PSZCZELNICZE ZESZYTY NAUKOWE TRZMIELE POJEZIERZA MAZURSKIEGO. Stanisława

Transkrypt

1 PSZCZELNICZE ZESZYTY NAUKOWE Rdk XXXV '1991 TRZMIELE POJEZIERZA MAZURSKIEGO Stanisława Sowa Katedra Entoologii ART w Olsztynie Mirosława Dylewska Zakład Zoologii Systeatycznej PAN w Krakowie Andrzej Ruszkowski Oddział Pszczelnictwa ISK w Puławach Streszczenie Na Pojezierzu Mazurski w latach '1984 występowało 19 gatunków trzieli. Doinowały Iiczebnie najczęściej Bobus terrestris (L.) i B. lucoru (L.), :zadko - B. sylvaru (L.) B. ruderarius (Miilt.) lub B. hortoru {L.), wyjął.ikowo - B. pascuoru (Scop.), B. USCOTu (F.l, B. huilis un), B. veteranus (F.)., B. pooru (Pz.), B. lapidarius (L.) lub B. confusus Schenck. Oprócz tego występowały - B. ruderatus (F"), B. subterraneus (L.), B. distinguendus fmor.), B. hypnoru (L.) i B. jonehus (K), a przed 1912 r. także B. aculidorsis (SkOT.). Zagęszczenie trzieli na koniczynie czerwonej wynosiło osobników na l ha i było w połowie terenów rolniczych wystarczające teoretycznie dla uzyskania opłacalnych plonów nasion tej rośliny. Co najniej woj. suwalskie należy uznać za potencjalny rejon nasienny koniczyny czerwonej. Skład gatunkowy trzieli tego rejonu nie zubożał na przestrzeni 70 lat i wskazuje na utrzyujące się tu bogactwo flory. WSTĘP I METODYKA Fauna trzieli Pojezierza Mazurskiego - obejującego obecne województwa olsztyńskie i suwalskie - badana już była w pierwszej połowie X,X w. (A l f k e n 1909, 1912, M ó s c h l e r 1938). Badania własne prowadziliśy tu w latach (Wen g r i s, S o w a 1963, S o w a niepubl.) oraz , te ostatnie na koniczynie czerwonej przy czy obserwacje zagęszczenia i odłowy trzieli prowadziła głównie S. S o w a, a oznaczenia okazów złowionych - głównie M. D Y l e w ska. Metodykę zastosowano taką saą jak w poprzednich pracach tego cyklu (patrz - R u s z k o w s k i i in. 1989). Rozieszczenie punktów badań z lat podane zostało na apce (ryc. 1). 103

2 Ryc. 1. Rozieszczenie iejscowości badanych w latach The distrtoution of 'investigated localities ( ) OLSZTYN-province: 1 - Sylin, 2 - Bynowo, 3 - Miłołyn, 4 -.J Ryńskie, 5 - Szyldak, 6 - Sarnin, 7 - Królikowo, 8 - Nidzica, 9 - Barcikowo, 10 - Nowe Kawkowo, 11 - Loy (+ Warkały k. Jonkowa), 12 ~ Spręcewo, 13 - Pozorty, 14 - Bartążek, 15 - Łęgajny, 16 - Olsztyn-Kortowo, 17 - Burdąg, 18 - Pasyrn, 19 - Roany, 20 - Pluty, 21 - Saolubie, 22 - Łabędnik, 23 - Węgorty, 24 - Winda, 25 - Reszel, 26 - Koci Lasek, 27 ~ Rzeck, 28 - Rydwagi, 29 - Sądry, 30 - Piecki, 31 - Nawlady.. SUWALKI-province: 32 - Ruciane, 33 - Mikołajki (+ Wierzba), 34 - Woźnice, 35 - Olszewo Drozdowo Tros, 38 - Sołdany, 39 - Czerwony Dwór, 40 - Grabowo, 41 - Mołdzie, 42 - Nowa Wieś Ełcka, 43 - Zatyki, 44 - Sucha' Wieś, 45 - Skoentowo, 46 - Bargłów, 47 - Raczlci, 48 - Maćkowa Ruda, 49 - Stabieńszczyz.na, 50 - Białobłota, 51 - Prudziszki, 52 - Osowa, 53 - Piecki. WYNIKI l. Skład gatunkowy trzieli Pojezierza Mazurskiego W woj. olsztyński stwierdzono występowanie 19 gatunków trzieli (tab. 1), z których wszystkie obserwowano zarówno w początku XX w. jak i w latach Na koniczynie czerwonej w latach doinowały najczęściej (w 64% iejscowości) trziel zieny - B. terrestris (L.) i gajowy - B. lueoru (L.), w kilku iejscowościach - rudoszary - B. sylvaru (L) i rudonogi - B. ruderarius (Mull.), a wyjątkowo tylko - wielkooki - B. eonfusus Schenck, rudy - B. paseuoru (Scop.), żółty - B. useoru (F.), zienny - B. huilis (Ill.), lub szary - B. veteranus (F.). Subdoinantai były tu również: trziel kaiennik - B. lapidarius (L.), paskowany - B. subterraneus (L.), ogrodowy - B. hortoru (L.) i cienopasy - B. ruderatus (F.). Rzadko występowały także: trziel rdzawoodwłokowy - B. pooru (Pz.), ozdobny - B. distinguendus (Mor.), drzewny - B. hypnoru (L.), a wyjątkowo (1 okaz) - trziel wrzosowiskowy - B. jonellus (K.). 104

3 W latach z trzieli tych nie zaobserwowano - wielkookiego, rdzawoodwłokowego, wrzosowiskowego i drzewnego - łowiono natoiast trziela leśnego - B. pratoru (L.) i różnobarwnego B. soroeensis (F.) - które i w innych rejonach występowały nie na polach lecz w lasach i na wrzosowiskach. W woj. suwalski stwierdzono (tab. 2) występowanie 17 gatunków trzieli - tych saych co w woj. olsztyński. Nie zanotowano tu tylko trziela różnobarwnego, leśnego i drzewnego, natoiast A l f k e n (1912) złowił w Mikołajkach 1 oraz trziela grzbietoplaa - B. aculidorsis (Skor.), określając go jako B. laesus (Mor.), Gatunek ten być oże trafia się i obecnie w ty rejonie, ponieważ złowiony został na pobliskiej Białostocczyźnie (R u s z k o w s k i i in. 1980). Na koniczynie czerwonej doinowały w połowie iejscowości trziel zieny i gajowy, w trzech iejscowościach - ogrodowy, w innych rudoszary, rdzawoodwłokowy, kaiennik lub szary. Subdoinantai były często trziel cienopasy i żółty, nieco rzadziej trziel rudonogi, rzadko - zienny, rudy, paskowany lub wielkooki. W porównaniu z woj. olsztyński liczniejsze były tu trziel ogrodowy i rdzawoodwłokowy. 2. Zagęszczenie trzieli na polach Zagęszczenie trzieli na polach koniczyny czerwonej w woj. olsztyński (tab. 3) wahało się od 550 do 4100 osobników na 1 ha, będąc w dwu trzecich iejscowości teoretycznie wystarczający dla uzyskania opłacalnego plonu nasion (S o w a i in. 1977, R u s z k o w s k i i in. 1989). W woj. suwalski (tab. 4), zagęszczenie to wynosiło trzieli na 1 ha, tylko w połowie iejscowości wystarczając teoretycznie dla opłacalnych plonów nasion. Pojezierze Mazurskie oże więc stanowić potencjalny rejon upraw nasiennych koniczyny czerwonej i innych roślin o głęboko położony nektarze (np. wyki kosatej), choć intensywność zawiązywania nasion koniczyny czerwonej (S o w a i in apa 3) jedynie na Suwalszczyźnie potwierdza to przypuszczenie. W tych iejscowościach, gdzie badania prowadzono przez 2-4 lata, stwierdzono znaczne różnice w zagęszczeniu trzieli w różnych latach (tab. 5). Najliczniej oblatywały trziele koniczynę czerwoną w 1975 r., najniej licznie - w 1972 i 1974.

4 ... o O') Skład gatunkowy trzieli (w Ofo) w woj. olsztyński na koniczynie czerwonej The burnblebee species percentagę in Olsztyn-province on red clover I Tabela l Ł Miejscowość i data Locality and date n I Gatunki tr,zieli - Bublebee species (a/ol 2 -, - -- I - ~lin ,5 7, ynowo , ,5-25 9, ,5 6 6 yńskie ,5-9,5-9, ,5 - ~yldak Q - 4,5-2 4, ain rólrkowo , ldzica Q arcikowo X - - owe Kawkowo ,5 9,5 9, , )y , , iręcewo ,5 4,5 2 17,5 4, ,5 4,5 - szorty ,5 17,5 5 17,5 5 7,5 2,5 15 7, rrtążek tgajny irdąg isyrn , Iany ,5 2 5, , ,5 13 ut y, anolubie ~będnd,k \ ęgorty , P R p S Ł W W, R K R R S ,5 inda ~ ,5-2, , ,5 15 szel ici Lasek , ,5 - :ec.k ,5-7,5 7,5 11, ,5-4 11,5 - 'dwag! ,5 2 7,5-30, , dry

5 Pieckl Nawlady ,5 s ,5 3, ,5 6 5,5 Olsztyńskie s ' ~ l Miłołyn l Warkały Mazury Masurta t! Odnośniki - Notes: 11 l : l Większość trzieli leg. S. Sowa, det. M. Dylewska The ajority ot bublebees leg. S. Sowa, det. M. Dylewska I O _ Bobus soroeensts (F.) - trziel r6żnobarwny J - B. jonehus (K.) - t. wrzosowiskowy R - B. pratoru (L.) - t. leśny Y-B. hllpnoru (L.) - t. drzewny T-B. terrestris (L.) - t. zieny + B.!ucoru (L.) - t. gajowy L-B.!apidarius (L.) - t. kaiennik D-B. ruderarius (MUll.) - t. rudonogi A-B. pascuoru (Scop.) - t. rudy M-B. uscoru (F.) - t. :t6łty V-B. hutlts (Ill.) - t. zienny (Wengris, Sowa 1963) Trifottu pratense Medicallo edia Vicia vthosa l Lotus cornicu!atua S-B. slilvaru (L.) - t. rudoszary E-B. veteranus (F.) - t. szary Mc - B. acu!tdorsis (Skor,) - t. grzbietopla P-B. pooru (Pz.) - t. rdzawoodwłokowy C-B. conjueus (Schenck) - t. wielkooki I-B. distlnguendus (Mor,) - t. ozdobny U-B. subterraneus (L.) - t. paskowany Ho - B. hortoru (L.) - t. ogrodowy - Ru - B, ruderatus (F.) - t. cienopasy - występuje - present - licznie - nuerous Me!tlotus albus Vicia cracca - leg. et det. A. Ruszkowski " Medicallo jalcata - leg. et det. A. Ruszkowski 11 R6żne rośliny - The different plant species (Biliński niepub l.) 11 (Alfken 1912) 11 (Moeschler 1938)... O -J

6 ... o 00 Skład gatunkowy trzieli (w Ofo) w woj. suwalski na koniczynie czerwonej The bublebee species percentagę in Suwałki-province on red clover 1 Gatunki trzieli - Buhlebee species ('I/o) 2 Tabela 2 Miejscowość i data I n Locality and date, JI TI Llnl AIMlvl S l EI~i pici I lul~l~ Woźnice Olszewo , ,5 - g 4, , , Czerwony Dwór ,5 2, , ,5 Grabowo , ,5-11 4,5 1,5 Mołdzie l 3,5 7 3,5 l - - 4,5 13 3,5 N. Wieś Ełcka a 0, ,5 2,5 10,5 8-0,5 0,5-2,5 6,5 2 Zatyki Skoentowo Raczki ,5 1,5 4,5 1,5 1,5 4, ,5 1, S tabieńszczyzna ,5-15, , ,5 15,5 5,5 Prudziszki l 6,5 11,5 12,5 7, ,5 9,5 Osowa ,5 3,5 3, ,5 6 9 Piecki , , Soldany Sucha Wieś Bargłów & Maćkowa Ruda Białobłota Mikołajki (Alfken 1912) r Mikołajki Wierzba Ruciane l woj. suwalskie X X - X X X X X - X X Odnośniki - Notes:.-. jak w tab. l - Notes 1-2 as in the table l G!echoa hederacea - leg. Z. Coluch, det. A. Ruszkowskl Anchusa - leg. B. Opoka, det. A. Rus~koWsl>;i, (Banl\SZiilk 1976)

7 Tabela 3 Zagęszczenie trzieli na 1 ha 'koniczyny czerwonej w woj, olsztyński The density of bublebees per one ihectare of red clover in Olsztyn-province Zagęszczenie trzieli - Density of burnblebees Miejscowość i rok Locality 'and year kr.! śr. 2 d~.i b.dł ( I Ogółe Total I I I Sylin O O 1240 Bynowo Ryńskie O 640 Szyldak O 1300 Sarnin O Królikowo Nidzica Barelkowo O 680 Nowe Kawkowo Łoy Spręcewo Pozorty O Bartążek Łęgajny Burdąg Pasy Roany Pluty Saolubie Łabędnik 1972 i Węgorty O 550 Winda Reszel Koci Lasek Rzeck Rydwagi Sądry Piecki 1972 i Nawiady Odnośniki - Notes: 1 o języczku krótki - with the short tongue (O, J, R, Y, T, L) o języczku średni - with the iddle tongue (D, A, M, V, S, E, Mc), o języczku długi - with the long tongue (P, C, l, U), o języczku bardzo długi - with the very long tongue (Ho, Ru) ~Sybole trzieli jak w tab. 1 )- Sybols of the bublebee species as in the table 1 WNIOSKI 1. Pojezierze Mazurskie jest rejone o duży zagęszczeniu trzieli i dużej liczbie (20) ich gatunków. 2. Zagęszczenie trzieli w połowie terenów rolniczych tego rejonu jest wystarczające teoretycznie dla uzyskania opłacalnych plonów nasion koniczyny czerwonej i co najniej Suwalszczyznę ożna uznać za potencjalny rejon nasienny tej rośliny. 3. Doinowały tu w latach w połowie iejscowości 109

8 Tabela 4 Zagęszczenie trzieli na l ha koniczyny czerwonej w woj. suwalski The density of bublebees. per one hectare of red clover in Suwałki-province Zagęszczenie trzieli - Density of bublebees Miejscowość i rok Locality and year kr.1 śr. 2 dł. s b.dł. Ogółe ł To.tal I I I I I Woanice Olszewo Tro.s O O O 50 Sołdany Czerwony Dwór 1972~1973~ Grabowo Mołdzie Nowa Wieś Ełcka li Zatyki Sucha Wieś Sko.entowo 1975 O Q Bargłów () Raczki Maćkowa Ruda Stabieńszczyzna Prudziszki 1973~ Osowa WO 2000 Pieoki Odnośniki jak w tab. 3 - Notes as in the labie 3 Tabela 5 Różnice zagęszczenia trzieli na 1 ha koczyny czerwone] IW różnych latach The differences in density of bublebee per 1 hectarę of red clover in individual. years Miejscowość i województwo Zagęszczenie - Density Lecality and province Labędnik, Olsztyn O O Piecki 1200 O 2950 li. Czerwony Dwór, Suwałki O 551i Grabowo Mcłdzde O O Nowa Wieś Ełcka Raczki O Prudziszki O 1900 O 5850 średnio - average trziel zieny - Bobus terrestris (L.) i gajowy - B. lucoru (L.), ale udział ich rzadko przekraczał 50% i fauna trzieli nie uległa tu zubożeniu na przestrzeni ostatnich 70 lat. LITERATURA A l f k e n J. D. (1909) Beitrag zur Kenntnis der Apidenfauna von Ostpreussen, Schr. Physio!.-Okon. Gesel!. Konigsberg, 50:

9 A l f k e n J. D.,(1912) Die Bienenfauna von Ostpreussen, Schr. Physik.-Okon. Gesel!., Konigsberg, 53: B a n a s z a k J. (1976) Uwagi o występowaniu trzieli (Hyenoptera, Apoidea) w Polsce. Przeql. Zoo!., XX, 3:331-3"35 M o s c h l e 'l" A. (1938) Ein Bertrag zur Bienenfauna in Ostpreussen, insbesondere der Kurischen Nehrung, Schrift. Physik.-Okon. Gesell. Konigsberg, 70(2): R u s z k o w s koja. i inni (1980) Polskie trziele (Bobus latreille) z podrodzaju Laesobobus Skorikov (Hyenoptera, Apidae), Pol. Piso Entool., 50: R u s z k o w s k i A. i inni (1989) Trziele Wyżyny Małopolskiej. Pszczelno Zesz. Nauk., 33:34-54 S o was. i inni (1977) Nuber of pouinator insects with reference to seed setting in red clover in difierent regions of Poland. Int, Conf. for Pollination of Red Clover, August 18-20, 1976, Puławy, Poland. Pszczelno Zesz. Nauk.. 21: Wen g r i s J." S o was. (1963) Z badań nad dynaiką i rytiką występowania owadów pośredniczących w zapylaniu roślin otylkowych (referat wygłoszony na XXIX Zjeździe Polskiego Towarzystwa Entoologicznego w Lublinie) THE BUMBLEBEES OF MASURIAN LAKELAND S. Sowa, M. Dylewska, A. Ruszkowski Suary An appearance of 19 burnblebee species was stated in the Masurian Lakeland during The doinant species were ost frequently: Bobus terrestris (L.) and B. lucoru (L.); rare - B. hortoru (L.); eceptionally - B. pascuoru (Scop.), B. uscoru (F.), B. huilis (111.), B. veteranus (F.), B. pooru (Pz.), B. lapidarius (L.) and B. confusus Schenck. Moreover it appeared there: B. ruderatus (F.), B. subterraneus (L.), B. distinguendus (Mor.), B. hypnoru (L.) and B. jonehus (K.), and also(before 1912) - B. aculidorsis (Skor.), The density of burnblebees was individuals per one hectare of red clover. 'I'his density was theoretical sufficient to obtain the payable seed yields in a half of invest igated agricultural areas. At least the Suwałki-province is the potential seed region for red clover. The nuber of bublebee species is not decreased dur g the last 70 years in the Masurian Lakęland.