MŁODZIEŻ NA OBSZARACH WIEJSKICH W POLSCE. Krystyna Szafraniec Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa PAN

Transkrypt

1 MŁODZIEŻ NA OBSZARACH WIEJSKICH W POLSCE Krystyna Szafraniec Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa PAN

2 PYTANIA: 1. W jakich warunkach społeczno-ekonomicznych i cywilizacyjnych dorasta młodzież na obszarach wiejskich w Polsce? 2. Czy edukacja na wsi wyrównuje szanse życiowe wiejskiej młodzieży? 3. Jaka jest, do czego dąży i na co w życiu stawia wiejska młodzież? 4. Czy polska wieś wydaje się atrakcyjnym miejscem do życia dla młodych ludzi?

3 ŹRÓDŁA: Statystyki urzędowe (GUS, BAEL) Badania realizowane w IRWiR PAN, w tym (głównie) przez Zespół Socjologii Edukacji i Młodzieży; Są to zazwyczaj badania realizowane na dużych, kilkutysięcznych próbach obejmujące: Uczącą się i studiującą wiejską młodzież Reprezentatywne próby polskiej młodzieży Reprezentatywne i celowe próby dorosłych mieszkańców wsi Badania, których wyniki są tutaj wykorzystywane dotyczą w większości okresu po roku Wcześniejsze stanowią punkt odniesienia.

4 1. SPOŁECZNY KONTEKST PRZEMIAN PROCESY TRANSFORMACJI POLSKIEJ WSI Wieś i rolnictwo jako polskie residua systemowe Celem polityki państwa zmniejszenie dystansów cywilizacyjnych i rozwojowych między wsią i miastem, regionami mniej i bardziej zurbanizowanymi Środkiem do tego celu m.in. reforma edukacji, reforma samorządowa, wykorzystanie środków unijnych Spodziewane zmiany: - zmiany w rolnictwie (procesy koncentracji ziemi, unowocześnienie technologii produkcji żywności, rozwój instytucjonalnego otoczenia rolnictwa itd.); - zmiany struktury społecznej wsi (zmniejszenie odsetka zatrudnionych w rolnictwie, zwiększenie liczebności kategorii dla wsi niespecyficznych, takich jak przedsiębiorcy, tzw. professionals czy lower service); - poprawa warunków życia mieszkańców (w sferze infrastruktury, dochodów, materialnych warunków życia) - odmienione młode pokolenie dorównujące swoim potencjałem i ambicjami życiowymi zmianom, jakie dokonują się w kraju i gotowe do włączenia się w nie

5 CHARAKTERYSTYKI DEMOGRAFICZNE (1.1) Wieś jest ciągle ważnym miejscem reprodukcji zasobów ludzkich w Polsce i skupia więcej młodzieży

6 1.1.TENDENCJE ZMIAN LICZBY LUDNOŚCI Wieś jest osobliwością Polski mieszka na niej blisko tys. ludzi, co stanowi 38,9% ludności kraju i jest wielkością stałą od czasu ukończenia II wojny światowej; Na wsi mieszka więcej ludzi młodych w wieku 0-17 lat: 22,1% w stosunku do 17,5% w miastach; W latach procesy demograficzne na wsi zadecydowały o wzroście liczby ludności Polski (pierwszym, po dziesięcioletnim okresie spadków); Jakkolwiek procesy demograficzne na wsi polskiej powoli się odbudowują, ciągle istnieje strefa, w której mają miejsce procesy depopulacyjne. Są to trzy województwa wschodnie (podlaskie, lubelskie, podkarpackie) oraz woj. świętokrzyskie (częściowo warmińsko-mazurskie).

7 CHARAKTERYSTYKI SPOŁECZNE (1.2) Zmienia się społeczne oblicze wsi zmienia się społeczne tło procesów edukacji i rozwoju młodzieży

8 NASTĘPUJE ZRÓŻNICOWANIE STRUKTURY SPOŁECZNEJ NA WSI, ALE NADAL DOMINUJĄ W NIEJ REPREZENTANCI NISKICH STATUSÓW SPOŁECZNYCH I OSOBY UTRZYMUJĄCE SIĘ Z NIEZAROBKOWYCH ŹRÓDEŁ Rolnicy 12,5 Przedsiębiorcy (tzw. stara klasa średnia) 3,0 Inteligencja (tzw. nowa klasa średnia) 4,0 Pracownicy umysłowi (lower service) 7,5 Pracownicy fizyczno-umysłowi (usługi) 8,0 Robotnicy wykwalifikowani 11,0 Robotnicy niewykwalifikowani 6,0 Uczący się i gospodynie domowe 12,0 Emeryci i renciści 27,0 Bezrobotni 9,0 %

9 MATERIALNE WARUNKI ŻYCIA Rośnie wysokość dochodów na gospodarstwo domowe (z 1887 zł w roku 2003 do 2399 zł w roku 2007) i wzrasta liczba zadowolonych z własnej sytuacji materialnej (z 16% w 2002 roku na 39,8% w 2008 roku); Niemniej przeciętne dochody na wsi nadal stanowią 2/3 przeciętnych dochodów w mieście, co sprawia, że mieszkańcy wsi są rzadziej zadowoleni z własnej sytuacji materialnej niż mieszkańcy miast (39,8% w stosunku do 43,2%); Niepokojący jest fakt, że dochody przeciętnej rodziny wiejskiej w 37% pochodzą ze świadczeń społecznych i socjalnych. Źródło: Diagnoza społeczna [2003, 2005, 2007], Zegar [2008]

10 DYNAMICZNYM ZMIANOM ULEGA POZIOM WYKSZTAŁCENIA MIESZKAŃCÓW WSI, ZWŁASZCZA W OBRĘBIE WYŻSZYCH STATUSÓW Poziom wykształcenia Podstawowe/ gimnazjalne 60,9 44,0 33,6 Zasadnicze zawodowe 24,2 29,2 33,6 Średnie 13,1 22,4 25,3 Wyższe 1,8 4,3 7,5 Ogółem 100% 100% 100% Źródło: I. Frenkel 2004, 2008, 2010

11 NIE ZMIENIA TO FAKTU, ŻE W PORÓWNANIU Z MIASTEM WIEŚ MA CIĄGLE GORSZE CHARAKTERYSTYKI EDUKACYJNE

12 ZMIANY W ŚWIADOMOŚCI RODZICÓW Wyraźnej poprawie ulega zwłaszcza poziom wykształcenia rodziców uczącej się młodzieży (wykształcenie wyższe ma 10,2%); Mimo to różnice W-M są nadal wyraźne (w mieście wykształcenie wyższe ma średnio 23,3%); Wzrasta wartość wykształcenia (jego roli w życiu, w samoocenie); Wzrastają wydatki na edukację (chociaż dotyczą one głównie pozycji obligatoryjnych, a nie celów extra );

13 ZRÓŻNICOWANIE OBSZARÓW WIEJSKICH W POLSCE Na wsi nastąpiły daleko idące zmiany (cywilizacyjne, w stopniu zamożności ludzi, w strukturze i stosunku do wykształcenia); Z jednej strony poprawiają one wizerunek i warunki rozwojowe na wsi, z drugiej zaś różnicują wewnętrznie wieś; Per saldo zmniejszają się różnice między wsią i miastem, ale utrzymują się różnice między regionami; Najmniej korzystna sytuacja ma miejsce w województwach wschodnich i w woj. świętokrzyskim; najkorzystniejsze charakterystyki mają gminy wiejskie leżące w obrębie dużych metropolii (ryc.1).

14 RYC. 1. POZIOM I DYNAMIKA ROZWOJU SPOŁECZNO-GOSPODARCZEGO GMIN WIEJSKICH -, -, -, - -, -, =, + =, +, =, =, +, ++, +, = COPYRIGHT IRWiR PAN Typologia na podstawie 4 wskaÿników wed³ug metody TMR ród³o: Rosner A., Stanny M., Heffner K., 2007, Zró nicowanie poziomu rozwoju..., IRWIR PAN, Warszawa, s.220.

15 CZY EDUKACJA NA WSI STWARZA MŁODZIEŻY WARUNKI RÓWNEGO STARTU? (2) Edukacja na wsi mimo wielu pozytywnych zmian w tym środowisku i mimo reform nadal pozostaje ofertą gorszą.

16 2.1. WIEŚ PRZEDE WSZYSTKIM CHARAKTERYZUJE NISKA POWSZECHNOŚĆ WYCHOWANIA PRZEDSZKOLNEGO WŚRÓD DZIECI W WIEKU 3-5 LAT Źródło: Oświata i wychowanie w roku szkolnym 2008/09, Warszawa: GUS

17 2.2. DOMINUJĄCĄ FORMĄ PLACÓWEK WYCHOWANIA PRZEDSZKOLNEGO SĄ ODDZIAŁY PRZEDSZKOLNE PRZY SZKOŁACH PODSTAWOWYCH Źródło: J. Domalewski na podstawie danych GUS 2008/2009

18 2.3. ISTNIEJE SILNE ZRÓŻNICOWANIE REGIONALNE NAJWIĘKSZY ODSETEK DZIECI OBJĘTYCH WYCHOWANIEM PRZEDSZKOLNYM JEST W WOJ. ZACHODNICH (OPOLSKIM, ŚLĄSKIM I WIELKOPOLSKIM), NAJNIŻSZY W POLSCE CENTRALNEJ I WSCHODNIEJ

19 2.4. SZKOŁA WIEJSKA JEST GORZEJ WYPOSAŻONA NIŻ MIEJSKA. SZCZEGÓLNIE DUŻE ZAPÓŹNIENIA W SFERZE INFRASTRUKTURY SZKOLNEJ WYSTĘPUJĄ W SZKOLNICTWIE PODSTAWOWYM Ogółem Miasto Wieś Średnia wielkość szkoły (liczba uczniów) Średnia wielkość oddziału szkolnego Udział szkół filialnych wśród ogółu szkół podstawowych (w %) Liczba pracowni językowych przypadających na 1 szkołę Liczba sal gimnastycznych przypadających na 1 szkołę Liczba pracowni komputerowych przypadających na 1 szkołę Liczba komputerów ogółem (do użytku uczniów) przypadająca na 1 szkołę Liczba komputerów z szerokopasmowym dostępem do internetu przypadająca na 1 szkołę 4,02 0,33 5,55 0,19 0,43 0,10 0,61 0,94 0,48 1,05 1,29 0, Źródło: J. Domalewski, opracowanie własne na podstawie danych GUS 2008/2009

20 2.5. MIMO TO RELATYWNIE NIŻSZE WYNIKI MŁODZIEŻY WIEJSKIEJ NA EGZAMINACH GIMNAZJALNYCH SĄ W WIĘKSZYM STOPNIU KONSEKWENCJĄ STATUSU SPOŁECZNEGO RODZINY ANIŻELI PRACY SZKOŁY. Źródło: J. Domalewski: badanie 15-latków w regionie toruńskim 2009 rok; na osi pionowej suma punktów

21 2.6. MŁODZIEŻ WIEJSKA MIMO PODOBNYCH DO MŁODZIEŻY MIEJSKIEJ UMIEJĘTNOŚCI SZKOLNYCH RZADZIEJ PODEJMUJE NAUKĘ W LICEACH OGÓLNOKSZTAŁCĄCYCH Źródło: Badania toruńskie 2009 (J. Domalewski)

22 2.7. JEŚLI PODEJMUJE NAUKĘ W LO, ZAZWYCZAJ WYBIERA SZKOŁĘ O NIŻSZYM POZIOMIE NAUCZANIA I WYMAGAŃ (POSTRZEGANĄ JAKO TAKA, KTÓRĄ MA SZANSE UKOŃCZYĆ) Miejsce zamieszkania Poziom liceum niski średni wysoki Ogółem wieś 23,4 9,0 12,1 25,5 małe, średnie miasto 46,8 4,0 8,9 18,4 duże miasto 29,8 87,0 79,0 56,1 Ogółem 100,0 100,0 100,0 100,0 Źródło: J. Domalewski, opracowanie na podstawie badań Porzucona generacja 2007

23 2.8. CZĘŚCIEJ NIŻ W MINIONYCH LATACH WYBIERA TECHNIKA Źródło: J. Domalewski, badania toruńskie 2003 i 2009

24 2.9. OD KOŃCA LAT 90. OBSERWUJEMY ZJAWISKO UTRZYMUJĄCEGO SIĘ DUŻEGO ZAINTERESOWANIA MŁODZIEŻY WIEJSKIEJ STUDIAMI WYŻSZYMI (NAWET DO 70%; OSTATNIO SCHŁODZENIE ASPIRACJI O 8,5%) Źródło: K. Wasielewski, badanie toruńskich maturzystów 2008

25 2.10. STUDIA WYŻSZE PLANY, ASPIRACJE, DECYZJE Zwiększa się udział młodzieży wiejskiej w strukturze uczelni (do 21% w tradycyjnych ośrodkach akademickich i 35% w nowych). Preferencje dotyczące typu uczelni i trybu studiowania około 80% maturzystów chce studiować w uczelniach publicznych w trybie dziennym; faktycznie (im większa konkurencja na wejściu, tym mniejszy udział wiejskiej młodzieży) Kierunki studiów: Młodzi mieszkańcy wsi częściej podejmują studia na: - kierunkach tradycyjnych, tych, które prowadzą do konkretnego zawodu (np. nauczycielskiego) -tam gdzie jest prostsza procedura rekrutacyjna (łatwiejsze egzaminy wstępne) -tam gdzie jest mniej chętnych (drugi nabór) -przykłady (dane dla UMK): konserwacja zabytków 8,4% socjologia 13,5% filologia polska i matematyka po 30 32% teologia 46%

26 2.11. CECHY SPECYFICZNE KARIER EDUKACYJNYCH WIEJSKIEJ MŁODZIEŻY Młodzież wiejska wybiera różne ścieżki edukacyjne: ci, którzy wybierają dobre LO i dobre uczelnie są zazwyczaj lepszymi uczniami i studentami niż ich miejscy koledzy; charakterystyczne dla wiejskiej młodzieży są strategie kroczące; młodzież wiejska jest bardziej ostrożna i bardziej racjonalna w swych decyzjach edukacyjnych (wiejski stygmat, bezzębny optymizm wiejskiej młodzieży).

27 KIM I JACY CHCĄ BYĆ? (3) Nie można wiejskiej młodzieży zaliczyć do życiowych minimalistów choć skromniejsza od miejskiej, zamierza realizować różne wzory karier i różne style życia

28 3.1. ASPIRACJE ŻYCIOWE Niższe aspiracje edukacyjne przekładają się na relatywnie niższe wymagania co do: przyszłej pozycji społecznej (do wysokich statusów aspiruje 40% wiejskiej i blisko 60% miejskiej młodzieży); chęć pracy na roli zdradza od 0,1% (w roku 1998) do 0,2% (w roku 2008) wiejskiej młodzieży; dochodów (wysokie wymagania na starcie powyżej zł ma 30% wiejskiej i 50% miejskiej młodzieży), typu kariery zawodowej (nieznacznie częściej młodzież wiejska godzi się na rolę szeregowego pracownika) standardu życia (młodzież wiejska dwukrotnie częściej akceptuje zasadę, według której należy żyć skromnie 18% do 36%);

29 ŻYCIA NIEWIELE ODBIEGAJĄ OD (WYMAGAJĄCEJ) MIEJSKIEJ MŁODZIEŻY KONCENTRUJĄ SIĘ WOKÓŁ WARTOŚCI AFILIACYJNYCH, INTERESUJĄCEJ PRACY I POZYCJI SPOŁECZNEJ ORAZ BARWNEGO I DOSTATNIEGO ŻYCIA

30 3.3. AUTOCHARAKTERYSTYKI MIEJSKICH I WIEJSKICH NASTOLATKÓW SĄ ZBLIŻONE, NIEMNIEJ MŁODZIEŻ WIEJSKA WYRAŹNIEJ PIELĘGNUJE W SOBIE CECHY SPECYFICZNE DLA TRADYCJI: JESTEM RODZINNY, RELIGIJNY, ZWYCZAJNY, SKROMNY, OSZCZĘDNY, ZARADNY, SPRYTNY

31 3.4. ZASOBY MOBILNOŚCI Gotowość do podejmowania różnych zajęć, zmian miejsca pracy i pracodawcy oraz zmian miejsca zamieszkania jest porównywalna do miejskiej młodzieży (największa w przypadku rodzaju pracy - 52%, najmniejsza w przypadku zmian miejsca zamieszkania 30%) Postawy pro-mobilne idą w parze z korzystniejszymi charakterystykami społecznymi i edukacyjnymi młodzieży

32 CZY CHCĄ MIESZKAĆ I PRACOWAĆ NA WSI? (4) Wieś jako środowisko życia

33 4.1. OPINIE O ŻYCIU NA WSI Opinia, że wieś jest bez perspektyw dla młodych ludzi w znacznie większym stopniu charakteryzuje starszych mieszkańców wsi (60%); młodzi - 45%; Chęć zamieszkania na wsi w przyszłości deklaruje 50% wiejskiej i 13% miejskiej młodzieży; Jest to częściej młodzież pochodząca z rodzin o niższym statusie społeczno-zawodowym, częściej chłopcy niż dziewczęta, osoby o mniej udanych karierach edukacyjnych i mniej wymagające od życia.

34 4.2. KTO WRACA NA WIEŚ I DLACZEGO? (A) Z jednej strony na wieś wracają ci, których nie zagospodarowały pozawiejskie rynki pracy, tj.: osoby gorzej wykształcone o mało przydatnych kwalifikacjach zawodowych których nie stać na usamodzielnienie się w mieście bardzo często są to młodzi ludzie wywodzący się z rodzin o niskim statusie Na wsi zazwyczaj czeka ich los: bezrobotnego (w 2007 osoby do 34 roku życia stanowiły na wsi 59,1% bezrobotnych, w ,7%; w miastach odpowiednio 51,3% oraz 52%); emigranta (młodzi mieszkańcy wsi stanowią najliczniejszą grupę migrujących za granicę: 43,6% w migracjach na pobyt stały i 85,6% w migracjach czasowych); członka (lub następcy) gospodarstwa rolnego ojca (mimo najczęściej braku zainteresowania pracą na roli); Wymiana pokoleń nie wystarczy: Aby zmieniła się struktura gospodarstw: Jakkolwiek zmniejszył się odsetek pracujących w rolnictwie indywidualnym (z 13,8% w 2007 do 12,5% w 2009), sukcesja gospodarstw w połowie odtwarza dawną strukturę (co drugie lub co trzecie gospodarstwo posiada następcę). Aby zwiększyła się ich efektywność ekonomiczna: Jakkolwiek gospodarstwa prowadzone przez młodych rolników osiągają lepsze wyniki ekonomiczne, to potencjał wytwórczy i młody wiek nie są czynnikami zapewniającymi automatycznie sukces (L. Klank). Aby zmieniły się charakterystyki rolników: Mimo zmian w poziomie wykształcenia odtwarza się specyfika warstwy chłopskiej jako grupy o relatywnie najmniej korzystnych parametrach społeczno-kulturowych.

35 4.3. KTO WRACA NA WIEŚ I DLACZEGO? (B) Z drugiej strony na wieś przybywają absolwenci uczelni wyższych o wiejskich (zazwyczaj), ale i miejskich (rzadziej) korzeniach, zasilają oni (w większości) środowiska wiejskich urzędników i inteligencji, Dla większości z nich jest to wybór gorszej drogi Powody: - rodzinno-mieszkaniowe - łatwiejszy rynek pracy -niższe wymagania od życia Obydwa strumienie przybywających podtrzymują biegunowość społecznego składu wsi, ale go nie rozładowują i nie dokonują jego rekompozycji (niepokojąca jest zwłaszcza sukcesja słabych ekonomicznie gospodarstw). Mogłyby tego dokonać bardziej dynamiczne zmiany w regionie lub poprawa stanu połączeń komunikacyjnych obszarów wiejskich z centrami miejskimi

36 4.4. KTO NIE WRACA I DLACZEGO? Nie wraca większość absolwentów wyższych uczelni (2/3) siłą przyciągającą są duże aglomeracje miejskie i regiony o większej dynamice rozwojowej Procesy drenażu mózgów następują już w momencie podejmowania decyzji o tym gdzie studiować najlepsi maturzyści opuszczają własne regiony na rzecz ośrodków bardziej dynamicznych i rozwojowych Częściej nie wracają młode kobiety niezależnie od poziomu wykształcenia; Przyczyny rynek pracy plus dążność współczesnych kobiet do hipergamii

37 PODSUMOWANIE (1) 1. Młodzież wiejska, jakkolwiek dorasta w mniej korzystnych warunkach (materialnych, społeczno-kulturowych) i odbiera gorszej jakości edukację, podejmuje jak większość polskiej młodzieży naukę głównie w szkołach maturalnych (są to zazwyczaj szkoły o łatwiejszym profilu dostępu zawodowe lub niższej rangi LO); 2. Jej aspiracje i kariery edukacyjne znacznie częściej niż niegdyś, ale rzadziej niż wśród miejskich równolatków, obejmują studia wyższe, które podobnie jak szkoły średnie dobierane są według klucza większej dostępności; 3. Jest to z jednej strony młodzież o silnym poczuciu naznaczenia społecznego (mniejszych życiowych szans, bycia gorszym, mniejszej wiary we własne możliwości), z drugiej zaś o dużym potencjale motywacyjnym w osiąganiu życiowych celów i stosunkowo dużym potencjale mobilności zawodowej (b. duża rola pierwszych sukcesów, znaczących innych);

38 PODSUMOWANIE (2) 4. Obierane przez nią kroczące strategie edukacyjne i życiowe, stopniowo uaktywniające jej wewnętrzne zasoby, sprawiają, że ci, którym się udało stanowią poważną konkurencję dla swych rówieśników z dużych ośrodków miejskich. Na wieś jednak (ani nawet do swoich regionów) nie wracają, bo jak mówią nie mają do czego (rynek pracy, środowisko zawodowe); 5. Wykształceni bardziej konwencjonalnie i nastawieni na tradycyjne kariery zawodowe nie odrzucają perspektywy powrotu na wieś czy do mniejszych ośrodków miejskich siłą przyciągającą są silne więzi rodzinne oraz łatwiej dostępna praca i mieszkanie na prowincji; 6. Problemem są młodzi ludzie o niskim wykształceniu i nieprzydatnych kompetencjach zawodowych. Są oni zazwyczaj mało skłonni do mobilności przestrzennej i zawodowej, mało atrakcyjni jako partnerzy życiowi. Są ciągle narażeni na bezrobocie, korzystanie z pomocy socjalnej i status wiejskiego gniazdownika.

39 PODSUMOWANIE (3) 7. Jeśli jeszcze w drugiej połowie lat 90. zastanawialiśmy się czy młodzież wiejska podoła wyzwaniom okresu transformacji czy da radę włączyć się w nowo kształtujący się nurt przemian i czy będzie w stanie swoimi decyzjami i wyborami (edukacyjnymi, życiowymi) przełamać procesy reprodukcji struktury społecznej, to teraz takich znaków zapytania już nie mamy. Ta młodzież jest inna niż jej rówieśnicy z przeszłości i reprezentuje największe z dotychczasowych mentalne zbliżenie do miejskiej młodzieży. 8. Jednocześnie problemem tej młodzieży jest to, że jej rozbudzone aspiracje życiowe nie mogą znaleźć ujścia ani w systemie, ani na wsi, która jako środowisko życia nie odstrasza jak niegdyś młodych ludzi; 9. Mimo to wybór życia na wsi jest ciągle w większości wyborem zapasowym wieś stwarza gwarancje bezpieczniejszego przetrwania dla tych, którzy nie dysponują wystarczającą gotowością do konkurowania o pozycję społeczną poza wsią; 10. Sektor rolny chociaż zupełnie nieatrakcyjny dla młodzieży faktycznie wykazuje się całkiem dużymi zdolnościami absorpcyjnymi;

40 PODSUMOWANIE (4) 11. Utrzymanie słabych możliwości absorpcyjnych systemu (i rynków pracy poza rolnictwem) zawęzi pole manewru dla wiejskiej młodzieży i ożywi niechciane trendy (ukryte bezrobocie na wsi, sukcesję słabych ekonomicznie gospodarstw, rozdrobnienie rolnictwa); 12. Zmniejszenie się możliwości migracji zarobkowych do krajów UE, dotkniętych często o wiele poważniejszym załamaniem koniunktury niż Polska, w jeszcze większym stopniu wyostrzy problemy społeczne na wsi.