.