POLSKA AKADEMIA N A tj K INSTYTUT ZOOLOGICZNY. Tom X V III W arszawa 20 X II 1972 N r 19

Transkrypt

1 POLSKA AKADEMIA N A tj K INSTYTUT ZOOLOGICZNY FRAGMENTA FAUNISTICA Tom X V III W arszawa 20 X II 1972 N r 19 Jerzy A c h r e m o w ic z Mszyce ( H om optera, A phidodea) Niziny Wielkopolsko-Kujawskiej II1 W ciągu kilku lat, które minęły od chwili opublikowania pierwszej części niniejszej pracy ukazały się dwie cenne prace dotyczące afidofauny omawianego regionu. K atalog F auny Polski, Mszyce, Aphidodea (S z e l e g i e w i c z 1968) pozwolił n a zweryfikowanie szeregu danych zoocecydiologicznych i innych uw ażanych dotychczas za niepewne, a praca K r z y - w i e c (1970) dostarczyła danych odnośnie do 35 gatunków i 3 podgatunków, z których 24 g atunki i 3 podgatunki zostały w ykazane dla Niziny W ielkopolsko-kujawskiej po raz pierwszy. W zw iązku z tym liczba form w ykazanych z tego regionu znacznie w zrosła: S z e l e g i e w i c z (1968) podaje ich 341, K r z y w i e c (1970, 1971) w ykazuje dalszych 28, natom iast autor niniejszej pracy podaje dane o następnych 72 gatunkach i podgatunkach. Obecnie m ożna więc stwierdzić, że N izina W iclkopolsko-k ujaw ska znajduje się na pierw szym m iejscu w k raju pod względem zbadania afidofauny 440 gatunków i podgatunków, co stanowi praw ie 70% całej fauny mszyc krajow ych. Liczba gatunków i podgatunków mszyc w ykazanych dla fauny krajowej w roku 1970 wynosiła 660, w ty m 19 podgatunków ( S z e l e g i e w i c z 1970). Do tego trzeba dodać jeden gatu nek nowy d la nauki opisany niedawno przez K r z y w i e c (1971) Tuberculoides borealis, oraz 13 gatunków w ykazanych w niniejszej pracy. Materiały do pracy były zbierane w latach na terenach województwa poznańskiego i zielonogórskiego. W obu częściach pracy autor wykazał 148 form nowych dla omawianego regionu, w tym 24 formy nowe dla Polski. Stanowi to około 35 % fauny mszyc Niziny Wielkopolsko-Kujawskiej. Gatunki nowe dla Polski, względnie o których nie publikowano dotąd danych są to: Subsaltusaphis intermedia (H.R.L.), S. lambersi (Q u e d.), Ghaetosiphella stipae H.R.L., Atheroides doncaeteri Oss., Schizaphis graminum hold H.R.L., S. palustris (T h e o b.), DiurapMs hold (H.R.L.), D. bromicola (H.R.L.), Goloradoa inodorella (Oss.), Chaetosiphon alpestre H.R.L., Dactynotus inulicola H.R.L., D. telejciae H olm., Microsiphum millefolii W a h l. *) C f.: Fragm. faun., W arszawa, 1967, 13:

2 362 J. Achremowicż 2 Wśród gatunków wykazanych z omawianego regionu przeważają gatunki ograniczone w swym zasięgu jedynie do Europy i ewentualnie do Zakaukazia 195 gatunków, do których można by dodaó 11 form o nie zbadanym w pełni rozmieszczeniu lecz prawdopodobnie ograniczonych do Europy. Stanowią one łącznie 46% afidofauny Niziny Wielkopolsko-Kujawskiej. Drugą, prawie tak samo liczną grupą, są mszyce występujące na obszarze szerszym niż Europa eurosyberyjskie, euroazjatyckie do holarktycznych włącznie; jest ich 45%. N ajmniejszą grupę stanowią gatunki kosmopolityczne (34) oraz prawie kosmopolityczne (8), obejmują one łącznie 9 % całości. Warto tu dodaó, że z grupy kosmopolitów należy odjąó gatunki uważane dotychczas za kosmopolityczne, takie jak: Aphis fabae S c o p., Aphis pomi D e g. i Rhopalosiphoninus staphyleae (K o c h ), ponieważ, jak się okazało w wyniku badań ostatnich dziesiątków lat, mają one wikarianty siostrzane w różnych częściach świata. Pochodzenie gatunków kosmopolitycznych jest przeważnie nie znane, ale z danych jakie posiadamy wynika, że w większości stanowią one gatunki pochodzenia palearktycznego. W yjątki stanowią: Cinara juniperina (M o r d v.) pochodząca prawdopodobnie z Nearktyki, Macrosiphoniella sanborni (G il l.) pochodzenia orientalnego oraz prawdopodobnie również orientalny Rhodobium porosum (S a n d e r s ). Inny gatunek, Rhopalosiphoninus latysiphon ( D a v is ), do niedawna dynamicznie rozszerzał swój zasięg w Europie z zachodu na wschód. W Polsce został wykazany dopiero po ostatniej wojnie światowej z Niziny Wielkopolsko-Kujawskiej, Niziny Mazowieckiej, Wyżyny Krakowsko-Wieluńskiej i Śląska Górnego (S ie m a s z k o 1957). W granicach Europy Środkowej trwa również rozszerzanie się innego gatunku kosmopolitycznego, w zasadzie niewiadomego pochodzenia Myzodes ascalonicus ( D o n g.) (O s s ia n n l l s s o n 1969, M u l l e r i M ó l l e r 1968, M u l l e r 1953). Eównież wśród gatunków nie kosmopolitycznych w niektórych wypadkach dało się zanotować przesunięcia w zasięgu ich występowania na terenie Niziny Wielkopolsko-Kujawskiej. Trzy gatunki zostały zawleczone przez człowieka z Ameryki Północnej: Pineus strobi (H t g.) notowany w omawianym regionie od 1933 (B u s z k o w s k i), Giletteella cooleyi (G il l.) od 1935 (K e l e r ) i Dactynotus erigeronensis (T iio m.), zawleczony do Europy prawdopodobnie w 1950 r., a wykryty na Nizinie Wielkopolsko-Kujawskiej dopiero w 1964 r. (S z e l e g ie w ic z 1968). Bardzo wyraźnym przykładem aktywnego rozszerzania się zasięgu jest wędrówka Hyadaphis tataricae (Aiz.) ze wschodu na zachód. Gatunek ten, wywołujący charakterystyczne zniekształcenia pędów Lonicera tatarica L., został opisany z okolic Moskwy w 1935 r., na Nizinie Wielkopolsko-Kujawskiej został wykryty w 1959 r., równocześnie przez K r z y w ie c (1961) i S z e l e g l e w ic z a (1961), przekroczył następnie granicę Odry w 1962 a w 1964 był notowany w Berlinie (M u l l e r 1965). Podobne tendencje do rozszerzania się na zachód ma Therioaphis tenera (Aiz.). Na Nizinie Wielkopolsko-Kujawskiej uderza stosunkowo mała liczba gatunków borealno-alpejskich i cyrkumborealnych. Jest ich jak dotąd tylko dwa:

3 3 Mszyce Niziny Wielkopolsko-Kujawskiej II 363 Acyrthosiphon ignotum M o e d v. i Wahlgreniella ossiannilssoni H.R.L. Niewiele jest również gatunków o ustalonym zachodnioeuropejskim pochodzeniu (atlantyckich i subatlantyckich), można by tu wymienić jedynie: Ctenocallis setosus (K a l t.), Pterocomma pilosum pilosum B u c k t., P. pilosum sarmaticum S z e l., Schizaphis weingaertnaeriae H.R.L., Aphis sarothamni F r a n s s. i Linosiphon galiophagus (W im s h.). Sporo jest natomiast gatunków, które można by określić umownie jako gatunki południowoeuropejskie i z Europy Południowo-Wschodniej. Są to elementy submedyterranejskie, pontyjskie, irano-turańskie, wschodniosyberyjskie lub elementy, które mają u nas zachodnią granicę zasięgu, a mianowicie: Ginara brauni B o r n., Asiphum varsoviense (M o e d v.), Myzocallis komarem (P a ś e k ), Therioaphis tenera (Aiz.), Aphis mamontovae D a v l., Brachy caudus amygdalinus (S c h o u t.), Smiela fusca M o e d v., Chondrillobium blattnyi (P i n t.), Hyadaphis tataricae (Aiz.), Dactynotus chondrillae (N e v s.), D. telekiae H o lm an i Ramitrichophorus medvedevi ( B ozhko). Porównując afidofaunę Niziny Wielkopolsko-Kujawskiej z afidofauną dwóch regionów Polski zbadanych na tym samym mniej więcej poziomie: Niziny Mazowieckiej i Pojezierza Mazurskiego (S z e l e g ie w ic z 1968, H u c u l a k 1965, 1966, 1967) otrzymujemy interesujące wyniki. Tabela 1. G atunki różnego pochodzenia w 3 w ybranych regionach. Region Zachodnioeuropejskie Borealne Południowo - i wschodnioeuropejskie N izina W ielk.-k uj N izina Mazowiecka Pojezierze M azurskie Gatunki zachodnioeuropejskie są na Nizinie Mazowieckiej i Pojezierzu Mazurskim takie same, jak na Nizinie Wielkopolsko-Kujawskiej, z wyjątkiem Pterocomma pilosum sarmaticum S z e l., której w tych regionach nie stwierdzono. Z gatunków borealnych występuje na Nizinie Mazowieckiej tylko Wahlgreniella ossiannilssoni H.R.L., a na Pojezierzu Mazurskim ponadto Asiphum tremulae (L.), Pachypappella tremulae (T u l l g e.), Aphis cacaliasteris H.R.L. i Acyrthosiphon ignotum M o e d v. Z kolei na Nizinie Mazowieckiej jest znacznie więcej mszyc południowo- i wschodnioeuropejskich: Asiphum varsoviense (M o e d v.), Geoica setulosa (P a s s.), Hemitrama bykovi M o e d v., Therioaphis tenera (Aiz.), Ghaitophorus longisetosus S z e l e g., Protaphis elongata (N e v s.), Hyadaphis tataricae (Aiz.), Impatientinum asiaticum (N e v s.); na Pojezierzu Mazurskim z tej grupy gatunków wykazano jedynie Protaphis elongata ( N e v s.) i Hyadaphis tataricae (Aiz.). Z zestawienia tego wynika, że na Nizinie Wielkopolsko-Kujawskiej jest szczególnie dużo charakterystycznych elementów ciepłolubnych i stepowych,

4 3 64 J. Achremowicz 4 podczas gdy na Pojezierzu Mazurskim widać lekką przewagę elementów borealno-alpejskich. Gatunków endemicznych dla Niziny Wielkopolsko-Kujawskiej nie stwierdzono. Gatunek nowy dla nauki opisany niedawno z tego regionu, Tuberculoides neglectus K r z y w ie c ( ), jest prawdopodobnie szeroko rozmieszczony w Europie, a tylko nie był dotychczas odróżniany od pokrewnych gatunków. Pod względem stosunku do roślin żywicielskich przeważają zdecydowanie monofagi na jednym (1 7 8 ) lub na kilku gatunkach roślin z jednego rodzaju (1 3 3 ), co razem stanowi prawie 69% gatunków wykazanych z omawianego regionu. Oligofagów pasożytujących na dwu lub większej liczbie rodzajów roślin pochodzących z jednej rodziny jest 27 % (127), polifagów około 3%, a gatunków o nie znanej bionomii 1 % (6). Przewaga monofagów i oligofagów jest typowa dla mszyc w ogóle (M u l l e r , ). Wykazano mszyce na roślinach z 52 rodzin, najwięcej gatunków z Compositae 94 i dalej z Bosaceae 43, Oramineae 3 7, Salicaceae 3 2, Pinaceae i Cupressaceae 2 7, Papilionaceae 2 1, TJmbelliferae 2 0, Gyperaceae 1 6, Fagaceae 1 4, Aceraceae 12, Labiatae 1 0, na roślinach z pozostałych rodzin od 9 do 1 gatunku. Tu również zaznacza się prawidłowość, że większa liczba gatunków mszyc występuje na roślinach filogenetycznie starszych, takich jak Pinaceae, Betulaceae, Fagaceae, Salicaceae, Bosaceae, Aceraceae. Wyjątek stanowią rośliny z rodziny Compositae, z największą liczbą wykazanych mszyc, pomimo iż rodzina ta jest ewolucyjnie młodsza od wymienionych powyżej. Jest to jednak rodzina reprezentowana na omawianym terenie i w ogóle w Polsce przez bardzo liczne gatunki roślin. Są one zasiedlane przez równie młode ewolucyjnie gatunki mszyc, głównie z rodzajów ApMs, Daetynotus i Macrosiphoniella, stanowiące przeważnie pojedyncze, wyspecjalizowane gałęzie tych rodzajów na poszczególnych gatunkach roślin z tej rodziny. Szczególnie liczne gatunki zasiedlają rośliny z rodzajów: Artemisia, Achillea, Tanacetum i Centaurea. Wśród mszyc wykazanych z Niziny Wielkopolsko-Kujawskiej znajdują się wszystkie gatunki znane jako szkodniki roślin uprawnych i użytkowych. Ocena szkodliwości i liczba szkodliwych gatunków jest rzeczą dość subiektywną i zmienną zależnie od liczniejszego wystąpienia tego lub innego gatunku w kolejnych latach. Za podstawę wykazu szkodników trzeba więc brać średnie listy z szeregu lat. Jeżeli oprzeć się na jedynym dotąd polskim podręczniku W ę g o r k a ( ), dotyczącym zwierzęcych szkodników roślin uprawnych, to można stwierdzić, że z omawianego regionu wykazano wszystkie 8 0 gatunków szkodliwych mszyc. Najwięcej szkodników, bo 3 1, obserwuje się na uprawach sadowniczych (łącznie z truskawkami), na drzewach leśnych i ozdobnych 26 (z wyjątkiem miodownic Cinara na szpilkowych uważanych obecnie za ważny element biocenozy leśnej jako dostarczycielki miodów spadziowych H a r a g s i m 1970), na roślinach kwiatowych 1 5, zbożach i trawach 1 5, na warzywach 13. Pojawiły się nowe szkodliwe gatunki mszyc. W związku z popularnością uprawy traw na nasiona, często rozmnażają się w dużych ilościach: Hyalopte

5 5 Mszyce Niziny Wielkopolsko - Kuj awskiej II 365 roides łiumilis (W a l k.) n a k u p k ó w ce oraz Atheroides serrulatus H a l. w y s tę p u ją c y g łó w n ie n a w iech lin a c h i k o strzew a ch. Za życzliwą pomoc przy oznaczaniu niektórych gatunków i spraw dzenie całości m a teriału składam serdeczne podziękowanie doc. drowi hab. Henrykowi S z e l ę g i e w i c z o w i, za sprawdzenie kilku oznaczeń drowi D. H i l l e R i s L a m b e e s o w i. Dziękuję również serdecznie za pomoc przy oznaczeniu roślin prof, drowi M. N o w i ń s k i e m u i drowi hab. M arianowi F i l i p k o w i oraz wszystkim pracownikom Ogrodu Botanicznego U niw ersytetu im. A dam a Mickiewicza w Poznaniu. W YKAZ SYSTEMATYCZNY GATUNKÓW Phylloxeridae Adelginae 1. Pineus pini (R a t z e b u r g ). Poznań-Grunwald, 19 V I 1968; Bolechowo pow. Murowana Goślina, 11 Y II1968 na młodych tegorocznych pędach i na szpilkach Pinus silvestris L., larwy i bezskrzydłe samice dzieworodne. G atunek eurosyberyjski zawleczony i n a inne kontynenty. W Polsce w ykazany z wieu regionów, w ty m i z Niziny W ielkopolsko-kujawskiej (Międzychód, Bydgoszcz). 2. Pineus strobi (H a r t ig ). Kórnik pow. Śrem, Arboretum, 4 V I 1967, na młodych pędach Pinus strobus L., larwy i bezskrzydłe samice dzieworodne. G atunek północnoam erykański od daw na zadomowiony w Europie. W ykazany u nas z N iziny W ielkopolsko-kujawskiej (Poznań), Niziny Mazowieckiej, Śląska Górnego, W yżyny K rakow sko-w ieluńskiej i W yżyny Małopolskiej. 3. Dreyfusia sp. Kórnik pow. Śrem, Arboretum, 4 V I1967, na pniu, pędach i szpilkach Abies sp. oraz Abies grandis L i n d l rosnących obok siebie, larwy i samice dzieworodne. Ka pniu Abies sp. charakterystyczne nabrzmienia. W Polsce w ykazano dotychczas tylko jeden gatunek, D. nordmannianae ( E c k s t.), k tó ry nie wywołuje zniekształceń pędów. Aphididae Lachninae 4. Maculolachnus submacula (W a l k e r ), Poznań-Junikowo, 20 VI 1967, larwy i nimfy u nasady łodyg Bosa sp. cult., odwiedzane przez mrówki.

6 366 J. Aehremowicz 6 G atunek w ystępujący w Europie, Azji Środkowej i n a Bliskim W schodzie. Z Polski w ykazany z kilku regionów, n a Nizinie W ielkopolsko-kujawskiej znaleziony w Pawłówku pow. Bydgoszcz. 5. Cinara pectinatae ( N o r d l i n g e r ). Kórnik pow. Śrem, 4 VI 1967, dwie larwy u podstawy szpilek Abies alba M i l l ; Poznań-Grunwald, 13 V I1969, uskrzydlone i bezskrzydłe samice dzieworodne wytrząsane z gałązek młodych drzewek Abies alba M i l l. G atunek w ystępujący w górach środkowej i południowej E uropy oraz na Bliskim W schodzie. W Polsce stw ierdzony n a W yżynie K rakow sko-w ieluńskiej, w K otlinie N ow o tarskiej, Beskidzie W schodnim, P ieninach i T atrach. Nowy dla Niziny W ielkopolsko-k u jaw skiej. Pemphiginae 6. Colopha compressa ( K o c h ). Poznań-Grunwald, 30 V I1966, uskrzydlone samice dzieworodne w czerwonych płaskich galasach na środkowej żyłce liści TJlmus scabra M l l l., razem z kolonią Aphis fabae S c o p. W ystępuje w całej Palearktyce. W k raju notow any z wielu regionów, lecz z Niziny W ielkopolsko-k ujaw skiej jedynie n a podstaw ie wyrośli. 7. Mimeuria ulmiphila ( D e l G u e r c i o ). Kórnik pow. Śrem, Arboretum, 16 V I 1968, w gniazdach na końcach pędów Acer campestre L., założycielki, larwy, nimfy i uskrzydlone samice dzieworodne odwiedzane przez mrówki. G atunek w ystępujący w południow ej i środkowej E uropie. W Polsce notow any z N i ziny W ielkopolsko-k ujaw skiej i N iziny Mazowieckiej. 8. Thecabius affinis ( K a l t e n b a c h ). Poznań-Grunwald, 27 V 1967, na pędach i ogonkach liściowych Ranunculus repens L., bezskrzydłe i uskrzydlone samice dzieworodne; Poznań-Malta, 2 VI 1968, założycielki w zawiniętych brzegach liści Populus italica M n c h. G atunek znany w E uropie i n a K aukazie. W Polsce w ykazany z wielu regionów, również i z Niziny W ielkopolsko-k ujaw skiej. W czesne w ystąpienie form bezskrzydłych i uskrzydlonych n a jaskrze rozłogowym może świadczyć, że gatunek ten zimuje też anholocyklicznie n a tej roślinie. 9. Pemphigus populinigrae ( S c h r a n k ). Poznań-Malta, 2 V I1968 i 16 VI 1968, w czerwonych wrzecionowatych wyroślach na głównej żyłce liści od górnej strony na Populus italica M n c h., założycielki oraz nimfy i uskrzydlone samice migrujące.

7 7 Mszyce Niziny Wielkopolsko-Kujawskiej II 367 G atunek w ykazany z praw ie całego kraju. Z Niziny W ielkopolsko-kujawskiej na podstaw ie wyrośli. 10. Pemphigus fuscicornis ( K o c h ). Poznań-Grunwald, 19 V II1966, na korzeniach Tripleurospermum inodorum (L.), dwie bezskrzydłe samice dzieworodne. G atunek o nie znanym bliżej rozmieszczeniu i biologii; praw dopodobnie w ystępuje w całej Europie. W Polsce w ykazany z Niziny Mazowieckiej. Nowy dla Niziny W ielkopolsko- K ujaw skiej. 11. Forda formicaria H e y d e n. Poznań-Grunwald, 5 V I1968, u nasady źdźbła Holcus mollis L., jedna bezskrzydła samica dzieworodna i jedna larwa. G atunek rozmieszczony w całej Palearktyce. W ykazany z innych traw z Pojezierza Mazurskiego, Niziny W ielkopolsko-kujawskiej (Bydgoszcz), Niziny Mazowieckiej, K otliny N ow otarskiej i Zakopanego. 12. Forda dactylidis B o e n e e. Poznań-Grunwald, 17 V I I 1967, na korzeniach Dactylis glomerata L., bezskrzydłe samice dzieworodne. G atunek europejski, monofag na kupkówce. Z Polski w ykazany jedynie z Pojezierza Mazurskiego. Nowy dla N iziny W ielkopolsko-k ujaw skiej. 13. Forda marginata K o c h. Poznań-Grunwald, 10 V I 1968, na korzeniach Poa annua L., bezskrzydłe samice dzieworodne, larwy i jedna uskrzydlona samica dzieworodna odwiedzane przez mrówki. G atunek znany w całej Europie i n a Bliskim Wschodzie. W Polsce w ykazany z P o jezierza Mazurskiego, Niziny W ielkopolsko-kujawskiej (Bydgoszcz) i Niziny Mazowieckiej z innych gatunków traw. Anoeciinae 14. Anoecia furcata ( T h e o b a l d ). Poznań-Grunwald, 10 V I1968, na korzeniach Agropyron repens (L.), jedna bezskrzydła samica dzieworodna w kolonii Forda formicaria H e y d. G atunek szeroko rozmieszczony w Europie. W ykazany z Polski jedynie z Sudetów Zachodnich. Nowy dla Niziny W ielkopolsko-k ujaw skiej. Thelaxinae 15. Mansakia hetulina ( H o e v a t h ). Puszczykowo, Wielkopolski Park Narodowy, 22 V 1966, w pęcherzykowatych wzdęciach na dolnej stronie liści Bętula verrucosa E h b h., bezskrzydłe samice dzieworodne i larwy.

8 368 J. Achremowicz 8 G atunek rozmieszczony w E uropie i n a Syberii. W Polsce w ykazany z Pobrzeża B ałty k u, Pojezierza M azurskiego, N iziny Mazowieckiej i Niziny W ielkopolsko-kujawskiej. Z tego ostatniego regionu n a podstaw ie w yrośli na Betwla pubescens E h r h. 16. Glyphina schranlciana B o r n e e. Śrem, nad Jeziorem Grzymisławskim, 15 Y 1967, na młodym pędzie Alnus glutinosa (L.), bezskrzydłe samice dzieworodne i larwy odwiedzane przez mrówki. G atunek w ystępujący w Europie. Z Polski w ykazany z kilku regionów, a na Nizinie W ielkopolsko-k ujaw skiej z Poznania. Drepanosiphinae 17. Drepanosiphum acerinum (W a l k e e ). Poznań-Grunwald, 17 V I1968, na dolnej stronie liści Acer pseudoplatanus L., pojedyncze, uskrzydlone samice dzieworodne. G atunek europejski. W Polsce w ykazany z Pojezierza Mazurskiego i Niziny W ielkopolsko - Kuj awskie j. 18. Glethrobius comes (W a l k e e ). Puszczykowo, 22 Y 1966, na młodym pędzie Alnus glutinosa (L.), jedna uskrzydlona samica dzieworodna i liczne larwy odwiedzane przez mrówki. G atunek w ystępujący w całej P alearktyce; w Europie głównie na północy i w górach. W Polsce podaw any z Pobrzeża B ałtyku, Pojezierza Mazurskiego, Niziny Wielkopolsko- K ujaw skiej i Pienin. 19. Gallipterinella calliptera (H a r t ig ). Puszczykówko, Wielkopolski Park Narodowy, koło mostu do Rogalina, 20 V I 1965, na końcach pędów Betula verrucosa E h r h., bezskrzydłe i uskrzydlone samice dzieworodne odwiedzane przez mrówki; Poznań-Grunwald, 27 V 1967, na dolnej stronie młodych liści Betula verrucosa E h r h. ; Bolechowo pow. Murowana Goślina, 11 Y I I 1968, liczne bezskrzydłe samice dzieworodne odwiedzane przez mrówki. G atunek w ystępujący w praw ie całej P alearktyce. W k ra ju w ykazany z licznych re gionów, z N iziny W ielkopolsko-k ujaw skiej jedynie z Poznania. 20. KallistapJiis betulicola (K a l t e n b a c h ). Rezerwat Chlebowo koło Ludomy pow. Oborniki, 19 V III1966, na dolnej stronie młodych liści Betula pubescens E h e h., larwy i uskrzydlone samice dzieworodne. G atunek w ystępujący w E uropie i Am eryce Północnej. W Polsce notow any z P o jezierza Mazurskiego, N iziny W ielkopolsko-k ujaw skiej i Sudetów Zachodnich (1).

9 9 Mszyce Niziny Wielkopolsko-Kujawskiej Betulaphis quadrituberculata (K a l t e n b a c h ). Puszczykowo, Wielkopolski Park Narodowy, 22 V 1966; Poznań-Grunwald, 12 Y 1967; Jeziory, Wielkopolski Park Narodowy, 31 Y 1967, na dolnej stronie młodych liści i na końcach pędów Betula verrucosa E h r h., larwy, bezskrzydłe i uskrzydlone samice dzieworodne. G atunek w ystępujący w całej H olarktyce. W Polsce w ykazany z Pobrzeża B ałtyku, Pojezierza Mazurskiego, Niziny W ielkopolsko-kujawskiej, Niziny Mazowieckiej i K otliny Now otarskiej. Z Niziny W ielkopolsko-k ujaw skiej w ykazany z okolic Bydgoszczy. 22. Myzocallis carpini (K o c h). Jeziory, Wielkopolski Park Narodowy, 31 V 1967, nimfy; Kórnik pow. Śrem, Arboretum, 4 V I1967, nimfy i uskrzydlone samice dzieworodne na dolnej stronie liści Carpinus betulus L. G atunek rozmieszczony w Europie i na K aukazie. W Polsce w ykazany z wielu regionów; z N iziny W ielkopolsko-k ujaw skiej z okolic Bydgoszczy Myzocallis castanicola B a k e r. Poznań-Jeżyce, Ogród Botaniczny Uniwersytetu, 26 Y 1967, na dolnej stronie liści Quercus dentata T h u n b., liczne larwy, nimfy i uskrzydlone samice dzieworodne; Jeziory, Wielkopolski Park Narodowy, 31 V 1967, na dolnej stronie liści Quercus sessilis E h r h., dwie uskrzydlone samice dzieworodne i larwy. G atunek w ystępujący w Europie i zawleczony do Am eryki Północnej. W Polsce wykazany z kilku regionów, w tym i z Niziny W ielkopolsko-kujawskiej z innych gatunków dębu. 24. Ctenocallis setosus (K a l t e n b a c h ). Nad jeziorem Tuczno pow. Murowana Goślina, 14 V II1968, bezskrzydłe samice dzieworodne i nimfy wytrząsane z krzaka Sarothamnus scoparius (L.) W im m. G atunek w ystępujący w Europie i zawleczony do A m eryki Północnej. W Polsce w y kazany jedynie z Pojezierza Mazurskiego i Niziny Mazowieckiej. Nowy dla Niziny W ielkopolsko-kujawskiej. 25. Therioaphis ononidis (K a l t e n b a c h ). Poznań-Winogrady, 20 V II1967, na liściach i pędach Ononis spinosa L., uskrzydlone samice dzieworodne. G atunek w ystępujący w całej Europie. W Polsce w ykazany z W yżyny Małopolskiej i N iziny W ielkopolsko-k ujaw skiej. 26. Therioaphis tenera (A iz e n b e r g ). Poznań-Jeżyce, Ogród Botaniczny Uniwersytetu, 14 V I 1968, na liściach Caragana decorticans H a r m s., uskrzydlone samice dzieworodne i nimfy. G atunek rozmieszczony we wschodniej Europie, K azachstanie i zachodniej Syberii po jezioro B ajkał. Z Polski w ykazany z Pojezierza Mazurskiego i Niziny Mazowieckiej.

10 370 J. Achremowicz 10 N ow y dla N iziny W ielkopolsko-k ujaw skiej. G atunek ten od niedaw na zaczyna aktywnie rozszerzać swój zasięg ze w schodu n a zachód E uropy. 27. Tricłiocallis cyperi ( W a l k e r ). Poznań, rezerwat bagienny Żurawiniee, 16 V I 1968, 3 V II1968, strząsane z Garex rostrata S t o k e s, nad Jeziorem Kłosowskim koło Sierakowa pow. Międzychód, 30 V I1968, wytrząsane z Garex riparia C u r t., bezskrzydłe samice dzieworodne i larwy. G atunek europejski. W Polsce w ykazany z Pojezierza M azurskiego, N iziny Mazowieckiej, Puszczy Białowieskiej i K otliny N ow otarskiej. Nowy dla Niziny W ielkopolsko-kujaw skiej. 28. Tricłiocallis ossiannilssoni ( H i l l e E i s L a m b e r s ). Eezerwat torfowiskowy Chlebowo koło Ludomy pow. Oborniki, 19 V II1967; Poznań, Eezerwat Żurawiniec, 16 V I 1968, strząsane z Garex sp., bezskrzydłe samice dzieworodne i larwy. G atunek o nie znanym bliżej rozmieszczeniu. W ykazany z północnej części N RD i Szwecji. Z Polski w ykazany z okolic Bydgoszczy i N iziny Mazowieckiej. 29. Allapłiis łhripsoides ( H i l l e E i s L a m b e r s ). Poznań-Grunwald, 29 VI 1968,6 VTI1968, nad zarastającym bajorkiem, wytrząsane z Garex fusca B e l l. et A l l., bezskrzydłe i uskrzydlone samice dzieworodne; koło jeziora Tuczno pow. Murowana Goślina, 14 V I I 1968, wytrząsane z Garex sp., bezskrzydłe samice dzieworodne. G atunek europejski. W Polsce w ykazany z Pojezierza M azurskiego i Niziny Mazowieckiej. Nowy d la N iziny W ielkopolsko-k ujaw skiej Allapłiis verrucosa (G il l e t t e ). Poznań-Grunwald, 29 V I , nad zarastającym bajorkiem i koło jeziora Tuczno pow. Murowana Goślina, 14 VII , wytrząsane z Garex sp., bezskrzydłe samice. G atunek w ystępujący w Europie i Ameryce Północnej. W Polsce w ykazany jedynie z Pojezierza M azurskiego i B eskidu Zachodniego. Nowy dla N iziny W ielkopolsko-k ujaw skiej. 31. Subsaltusaphis flava ( H i l l e E i s L a m b e r s ). Poznań, rezerwat torfowiskowy Żurawiniee, 16 V I1968; rezerwat Chlebowo koło Ludomy pow. Oborniki Wielkopolskie, 19 V I I 1967; koło jeziora Tuczno pow. Murowana Goślina, 14 VII 1968 wytrząsane z Garex sp., bezskrzydłe samice dzieworodne i larwy. G atunek europejski. W ykazany z Polski z Pojezierza M azurskiego i Niziny Mazowieckiej. Nowy dla N iziny W ielkopolsko-k ujaw skiej.

11 11 Mszyce Niziny Wielkopolsko - Kuj awskiej II 371 *32. Subsaltusaphis intermedia (H il l e R i s L a m b e e s ). Poznań-Malta, 2 4 VII 1966; Bolechowo pow. Murowana Goślina, 11 YII 1968, kilka bezskrzydłych samic dzieworodnych wytrząśniętyeh z Garex sp. G atunek znany dotąd tylko z H olandii, Berlina i Czechosłowacji. Nowy dla Polski. *33. Subsaltusaphis lambersi (Q u e d n a u ). Poznań-Strzeszynek, 31 YII 1966; Poznań-Grunwald, 15 VII 1967, dwie bezskrzydłe samice dzieworodne wytrząśnięte z Garex sp. G atunek opisany ze Szwecji, innych danych brak. Nowy dla Polski. 34. Subsaltusaphis pieta (H il l e H is L a m b e e s ). Puszczykowo, Wielkopolski Park Narodowy, 5 V III1966, jedna bezskrzydła samica dzieworodna strząśnięta z Garex sp.; Poznań-Jeżyce, Ogród Botaniczny Uniwersytetu, 14 V I1968, jedna bezskrzydła samica dzieworodna wytrząśnięta z Galamagrostis tenella L i n k. ; Poznań-Grunwald, 29 V I 1968, dwie bezskrzydłe samice dzieworodne wytrząśnięte z turzyc; Poznań, rezerwat torfowiskowy Żurawiniec, 16 V I1968, jedna bezskrzydła samica dzieworodna z turzyc. G atunek europejski o niezbyt dobrze poznanym rozmieszczeniu. Z Polski w ykazany z Pojezierza Mazurskiego i Beskidu Zachodniego. Nowy dla Niziny W ielkopolsko-kujawskiej. 35. Subsaltusaphis rossneri (B ó e n e e ). Bolechowo pow. Murowana Goślina, 11 V I I 1968, bezskrzydła samica dzieworodna wytrząśnięta z turzyc. G atunek w ystępujący w Europie, o nie znanym bliżej rozmieszczeniu. W ykazany z NRD i Szwecji. W Polsce znany z Pobrzeża B ałtyku, Pojezierza Mazurskiego i Niziny Mazowieckiej. Nowy dla Niziny W ielkopolsko-k ujaw skiej. 36. Iziphya bufo (W a l k e e ). Poznań-Jeżyce, Ogród Botaniczny Uniwersytetu, 29 V II1966, jedna bezskrzydła samica dzieworodna wytrząśnięta z Garex pairei S c h o u t. ; Poznań, rezerwat bagienny Żurawiniec, 16 V I1968, liczne uskrzydlone i bezskrzydłe samice dzieworodne oraz larwy wytrząśnięte z Garex praecox S c h e e b. razem z Iziphya maculata N e v s. ; Poznań-Luboń, 4 V I I 1968, liczne bezskrzydłe samice dzieworodne i larwy na liściach i pędach Garex arenaria L.; Łupów pow. Gorzów Wielkopolski, 16 V II1968 i Pamięcin nad Odrą pow. Słubice, 15 VII 1968, kilka bezskrzydłych samic dzieworodnych wytrząśniętych z Garex sp. rosnącej w wąwozie morenowym. G atunek w ystępujący w Europie i Azji Środkowej. W Polsce w ykazany z Pobrzeża B ałtyku, Niziny W ielkopolsko-kujawskiej (Bydgoszcz), Niziny Mazowieckiej i W yżyny M ałopolskiej.

12 372 J. Achremowicz Iziphya maeulata N e v s k y. Poznań, rezerwat bagienny Żurawiniec, 16 V I1968, liczne bezskrzydłe i uskrzydlone samice dzieworodne i larwy wytrząśnięte z Carex praecox S c h r e b. (!) razem z Iziphya bufo ( W a l k e r ). G atunek znany z Czechosłowacji, W ęgier, Polski, U krainy i U zbekistanu. W Polsce w ykazany z W yżyny Małopolskiej. N ow y dla N iziny W ielkopolsko-k ujaw skiej. 38. Sminthuraphis ulrićhi Q u e d n a u. Poznań-Grunwald, 29 V 1967, uskrzydlona samica dzieworodna złapana przypadkowo do czerpaka; Poznań, rezerwat bagienny Żurawiniec, 16 V I 1968, na liściach Carex praecox S c h r e b., liczne bezskrzydłe i uskrzydlone samice dzieworodne i larwy; nad Jeziorem Kłosowskim koło Sierakowa pow. Międzychód, 30 Y I1968, jedna bezskrzydła samica dzieworodna złapana przypadkowo na Festuca heterophylla L a m.; Poznań-Luboń, 4 Y I I 1968, na liściach Carex arenaria L., liczne bezskrzydłe samice dzieworodne. G atunek w ystępujący w południowej F rancji, N R D, Czechosłowacji i w Polsce. W kraju w ykazany z N iziny W ielkopolsko-k ujaw skiej (Bydgoszcz) i Niziny Mazowieckiej. Chaitophorinae 39. Periphyllus hirticornis ( W a l k e r ). Kórnik pow. Śrem, Arboretum, 16 YI 1968, na dolnej stronie liści Acer campestre L., bezskrzydłe samice dzieworodne i larwy. G atunek w ystępujący w E uropie. Z Polski w ykazany z Niziny W ielkopolsko-k u jaw skiej (pow. Bydgoszcz), N iziny Mazowieckiej i K otliny N ow otarskiej. 40. Periphyllus lyropictus ( K e s s l e r ). Poznań-Grunwald, 17 V II1966, na ogonkach liściowych Acer campestre L., liczne bezskrzydłe samice dzieworodne i larwy odwiedzane przez mrówki; Jeziory, Wielkopolski Park Narodowy, 31 Y 1967, na młodych pędach Acer campestre L., liczne bezskrzydłe i uskrzydlone samice dzieworodne oraz larwy i nimfy odwiedzane przez mrówki. G atunek europejski. Z Polski w ykazany z Pobrzeża B ałtyku, N iziny Wielkopolsko- K ujaw skiej (pow. Bydgoszcz), N iziny Mazowieckiej, W yżyny Małopolskiej, W yżyny L u belskiej i K otliny N ow otarskiej. 41. Chaitophorus tremulae K o c h. Jeziory, Wielkopolski Park Narodowy, 30 YI 1967, na dolnej stronie liści Populus tremula L., liczne bezskrzydłe samice dzieworodne. G atunek w ystępujący od A tla n ty k u po Mongolię. W Polsce w ykazany z wielu re gionów, a z N iziny W ielkopolsko-k ujaw skiej z Poznania.

13 13 Mszyce Niziny Wielkopolsko-Kujawskiej II Sipha arenarii M o r d v il k o. Poznań-Malta, 3 Y II1968, na liściach Elymus arenarius L., bezskrzydłe samice dzieworodne. G atunek w ystępujący w Europie, Syberii Zachodniej i K azachstanie. W Polsce w ykazany z Pobrzeża B ałtyku, N iziny W ielkopolsko-kujawskiej (Bydgoszcz) i N iziny Mazowieckiej. 43. Sipha maydis graminis K a l t e n b a c h. Poznań-Grunwald, 29 Y 1967, u nasady liści Bromus mollis L. na ich dolnej stronie, bezskrzydłe samice i larwy odwiedzane przez mrówki; Poznań-Sołacz, Ogród Botaniczny WSE, 20 VI 1968, bezskrzydłe samice dzieworodne i larwy wytrząśnięte z Molinia coerulea (L.) M o e n c h ; Poznań-Grunwald, 17 V I1968, na górnej stronie liści Arrhenatherum elatius (L.) P.B. blisko ich nasady, bezskrzydłe samice dzieworodne i larwy odwiedzane przez mrówki. Liście usychały od żerowania mszyc. G atunek w ystępujący w zachodniej P alearktyce. W kraju w ykazany z kilku regionów n a różnych gatunkach traw, z Niziny W ielkopolsko-kujawskiej podany z Bydgoszczy. 44. Chaetosiphella berlesei (D e l G u e r c io ). Poznań-Luboń, 4 YII 1968, jedna larwa wytrząśnięta z Festuca ovina L. G atunek europejski. W Polsce w ykazany z Pojezierza Pomorskiego i Pojezierza Mazurskiego. Nowy dla Niziny W ielkopolsko-k ujaw skiej. *45. Chaetosiphella stipae H il l e E is L a m b e r s. Pamięcin nad Odrą pow. Słubice, wąwóz morenowy, bezskrzydłe samice dzieworodne i larwy wytrząsane z kęp Stipa johannis Ce l. G atunek w ystępujący od P ortugalii po Mongolię. Nowy dla Polski Chaetosiphella tshernavini (M o r d v il k o ). Poznań-Dębina, 11 YII 1967, na liściu Festuca ovina L., jedna uskrzydlona i dwie bezskrzydłe samice dzieworodne. G atunek w ykazany z Berlina, Czechosłowacji i Mołdawii. W Polsce jedynie z P o jezierza Mazurskiego. Nowy dla N iziny W ielkopolsko-k ujaw skiej. *47. Atheroides doncasteri O s s ia n n il s s o n. Wielkopolski Park Narodowy, nad jeziorem Skrzynka, 13 YII 1967, na górnej stronie liści Deschampsia caespitosa (L.) P.B., liczne bezskrzydłe samice dzieworodne i larwy oraz kilka samic uskrzydlonych, wzdłuż żyłki głównej liści. G atunek w ykazany jak dotąd tylko ze Szwecji. Nowy dla Polski. 48. Atheroides hirtellus H a l id a y. Gorzyń pow. Międzychód, 15 V II1968, jedna bezskrzydła dzieworodna samica wytrząśnięta z kępy traw.

14 374 J. Achremowicz 14 G atunek w ykazany z Anglii, Szwecji, N R F, N R D i Polski. W Polsce jedynie z P o jezierza M azurskiego. Nowy dla N iziny W ielkopolsko-k ujaw skiej. Aphidinae 49. Pierocomma jacks oni T h e o b a l d. Poznań-Grunwald, 30 Y 1965, zadrzewienia przedsiębiorstwa zieleni miejskiej, na młodych gałązkach Salix sp., bezskrzydłe i uskrzydlone samice dzieworodne odwiedzane przez mrówki. G atunek europejski, w ystępujący raczej w północnej i środkowej Europie. W Polsce w ykazany z Pobrzoża B ałtyku, Pojezierza Mazurskiego, Niziny Mazowieckiej i Beskidu W schodniego. Nowy dla N iziny W ielkopolsko-k ujaw skiej. 50. Plocamaphis brachy siphon O s s i a n n i l s s o n. Poznań-Grunwald, 17 V II 1968, u nasady grubego bocznego pędu Salix caprea L., tuż koło ziemi duża kolonia bezskrzydłych samic dzieworodnych i larw pokryta gęstym puchem woskowym. G atunek niedawno opisany i dotychczas w ykazany z Anglii, Szwecji i Polski. U nas w ykazany z Pojezierza M azurskiego, Niziny Mazowieckiej i Niziny W ielkopolsko-k ujaw skiej. 51. Paraschizaphis caricis ( S c h o u t e d e n ). Poznań, rezerwat bagienny Żurawiniec, 16 V I 1968, dwie bezskrzydłe samice dzieworodne wytrząśnięte z Garex praecox S c h r e b. ; Poznań-Grunwald, 17 V I 1968, kolonia larw odwiedzana przez mrówki, u nasady pędu i na dolnych liściach Garex hirta L. G atunek w ystępujący w Europie. Z Polski w ykazany z Pojezierza Mazurskiego, N iziny W ielkopolsko-k ujaw skiej (Bydgoszcz) i N iziny Mazowieckiej. 52. Paraschizaphis scirpi (P a s s e r i n i). Poznań-Grunwald, 1 9 V I ; Poznań-Winogrady, 17 V I I , na liściach Typha latifolia L., liczne bezskrzydłe dzieworodne samice i larwy. G atunek w ystępujący w E uropie, n a Z akaukaziu i w północnej Afryce. W Polsce w y kazany z Pojezierza M azurskiego, N iziny W ielkopolsko-k ujaw skiej (pow. O borniki W ielkopolskie) i z W yżyny Małopolskiej. 53. Schizaphis jaroslavi ( M o r d v i l k o ). Poznań-Malta, 26 V I I 1966, wytrząsane z Galamagrostis epigeios (L.) R o t h., bezskrzydłe samice dzieworodne; Poznań-Dębina, 20 V I1967, na dolnej stronie liści G. epigeios (L.) R o t h., duże kolonie bezskrzydłych samic dzieworodnych i larw. G atunek w ystępujący w Skandynaw ii, Polsce, europejskiej części ZSR R i Japonii. W Polsce podany z Pobrzeża B ałtyku, Pojezierza Pom orskiego, Pojezierza Mazurskiego, N iziny W ielkopolsko-k ujaw skiej (Bydgoszcz) i N iziny Mazowieckiej.

15 15 Mszyce Niziny Wielkopolsko-Kujawskiej II ScMzaphis longicaudata H i l l e B i s L a m b e r s. Wielkopolski Park Narodowy, 6 V II1967, jedna bezskrzydła samica dzieworodna złapana przypadkowo na Holcus lanatus L.; Poznań-Grunwald, 29 Y I 1968, jedna bezskrzydła samica dzieworodna strząśnięta z traw. G atunek w ystępujący w północnej i środkowej Europie. W Polsce w ykazany jedynie z Pojezierza Mazurskiego. Nowy dla N iziny W ielkopolsko-k ujaw skiej. *55. ScMzaphis graminum hold H i l l e B i s L a m b e r s. Poznań, rezerwat bagienny Żnrawiniec, 16 YI 1968, na górnej stronie liści Holcus mollis L. przylegających do źdźbeł, mała kolonia złożona z bezskrzydłych samic dzieworodnycb, jednej uskrzydlonej oraz larw i nimf, odwiedzana przez mrówki. P odgatunek nowy dla Polski. *56. ScMzaphis palustris ( T h e o b a l d ). Bezerwat Chlebowo koło Ludomy pow. Oborniki Wielkopolskie, 19 Y I I 1967, trzy larwy i jedna bezskrzydła samica dzieworodna wytrząśnięte z bagiennych traw. G atunek w ystępujący w zachodniej Europie, NRD i w południowo-zachodniej części ZSR R. Nowy dla Polski. 57. ScMzaphis weingaertnaeriae H i l l e B i s L a m b e r s. Poznań-Grunwald, 5 V I 1968, po kilka sztuk na końcach liści Corynephorus canescens (L.) P.B., bezskrzydłe i uskrzydlone samice dzieworodne oraz larwy i nimfy. G atunek w ystępujący w północnej i środkowej Europie. W Polsce w ykazany z Pobrzeża B ałtyku, Pojezierza Mazurskiego i Niziny Mazowieckiej. Nowy dla Niziny W ielkopolsko- K ujaw skiej. 58. Longiunguis pyrarius ( P a s s e r i n i ). Pamiątkowo pow. Szamotuły, 20 V 1967, na dolnej stronie liści i na końcach młodych pędów Pirus communis L., liczne bezskrzydłe samice dzieworodne, larwy i nimfy. G atunek w ystępujący w Europie, na Zakaukaziu i Bliskim W schodzie. W Polsce w ykazany z Pojezierza Pom orskiego i Niziny W ielkopolsko-kujawskiej (pow. O borniki W ielkopolskie i Ostrzeszów) Rhopalosiphum maidis ( F i t c h ). Poznań-Jeżyce, Ogród Botaniczny Uniwersytetu, 14 V I , larwy strząśnięte z Pannisetum japonicum T r i n. G atunek kosm opolityczny, szkodnik zbóż i kukurydzy w krajach subtropikalnych i południowej Europie. W Europie Środkowej notow any od niedaw na. W Polsce w ykazany z Pojezierza M azurskiego, N iziny W ielkopolsko-kujawskiej (pow. Rawicz), Niziny Mazowieckiej i Śląska Dolnego.

16 376 J. Achremowicz Ajphis epilobii K a l t e n b a c h. Iłowiec pow. Kościan, 4 VII 1967, na szypułkach kwiatowych i torebkach nasiennych jepilobium hirsutum L., liczne kolonie bezskrzydłych i uskrzydlonych samic dzieworodnych, larw i nimf. G atunek w ystępujący w E uropie, n a Z akaukaziu i w Azji Środkowej. W Polsce w ykazany z w ielu regionów, a z Niziny W ielkopolsko-k ujaw skiej z W ielkopolskiego P ark u N arodowego i Bydgoszczy. 61. Aphis genistae S c o p o li. Poznań-Osiedle Warszawskie, 18 V III1966, liczne kolonie na młodych pędach Genista tinctoria L. (leg. S. L e w a n d o w s k i ). G atunek europejski. W Polsce w ykazany z Pojezierza Mazurskiego, Pojezierza Pom orskiego, N iziny Mazowieckiej, W yżyny Małopolskiej i W yżyny Lubelskiej. Nowy dla Niziny W ielkopolsko - K uj awskie j. 62. Aphis hederae K a l t e n b a c h. Poznań-Jeżyce, Ogród Botaniczny Uniwersytetu, 30 VI 1966, na wierzchołkowych pędach i nasadach liści Hedera helix L., larwy, bezskrzydłe i uskrzydlone samice dzieworodne. G atunek w ystępujący w całej Europie. W Polsce w ykazany z Niziny Mazowieckiej j B eskidu Zachodniego. Nowy dla N iziny W iełkopolsko-k ujaw skiej. 63. Aphis hypochoeridis ( B ó r n e r ). Poznań-Junikowo, cmentarz, 19 VII 1966, na rozecie liściowej Hypochoeris radicata L., liczne bezskrzydłe samice dzieworodne i larwy. G atunek w ystępujący w północnej i środkowej Europie. W Polsce w ykazany z P o jezierza M azurskiego i N iziny Mazowieckiej. Nowy dla Niziny W iełkopolsko-k ujaw skiej. 64. Aphis lambersi ( B ó r n e r ). Poznań-Malta, 26 V I I 1966, na szyjce korzeniowej Daucus carota L., bezskrzydłe samice dzieworodne i larwy. G atunek europejski. W Polsce w ykazany z Pojezierza Mazurskiego, N iziny Mazowieckiej, W yżyny Małopolskiej i Niziny Sandom ierskiej. Nowy dla Niziny W ielkopolsko-kujaw skiej. 65. Aphis leontodontis ( B ó r n e r )? Poznań-Junikowo, cmentarz, 19 VII 1966, na korzeniach Hypochoeris radicata L., bezskrzydłe samice dzieworodne i larwy odwiedzane przez mrówki. Roślina nietypowa. G atunek w ykazany ze Szwecji, NKD i Polski (Pojezierze Mazurskie). Nowy dla Niziny W ielkopolsko - K uj aw skiej. 66. Aphis mirifica ( B ó r n e r ). Bolechowo pow. Murowana Goślina, 11 VII 1968, u nasady łodygi Chamaenerion angustifolium (L.) S c o p., bezskrzydłe dzieworodne samice i larwy odwiedzane przez mrówki,

17 17 Mszyce Niziny Wielkopolsko-Kujawskiej II 377 G atunek w ykazany z Anglii, NRD i Polski (Pojezierze Pom orskie i Pojezierze M azurskie). Nowy dla Niziny W ielkopolsko-kujawskiej. 67 Aphis newtoni T h e o b a l d. Poznań-Grunwald, 2 4 V 1967, na liściach w dolnej części rośliny Iris germanica L., bezskrzydłe i uskrzydlone dzieworodne samice, larwy i nimfy odwiedzane przez mrówki. G atunek europejski, w Polsce w ykazany z Pojezierza Mazurskiego, Niziny W ielkopolsko-k ujaw skiej i Niziny Mazowieckiej. 68. Aphis pollinosa W a l k e r. Poznań-Grunwald, 1 V II1968, na końcach pędów Epilobium hirsutum L., bezskrzydłe dzieworodne samice i larwy. G atunek w ykazany z Anglii, W łoch i Polski (Nizina W iełkopolsko-k ujaw ska B ydgoszcz). 69. Aphis polygonata ( N e v s k y ). Poznań-Grunwald, 26 Y I I 1966, na końcach pędów, pędach i liściach Polygonum aviculare L., bezskrzydłe dzieworodne samice i larwy. G atunek w ystępujący w Europie i Azji Środkowej. W Polsce w ykazany z Pojezierza Mazurskiego, Niziny W ielkopolsko-k ujaw skiej (Bydgoszcz) i Niziny Mazowieckiej. 70. Aphis ruborum (B ó r n e r ). Poznań-Grunwald, 17 V I1968, na końcu pędu i w gnieździe ze skręconych liści Bubus saxatilis L., bezskrzydłe samice dzieworodne i larwy odwiedzane przez mrówki. G atunek w ystępujący w Europie, n a Zakaukaziu, w Azji Środkowej i na Bliskim W schodzie. Z Polski w ykazany z wielu regionów, a z Niziny W ielkopolsko-kujawskiej na podstaw ie uszkodzeń. 71. Aphis rumicis L i n n a e u s. Poznań-Dębina, 20 V I1967, na dolnej stronie skręconych liści Bumex hydrolapathum H tjd s., bezskrzydłe i uskrzydlone dzieworodne samice oraz larwy, odwiedzane przez mrówki. G atunek w ystępujący w całej H olarktyce. Z Polski w ykazany z wielu regionów. Z N iziny W ielkopolsko-k ujaw skiej na podstaw ie wyrośli. 72. Aphis sarothamni F r a n s s e n. Koło jeziora Tuczno pow. Murowana Goślina, 14 V II1968, dwie bezskrzydłe dzieworodne samice, jedna larwa i jedna nimfa wytrząśnięte z gałęzi Sarothamnus scoparius (L.) W im m. G atunek w ystępujący w całej Europie. W Polsce w ykazany z Pojezierza Mazurskiego. N iziny Mazowieckiej, W yżyny Małopolskiej. Nowy dla Niziny W ielkopolsko-k ujaw skiej, 2

18 378 J. Achremowicz Aphis scaliai D e l G u e r c io. Poznań-Grunwald, 6 V II1966, na rozłogach i korzeniach Trifolium repens L bezskrzydłe dzieworodne samice i larwy odwiedzane przez mrówki. G atunek w ykazany z Anglii, Szwecji, N R D, Polski i W łoch. W Polsce znany z P o jezierza Mazurskiego i N iziny Mazowieckiej. Nowy dla N iziny W ielkopolsko-kujawskiej. 74. Aphis serpylli K o c h. Poznań-Jeżyce, Ogród Botaniczny Uniwersytetu, 1 V II1967, na pędach i liściach Thymus serpyllum L. em. F r. przysypanych ziemią przez mrówki bezskrzydłe dzieworodne samice i larwy. G atunek w ystępujący w Europie, Azji Środkowej i na Bliskim W schodzie. W Polsce w ykazany z Pojezierza M azurskiego, W yżyny Małopolskiej, W yżyny Lubelskiej i Beskidu W schodniego. Nowy dla N iziny W ielkopolsko-k ujaw skiej. 75. Aphis subviridis (B órner). Poznań-Grunwald, 17 Y I I 1966, na nasadach liści i pędów Potentilla argentea L. pod ziemią naniesioną przez mrówki bezskrzydłe dzieworodne samice, larwy i nimfy. G atunek w ystępujący w środkowej E uropie. W Polsce w ykazany z Pojezierza M azurskiego i N iziny M azowieckiej. Nowy dla Niziny W ielkopolsko-k ujaw skiej. 76. Aphis vaceinii ( B ó r n e r ). Bezerwat Chlebowo pow. Oborniki Wielkopolskie, 19 Y II 1967, na końcach młodych pędów Vaccinium myrtillus L., bezskrzydłe dzieworodne samice i larwy. G atunek w ystępujący w północnej i środkowej Europie. Z Polski w ykazany z Pobrzeża B ałtyku, Pojezierza M azurskiego, N iziny Mazowieckiej i W yżyny Małopolskiej. Nowy dla N iziny W ielkopolsko-k ujaw skiej. 77. Protaphis anthemidis ( B ó r n e r ). Czechów pow. Gorzów Wielkopolski, 15 V I I 1968, u nasady łodygi Anthemis tinctoria L. obudowanej ziemią przez mrówki, bezskrzydłe i uskrzydlone dzieworodne samice, larwy i nimfy. G atunek w ystępujący w N R D, Polsce (Pojezierze M azurskie), n a W ęgrzech i na Krym ie. Nowy dla N iziny W ielkopolsko-k ujaw skiej. 78. Protaphis hartigi (H il l e B i s L a m b e r s ). Poznań-Grunwald, 1 V II1966; Poznań-Junikowo, 29 V I I 1966, na szyjkach korzeniowych Centaurea scabiosa L., obudowanych ziemią przez mrówki bezskrzydłe dzieworodne samice, larwy i nimfy; Poznań-Dębina, 11 V I I 1967, pod ziemią na szyjce korzeniowej i pędzie Centaurea rhenana B o r., bezskrzydłe, dzieworodne samice odwiedzane przez mrówki. G atunek w ystępujący w E uropie, n a Z akaukaziu i w Azji Środkowej. W Polsce w y k a zany z Pojezierza Mazurskiego, N iziny W ielkopolsko-k ujaw skiej (Bydgoszcz), Niziny M a zowieckiej i W yżyny Małopolskiej.

19 19 Mszyce Niziny Wielkopolsko-Kujawskiej II Anur aphis subterranea ( W a l k e r ). Poznań-Grunwald, 5 Y II1966, na szyjce korzeniowej Pastinaca sativa L., bezskrzydłe dzieworodne samice i larwy odwiedzane przez mrówki; Poznań-Grunwald, 17 YII 1966, na szyjce korzeniowej Heracleum sibiricum L., bezskrzydłe dzieworodne samice i larwy; Poznań- Plewiska, 2 V 1967, u nasady pędów Heracleum sphondyllium L. pod ziemią nasypaną przez mrówki trzy uskrzydlone dzieworodne samice i larwy. G atunek w ystępujący w Europie, n a Zakaukaziu i w Azji Środkowej. W Polsce w ykazany z Pojezierza Pomorskiego, Pojezierza Mazurskiego, Niziny Mazowieckiej i W yżyny M ałopolskiej. Nowy dla Niziny W ielkopolsko-kujawskiej. 80. Hysaphis apiifolia petroselini ( B o r n e r ). Poznań-Plewiska, 5 VI 1967, u nasady liści i na szyjce korzeniowej Gonium maculatum L., bezskrzydłe dzieworodne samice i larwy odwiedzane przez mrówki. P odgatunek w ystępujący w Anglii, Holandii, N RD, Polsce, w europejskiej części ZSRR i n a Zakaukaziu. W Polsce w ykazany z Pojezierza Mazurskiego, N iziny Mazowieckiej i W y żyny Małopolskiej. Nowy dla Niziny W ielkopolsko-kujawskiej. 81. Hysaphis lappae lappae ( K o c h ). Poznań-Grunwald, 30 V I1966, na szyjce korzeniowej Arctium minus ( H i l l. ) B e r n h., bezskrzydłe i uskrzydlone dzieworodne samice i larwy odwiedzane przez mrówki. P odgatunek w ystępujący w Europie i n a Zakaukaziu. Z Polski w ykazany z P ojezierza Mazurskiego i W yżyny M ałopolskiej. Nowy dla Niziny W ielkopolsko-k ujaw skiej. 82. Hysaphis ranunculi ( K a l t e n b a c h ). Poznań-Grunwald, 29 V II1966, u nasady pędu Ranunculus arvensis L. pod ziemią, bezskrzydłe samice dzieworodne i larwy; Poznań-Jeżyce, Ogród Botaniczny Uniwersytetu, 26 V 1967, u nasady ogonka liściowego Ranunculus bulbosus L. przy ziemi, jedna uskrzydlona dzieworodna samica i larwy odwiedzane przez mrówki; Poznań-Sołacz, 29 VI 1967, u nasady pędu Ranunculus repens L., bezskrzydłe samice dzieworodne i larwy. G atunek w ystępujący w Europie. W Polsce w ykazany z Pojezierza Mazurskiego i W y żyny M ałopolskiej. Nowy dla Niziny W ielkopolsko-kujawskiej. 83. Brachycaudus linariae S t r o y a n. Poznań-Grunwald, 14 VII 1967, na szyjce korzeniowej Linaria vulgaris (L,) M i l l., bezskrzydłe dzieworodne samice odwiedzane przez mrówki. G atunek w ykazany z Anglii, F rancji i Polski. W Polsce w ykazany z Pojezierza Mazurskiego i W yżyny Małopolskiej. Nowy dla Niziny W ielkopolsko-k ujaw skiej.

20 380 J. Achremowicz Bracłiycolus stellariae (H a r d y ). Poznań-Sołacz, Park WSE, 29 V I1967, w liściach Stellaria holostea L. zwiniętych rurkowato ku górze, bezskrzydłe samice dzieworodne i larwy. G atunek w ystępujący w całej E uropie. W Polsce w ykazany z kilku regionów; z N i ziny W ielkopolsko-k ujaw skiej jedynie n a podstaw ie wyrośli. 85. Brachycorynella asparagi (M o r d v il k o ). Poznań-Grunwald, 30 V II1966, bezskrzydłe dzieworodne samice wytrząśnięte z pędów Asparagus officinalis L. G atunek w ykazany z N R D, Polski, Czechosłowacji, Bułgarii i U krainy. W Polsce notow any jedynie z W yżyny M ałopolskiej. Nowy dla N iziny W ielkopolsko-k ujaw skiej. *86. Diuraphis bromicola (H il l e B is L a m b e r s ). Poznań-Sołacz, 13 VII 1967, w zwiniętym młodym liściu Bromus mollis L., bezskrzydłe dzieworodne samice i larwy. Eoślina nietypowa! G atunek w ystępujący w zachodniej Europie, N R F i centrum europejskiej części ZSRR. Nowy dla Polski. *87. Diuraphis hold (H il l e E i s L a m b e r s ). Poznań-Grunwald, 11 V II1967, w zwiniętych liściach wierzchołkowych Holcus lanatus L., bezskrzydłe dzieworodne samice i larwy. G atunek w ystępujący w zachodniej Europie. Nowy dla Polski Aspidaphis adjuvans (W a l k e r ). Poznań-Grunwald, 19 V I , dwie bezskrzydłe dzieworodne samice i larwy wytrząśnięte z pędów Polygonum aviculare L. G atunek w ystępujący w praw ie całej H olarktyce. W Polsce w ykazany z N iziny Wielkopolsko-K ujaw skiej (Bydgoszcz) i N iziny Mazowieckiej. 89. Lipaphis ruderalis B o r n e r. Poznań-Junikowo, 29 V II1966, bezskrzydłe dzieworodne samice wytrząśnięte z krzaczka Lepidium densiflorum S c h r a d. G atunek w ystępujący w N RD, Polsce, Czechosłowacji, n a W ęgrzech i w europejskiej części ZSRR. W Polsce w ykazany z Pobrzoża B ałtyku i Niziny W ielkopolsko-kujawskiej (Bydgoszcz). 90. Semiaphis anthrisci (K a l t e n b a c h ). Poznań-Strzeszyn, 28 V I I 1966, w zwiniętych liściach i u podstawy kwiatków Chaerophyllum temulum L., bezskrzydłe i uskrzydlone dzieworodne samice i larwy; Poznań-Grunwald, 5 VII 1967, na dolnej stronie zwiniętych liści, w szypułkach kwiatowych i baldachach Anthriscus silvestris (L.) Hoffm., duże kolonie bezskrzydłych dzieworodnycli samic.

21 21 Mszyce Niziny Wielkopolsko-Kujawskiej Gatunek w ystępujący w Europie. W Polsce w ykazany z wielu regionów na podstawie wyrośli, jednak dane sprawdzone odnoszą się tylko do Pojezierza Mazurskiego i Niziny Sandomierskiej. 91. Ammiaphis sii ( K o c h). Czechów pow. Gorzów Wielkopolski, 16 YII 1968, na dolnej stronie liści Falcaria vulgaris B e r n i e, bezskrzydłe dzieworodne samice i larwy. G atunek w ystępujący w środkowej i wschodniej Europie. W Polsce w ykazany jedynie z W yżyny Małopolskiej. Nowy dla Niziny W ielkopolsko-kujawskiej. 92. Staegeriella necopinata (B o r n e r ). Wielkopolski Park Narodowy, koło Jeziora Budzyńskiego, 20 VI 1967, dwie uskrzydlone dzieworodne samice na szypułkach kwiatowych Galium mollugo L. G atunek w ystępujący w całej Europie. W Polsce w ykazany jedynie z Pienin. Nowy dla N iziny W ielkopolsko-k ujaw skiej. 93. Silenobium schusteri B o r n e r. Poznań-Malta, 26 V II1966, jedna bezskrzydła dzieworodna samica wytrząśnięta (przypadkowo) z traw; Poznań- Grunwald, 29 V 1967,17 V II1968 i 27 V I 1969, bezskrzydłe dzieworodne samice i larwy na końcach pędów Melandrium album (M il l.) G a r c e e. G atunek znany z E uropy. W Polsce w ykazany jedynie z Pojezierza Mazurskiego i N i ziny Mazowieckiej. Nowy dla Niziny W ielkopolsko-kujawskiej. 94. Coloradoa abrotani ( K o ch). Poznań-Jeżyce, Ogród Botaniczny Uniwersytetu, 13 V I 1966, bezskrzydłe dzieworodne samice wytrząśnięte z pędów Artemisia abrotanum L. G atunek notow any z Norwegii, Szwecji, N R F, NRD i Polski. U nas w ykazany z Niziny W ielkopolsko-kujawskiej (Bydgoszcz) i N iziny Mazowieckiej. 95. Coloradoa absinihiella O s s ia n n il s s o n. Poznań-Grunwald, 10 V II1967, na wierzchołkach pędów Artemisia absinthium L., bezskrzydłe dzieworodne samice i larwy. G atunek opisany niedawno ze Szwecji. W Polsce w ykazany jedynie z Pojezierza M a zurskiego. Nowy dla Niziny W ielkopolsko-kujawskiej. 96. Coloradoa achilleae H il l e B is L a m b e r s. Poznań-Dębina, 23 V I I 1966, jedna uskrzydlona i bezskrzydłe dzieworodne samice, wytrząsane z pędów Achillea millefolium L. G atunek w ystępujący w Europie i A natolii. W Polsce w ykazany z Pojezierza P om orskiego i Pojezierza Mazurskiego. Nowy dla Niziny W ielkopolsko-kujawskiej.

22 Ś82 J. Achremowicz 22 *97. Coloradoa inodorella O s s ia n n l l s s o n. Poznań-Dębina, 23 VI 1 966, bezskrzydłe i uskrzydlone dzieworodne samice, larwy i nimfy wytrząśnięte z Tripleurospermum inodorum (L.) S c h u l t z-b i p. G atunek w ystępujący w Europie Zachodniej i w centrum europejskiej części ZSRR. Nowy dla Polski. *98. Chaetosiphon alpestre H il l e B i s L a m b e r s. Poznań-Jeżyce, Ogród Botaniczny Uniwersytetu, 29 Y I I 1966, na pączkach kwiatowych, szypułkach i w kątach liści Potentilla fulgens W a l l, dwie bezskrzydłe dzieworodne samice i liczne larwy; Poznań-Grunwald, 17 V I 1968, jedna larwa wytrząśnięta z pędów Potentilla argentea L. G atunek znany ze Szwecji, Szw ajcarii, Czechosłowacji, z południowego wschodu europejskiej części ZSR R, zachodniego K azachstanu i Mongolii. Nowy dla Polski. 99. Chaetosiphon potentillae (W a l k e r ). Poznań-Grunwald, 1 V I 1968 i 17 VI 1968, bezskrzydłe dzieworodne samice i larwy wytrząśnięte z pędów Potentilla argentea L. G atunek w ystępujący w całej Europie, dotychczas notow any jedynie z P. anserina L. W Polsce w ykazany z Pojezierza Mazurskiego i N iziny W ielkopolsko-k ujaw skiej (B ydgoszcz) Elatóbium abietinum (W a l k e r ). Kórnik pow. Śrem, Arboretum, 4 VI 1967, na szpilkach Abies alba M il l. (!), dwie bezskrzydłe dzieworodne samice i larwy. G atunek w ystępujący w całej praw ie H olarktyce, n a Nowej Zelandii i Tasm anii. W P olsce w ykazany z N iziny Mazowieckiej i Niziny W ielkopolsko-k ujaw skiej (Poznań) Ovatomyzus calaminthae (M a c c h ia t i). Jeziory, Wielkopolski Park Narodowy, 9 V I 1967, na dolnej stronie liści Calamintha vulgaris (L.) D r u c e., bezskrzydłe dzieworodne samice. G atunek w ystępujący w Europie. W Polsce w ykazany jedynie z Bieszczadów. Nowy dla N iziny W ielkopolsko-k ujaw skiej Myzodes ascalonicus ( D o n c a s t e r ). Poznań-Jeżyce, Ogród Botaniczny Uniwersytetu, 13 V I 1966, na dolnej stronie liści Ribes alpinum L. (!) w pęcherzykowatych galasach wydętych ku górze i czerwieniejących (!), bezskrzydłe dzieworodne samice, jedna uskrzydlona, larwy i nimfy. Być może zajęły one opuszczone galasy Cryptomyzus korschelti B ó r n e r. G atunek kosm opolityczny. W Polsce znany jedynie z Niziny Mazowieckiej. Nowy dla N iziny W ielkopolsko-k ujaw skiej.

23 23 Mszyce Niziny Wielkopolsko-Kujawskiej II Myzodes myosotidis B o r n e r. Kórnik pow. Śrem, Arboretum, 4 VI 1967, w zwiniętych kn górze liściach Myosotis palustńs (L.) N a t h o r s t, bezskrzydłe samice dzieworodne. G atunek w ystępujący w całej Europie. W Polsce w ykazany z Niziny Wielkopolsko- K ujaw skiej (Bydgoszcz) i N iziny Mazowieckiej Myzodes eertus ( W a l k e r ). Poznań-Grunwald, 2 1 V I1966; Poznań- Plewiska, 2 V 1967, bezskrzydłe samice dzieworodne wytrząśnięte z Viola tricolor L. G atunek w ystępujący w Europie, A natolii i Ameryce Północnej. W Polsce w ykazany z Pojezierza Pomorskiego, Pojezierza Mazurskiego, Niziny W ielkopolsko-k ujaw skiej (B ydgoszcz) i Niziny Mazowieckiej Myzus ornatus L a i n g. Poznań-Grunwald, szklarnia Instytutu Ochrony Boślin, 7 V 1968, na dolnej stronie liści Trifolium pratense L. (!) liczne bezskrzydłe dzieworodne samice i larwy. G atunek kosm opolityczny, notow any u nas jedynie z Niziny Mazowieckiej. Nowy dla N iziny W ielkopolsko-k ujaw skiej Neomyzus circumflexus ( B u c k t o n ). Poznań-Plewiska, szklarnia Instytutu Zielarskiego, 8 V II1967, na górnej stronie liści Calceolaria scabiosaefolia Sms., bezskrzydłe dzieworodne samice; Poznań-Sołacz, Ogród Botaniczny WSE, 13 V I I 1967, bezskrzydłe dzieworodne samice wytrząsane z roślin Chrysanthemum indicum L., rosnących na otwartym terenie. G atunek kosm opolityczny. W ykazany w Polsce z Pojezierza Mazurskiego, Niziny W ielkopolsko-k ujaw skiej, Śląska Górnego, W yżyny Lubelskiej i Beskidu Zachodniego Tubaphis ranunculina ( W a l k e r ). Poznań-Sołacz, Ogród Botaniczny WSE, 29 VI 1967, na dolnej stronie liści Ranunculus acer L., bezskrzydłe dzieworodne samice i larwy. G atunek w ystępujący w praw ie całej Europie. W Polsce w ykazany z pewnością jedynie z Pojezierza Mazurskiego, dane z Niziny W ielkopolsko-kujawskiej wątpliwe. Nowy dla N iziny W ielkopolsko - Kuj aw skiej Paramyzus heraclei B ó r n e r. Poznań-Plewiska, 8 VII 1967, na dolnej strome liści Reracleum sphondylium L., bezskrzydłe dzieworodne samice i larwy. G atunek w ystępujący w Europie. W ykazany w Polsce z Pobrzeża B ałtyku i Pojezierza M azurskiego. Nowy dla Niziny W ielkopolsko-k ujaw skiej.

24 384 J. Achremowicż Nasonovia compositallae nigra ( H i l l e B i s L a m b e r s ). Jeziory, Wielkopolski Park Narodowy, 31 Y 1967, w zwiniętych ku górze liściach, na szypułkach kwiatowych i kwiatach Hieracium murorum L., bezskrzydłe dzieworodne samice, larwy i nimfy. G atunek w ystępujący w całej praw ie Europie. W k raju notow any z wielu regionów, z N iziny W ielkopolsko-k ujaw skiej n a podstaw ie wyrośli Nasonovia pilosellae ( B o r n e r ). Poznań-Plewiska, 2 V I 1967, w zwiniętych ku górze liściach i na szypułkach kwiatowych Hieracium pilosella L., bezskrzydłe dzieworodne samice. Rozmieszczenie g atu n k u podobne do poprzedniego. Z Niziny W ielkopolsko-kujawskiej również podaw any n a podstaw ie wyrośli Hyperomyzus pallidus H i l l e B i s L a m b e r s. Poznań-Dębina, 11 VII 1967, na dolnej stronie liści Sonchus arvensis L., liczne bezskrzydłe i nieliczne uskrzydlone dzieworodne samice. G atunek w ystępujący w Europie, n a Bliskim W schodzie i w Ameryce Północnej. W P o l sce podany z Pojezierza Mazurskiego, Niziny W ielkopolsko-kujawskiej (Bydgoszcz), Niziny M azowieckiej, W yżyny M ałopolskiej i Pienin Hyperomyzus rhinanthi ( S c h o u t e d e n ). Poznań-Grunwald, 19 V II1966, w torebkach nasiennych Aleciorolopłius montanus ( S a u t.) P r i t s c h., kilka bezskrzydłych dzieworodnych samic. G atunek w ystępujący w Europie i n a Zakaukaziu. W Polsce w ykazany z Pobrzeża B ałtyku, Pojezierza Mazurskiego i N iziny Mazowieckiej. Nowy dla Niziny W ielkopolsko- K ujaw skiej Rhopalosiphoninus calthae ( K o c h ). Żydowo pow. Miłosław, 20 V III 1965, jedna uskrzydlona samica dzieworodna złapana przypadkiem czerpakiem na lucernie. G atunek w ystępujący w Europie. W Polsce w ykazany z Pojezierza Mazurskiego i K o t liny N ow otarskiej. Nowy dla N iziny W ielkopolsko-k ujaw skiej Acyrthosiphon loti ( T h e o b a l d ). Poznań-Jeżyce, Ogród Botaniczny Uniwersytetu, 14 V II1967, bezskrzydłe dzieworodne samice wytrząsane z pędów Lotus corniculatus L. G atunek w ystępujący w Europie i A natolii. W Polsce w ykazany z Pobrzeża B ałtyku i N iziny Mazowieckiej. Nowy dla N iziny W ielkopolsko-k ujaw skiej.

25 25 Mszyce Niziny Wielkopolsko-Kujawskiej II a. Acyrthosiphon pelargonii agrimoniae ( B o r n e r ). Poznań-Malta, 26 YII 1966, na dolnej stronie liści Agrimonia eupatońa L., bezskrzydłe dzieworodne samice i larwy. Podgatunek w ystępujący w Europie i Anatolii. Z Polski w ykazany z Pojezierza Mazurskiego i W yżyny Małopolskiej. Nowy dla Niziny W ielkopolsko-kujawskiej. 115b. Acyrthosiphon pelargonii geranii ( K a l t e n b a c h ). Iłowiec pow. Kościan, 4 YII 1967, bezskrzydłe dzieworodne samice wytrząsane z pędów Geranium molle L. P odgatunek w ystępujący w Europie, Ameryce Północnej i A ustralii. W Polsce w ykazany z Pojezierza Mazurskiego, Niziny W ielkopolsko-kujawskiej (Bydgoszcz) i Niziny Sandomierskiej Acyrthosiphon pisum ononis ( K o c h ). Poznań-Winogrady, 20 VII 1967, bezskrzydłe dzieworodne samice strząsane z pędów Ononis spinosa L. P odgatunek w ykazany z Niziny W ielkopolsko-kujawskiej i T atr Acyrthosiphon chelidonii ( K a l t e n b a c h ). Poznań-Jeżyce, Ogród Botaniczny Uniwersytetu, 7 YII 1967, na dolnej stronie liści Chelidonium maius L., bezskrzydłe dzieworodne samice i larwy. G atunek palearktyczuy. W Polsce w ykazany z Pojezierza Mazurskiego, Niziny W ielkopolsko-k ujaw skiej (Bydgoszcz) i Niziny Mazowieckiej Acyrthosiphon scariolae N e v s k y. Poznań-Grunwald, 20 IX 1968, na młodych pędach, pączkach kwiatowych i młodych torebkach nasiennych Lactuca sativa L. bezskrzydłe dzieworodne samice, samice seksuparne i dwa uskrzydlone samce. G atunek w ystępujący w praw ie całej H olarktyce. W Polsce w ykazany jedynie z P ojezierza Mazurskiego i Niziny Mazowieckiej. Nowy dla Niziny W ielkopolsko-k ujaw skiej Linosiphon galiophagus ( W im s h u r s t ). Jeziory, Wielkopolski Park Narodowy, 31 V 1967, na końcach pędów i pączkach Galium silvaticum L., trzy bezskrzydłe i jedna uskrzydlona dzieworodna samica oraz larwy; 30 VI 1967, koło jeziora Skrzynka, na szypułkach kwiatowych Galium palustre L., dwie bezskrzydłe dzieworodne samice; Poznań-Grunwald, 19 V I1968, bezskrzydłe dzieworodne samice strząsane z G. aparine L. i 1 V II1968 z G. verum L.; Poznań- Luboń, 4 V I I 1968, strząsane z G. verum L. G atunek w ystępujący w praw ie całej Europie. Z Polski w ykazany z Pobrzeża B a łty ku, Pojezierza Mazurskiego i Niziny Mazowieckiej. Nowy dla Niziny W ielkopolsko-k ujaw skiej.

26 386 J. Achremowicz Macrosiphum stellariae T h e o b a l d. Poznań-Sołacz, 29 V I1967, na końcach pędów Stellaria holostea L., bezskrzydłe dzieworodne samice. G atunek w ystępujący w Europie. Z Polski w ykazany z Pojezierza Mazurskiego i P ie nin. Nowy dla N iziny W ielkopolsko-k ujaw skiej Metopolophium albidum H i l l e R i s L a m b e r s. Poznań-Grunwald, 10 YII 1967, na dolnej stronie liści Agrostis sp., bezskrzydłe dzieworodne samice i larwy; Poznań-Jeżyce, Ogród Botaniczny Uniwersytetu, 14 V I 1968, na dolnej stronie liści Arrhenaiherum bulbosum P r e s l., bezskrzydłe i uskrzydlone dzieworodne samice i larwy. G atunek w ystępujący w Europie. W Polsce w ykazany z Pobrzeża B ałtyku, Pojezierza M azurskiego, Niziny W ielkopolsko-k ujaw skiej (z Bydgoszczy) i T atr Dactynotus achilleae (Koch). Poznań-Grunwald, 1 V II1966, u nasady pędów w dolnej części roślin oraz na żyłkach dolnych liści Achillea millefolium L., liczne kolonie bezskrzydłych dzieworodnych samic i larw. G atunek w ystępujący w całej Europie. W Polsce notow any z Pojezierza Mazurskiego, N iziny W ielkopolsko-k ujaw skiej (Bydgoszcz), N iziny Mazowieckiej i Niziny Sandom ierskiej Dactynotus hypochoeridis H i l l e B i s L a m b e r s. Poznań-Grunwald, 6 VII 1966, na pędzie kwiatowym Hypochoeris radicata L. dwie uskrzydlone dzieworodne samice oraz liczne larwy. G atunek rozmieszczony w całej Europie. W Polsce w ykazany z Pojezierza Mazurskiego W y żyn y Małopolskiej i B eskidu W schodniego. Nowy dla N iziny W ielkopolsko-k ujaw skiej *124. Dactynotus inulicola ( H i l l e B i s L a m b e r s ). Gołuchów pow. Kalisz, 19 V I1966, na szypułce kwiatowej Inula helenium L., jedna bezskrzydła dzieworodna samica i nimfa. G atunek w ykazany z E uropy Zachodniej i z południa europejskiej części ZSRR. Nowy dla Polski Dactynotus muralis ( B u c k t o n ). Jeziory, Wielkopolski Park Narodowy, 9 V I 1967, na młodych pędach Mycelis muralis (L.) D u m., bezskrzydła i uskrzydlone dzieworodne samice oraz larwy i nimfy. G atunek w ystępujący w całej Europie. W Polsce w ykazany z Pojezierza Mazurskiego, N iziny W ielkopolsko-k ujaw skiej (pow. Gorzów W ielkopolski) i Beskidu W schodniego Dactynotus pilosellae B o r n e r. Poznań-Grunwald, 10 VI 1968, na końcach pędów Hieracium pilosella L., bezskrzydłe dzieworodne samice i larwy.

27 27 Mszyce Niziny Wielkopolsko-Kujawskiej II 387 G atunek w ystępujący w całej Europie. Z Polski w ykazany jedynie z Pojezierza Mazurskiego. Nowy dla Niziny W ielkopolsko-kujawskiej Dactynotus pulicariae H i l l e R i s L a m b e r s. Poznań-Dębina, 11 VII 1967, nad brzegiem Warty, bezskrzydłe dzieworodne samice żerujące pojedynczo na liściach i pędach wierzchołkowych Inula britannica L. G atunek w ystępujący w Europie. Z Polski w ykazany z Pojezierza Mazurskiego i Niziny Mazowieckiej. Nowy dla Niziny W ielkopolsko-kujawskiej Dactynotus tanaceti ( L i n n a e u s ). Poznań-Grunwald, 1 V II1967, na dolnej stronie liści w środku rośliny Tanacetum vulgare L., bezskrzydłe samice dzieworodne i larwy. G atunek w ystępujący w Europie i Azji Środkowej. W ykazany z wielu regionów Polski. Nowy d la Niziny W ielkopolsko-kujawskiej. *129. Dactynotus telekiae H o l m a n. Poznań-Jeżyce, Ogród Botaniczny Uniwersytetu, 7 Y II1967, na pędzie kwiatowym i szypułce kwiatowej Telekia speciosa ( S c h r e b.) B a u m g., bezskrzydłe dzieworodne samice i larwy. G atunek niedawno opisany ze wschodnich K arpat, o nie znanym bliżej rozm ieszczeniu. Nowy d la Polski Dactynotus carlinae B ó r n e r. Poznań-Grunwald, 8 VII 1967, na dolnej stronie liści Carlina vulgaris L., bezskrzydłe dzieworodne samice. G atunek w ystępujący na obszarze od F rancji do U krainy. W Polsce w ykazany jedynie z Pojezierza M azurskiego. Nowy dla Niziny W ielkopolsko-kujawskiej Dactynotus jaceae henricm B o b n e r. Poznań-Junikowo, 29 V II1966, na pędach i szypułkach kwiatowych Gentaurea scabiosa L., bezskrzydłe dzieworodne samice i larwy. P odgatunek w ykazany ze środkowej i północnej E uropy. W Polsce w ykazany z P o jezierza Mazurskiego i W yżyny Małopolskiej. Nowy dla Niziny W ielkopolsko-kujawskiej Dactynotus similis H i l l e B i s L a m b e r s. Poznań-Sołacz, 1 V I 1967, na pędzie kwiatowym Drigeron acer L., bezskrzydłe dzieworodne samice i larwy. G atunek w ystępujący w Europie. W Polsce w ykazany z Pojezierza Mazurskiego, Niziny W ielkopolsko-k ujaw skiej (Bydgoszcz), Niziny Mazowieckiej, W yżyny Małopolskiej i T atr Dactynotus taraxaci ( K a l t e n b a c h ). Poznań-Grunwald, 24 i 29 V 1967, na dolnej stronie liści Taraxacum officinale W e b., uskrzydlone dzieworodne samice i larwy.

28 388 J. Achremowicz 28 G atunek w ystępujący w całej H olarktyce. W Polsce w ykazany z Pobrzeża B ałtyku, Pojezierza Mazurskiego i W yżyny Lubelskiej. Nowy d la Niziny W ielkopolsko-k ujaw skiej Macrosiphoniella sejuncta ( W a l k e r ). Poznań-Grunwald, 25 IX 1967 i 19 V I 1968, cztery bezskrzydłe dzieworodne samice wytrząśnięte z pędów Achillea millefolium L. G atunek w ystępujący w całej Europie. W Polsce notow any z Pojezierza Mazurskiego i K otliny N ow otarskiej. Nowy dla N iziny W ielkopolsko-k ujaw skiej Macrosiphoniella ahrotani ( W a l k e r ). Poznań-Jeżyce, Ogród Botaniczny Uniwersytetu, 13 V I 1966, uskrzydlone dzieworodne samice i larwy wytrząśnięte z Artemisia abrotanum L.; Poznań-Dębina, 23 V I I 1966, bezskrzydłe dzieworodne samice i nimfy wytrząśnięte z Tripleurospermum inodorum (L.) S c h u l t z - B ip. G atunek w ystępujący w E uropie. W Polsce w ykazany z N iziny W ielkopolsko-k ujaw skiej (Bydgoszcz), N iziny M azowieckiej, W yżyny K rakow sko-w ieluńskiej i K otliny Nowotarskiej Macrosiphoniella ptarmicae H i l l e B i s L a m b e r s. Poznań-Sołacz, 7 VII 1967, bezskrzydłe dzieworodne samice wytrząśnięte z pędów Achillea ptarmica L. G atunek w ystępujący w środkowej i północnej Europie. W Polsce w ykazany jedynie z P ojezierza M azurskiego. Nowy dla N iziny W ielkopolsko-k ujaw skiej Macrosiphoniella sanborni (G i l l e t t e ). Poznań-Grunwald, 3 0 V I 1966, na wierzchołkowym pędzie Chrysanthemum indicum L. hort., bezskrzydłe i u- skrzydlone dzieworodne samice i larwy. G atunek kosm opolityczny. W Polsce w ykazany z Niziny W ielkopolsko-kujawskiej, N iziny Mazowieckiej i W yżyny Lubelskiej Macrosiphoniella staegeri H i l l e B i s L a m b e r s. Poznań-Malta, 26 VII 1966; Poznań-Strzeszyn, 11 V II1968, u nasady i w środkowej części łodyg Centaurea rhenana B o r., bezskrzydłe i uskrzydlone dzieworodne samice, larwy i nimfy odwiedzane przez mrówki. G atunek w ystępujący w środkowej Europie, n a W ęgrzech, w Bułgarii i A natolii. Z P olski w ykazany z Pojezierza Mazurskiego i Niziny Mazowieckiej. Nowy dla N iziny W ielkopolsko -Kuj aw skiej Macrosiphoniella usquertensis H i l l e B i s L a m b e r s. Poznań-Grunwald, 19 V I 1968, dwie samice dzieworodne bezskrzydła i uskrzydlona, wytrząśnięte z pędów Achillea millefolium L.

29 29 Mszyce Niziny Wielkopolsko-Kujawskiej II 389 G atunek w ystępujący w Europie. W Polsce w ykazany z Pojezierza Mazurskiego, N i ziny Mazowieckiej i Niziny Sandom ierskiej. Nowy dla Niziny W ielkopolsko-kujawskiej Microsiphum jazykovi N e v s k y. Poznań-Grunwald, 1 Y II1967, u nasady pędów Artemisia absinthium L. pod ziemią usypaną przez mrówki bezskrzydłe dzieworodne samice i larwy. G atunek w ystępujący w Europie, Syberii Zachodniej i Azji Środkowej. W Polsce w ykazany z Pojezierza Mazurskiego i Niziny W ielkopolsko-kujawskiej (Bydgoszcz). *141. Microsiphum millefolii W a h l g r e n. Wielkopolski Park Narodowy na ozie koło Jeziora Budzyńskiego, 30 Y I 1967, u nasady pędów i w górnej części pędów Achillea millefolium L., bezskrzydłe dzieworodne samice i larwy w obrębie mrowiska Formica rufa L. G atunek w ystępujący w zachodniej Europie, Szwecji oraz w centrum i n a południu europejskiej części ZSR R. Nowy dla Polski Microsiphum woronieckae J u d e n k o. Poznań-Grunwald, 1 VII 1967, u nasady pędów Artemisia vulgaris L. pod ziemią naniesioną przez mrówki bezskrzydłe dzieworodne samice i larwy. G atunek w ystępujący w N R F, Polsce, Słowacji, w centrum i n a południu europejskiej części ZSR R oraz we wschodnim K azachstanie. W Polsce w ykazany z Pojezierza Mazurskiego, N iziny Mazowieckiej i W yżyny Lubelskiej. Nowy dla Niziny W ielkopolsko-kujawskiej Wahlgreniella ossiannilssoni H i l l e B i s L a m b e r s. Wilcze koło Kargowej pow. Wolsztyn, 16 YII 1968, na dolnej stronie liści Arctostaphylos uva-ursi L., pojedynczo siedzące bezskrzydłe samice dzieworodne i larwy. G atunek borealno-alpejski, w ykazany z Norwegii, Szwecji, Finlandii, półw yspu Kola, Anglii, francuskich Pirenejów, Polski i północnych Alp. W Polsce notow any z Pojezierza Mazurskiego i Niziny Mazowieckiej. Nowy dla Niziny W ielkopolsko-kujawskiej. A kadem ia Rolnicza Kraków, al. 29 L istopada 48 PIŚM IEN N ICTW O A izen be r g E. E O novyh rodah i yidah tlej (sem. Aphididae). Zap. bolsev. biol. S tan., Bolśevo, 7-8: H a r a g sim O Spadź i pszczoły. W arszaw a, 251 pp. H u c u l a k S Mszyce (Homoptera, Aphidoidea) Pojezierza Mazurskiego. Fragm. faun., W arszawa, 1 2 :

30 390 J. Achremowicz 30 H t j c u l a k S Mszyco (Homoptera, Aphidoidea) Pojezierza Mazurskiego II. Pragm. faun., W arszaw a, 13: H u c u l a k S Mszyce (Homoptera, Aphidodea) Pojezierza Mazurskiego III. Pragm. faun., W arszaw a, 14: K ź l e r S Szkodniki drzew i krzewów leśnych i ozdobnych obserwowanych przez polskie stacje ochrony roślin w roku Roczn. Ochr. Rośl. (B), W arszawa, 2: K r z y w i e c D Rozprzestrzenianie się mszycy H yadaphis tataricae A j z e n b. P rzyroda Polski zach., P oznań, 5: K r z y w i e c D A new species of Tuberculoides V.d. G o o t from Poland (Homoptera, A phidina). Bull. Acad. poi. Sci., Cl. II, Varsovie, 13: K r z y w i e c D Uzupełnienia do znajom ości fauny mszyc (Homoptera, Aphidoidea) Polski ze szczególnym uwzględnienim Niziny W ielkopolsko-kujawskiej. Pragm. faun., W arszaw a, 16: K r z y w i e c D Tuberculoides borealis sp. n., a new species of aphid from Poland (Homoptera, Aphidoidea). Bull. Acad. poi. Sci., Cl. II, Varsovie, 19: M u l l e r P. P Die Zwiehellaus, Bhopalomyzus ascalonicus ( D o n c a s t e r ), Vorkommen in D eutschland un d Lebensweise. Z. angew. E n t., Berlin, 35: M u l l e r F. P Die P utterpflanzen in der B lattlaus-s ystem atik. B ericht iiber die Hundertjahrfeier der D eutschen Entom ologischen Geselschaft in Berlin Berlin, pp M u l l e r F. P D ie W irtspflanzenw ahl phytophager Insekten in Beziehung zur Artcnbildung. A rbeitstagung zu Fragen der E volution. Jen a, pp M u l l e r F. P., B u h r H. J H yadaphis tataricae ( A j z e n b e r g ), ein neuer Schadling in M itteleuropa an Lonicera tatarica L. und einigen anderen Zonicera-Zierstrauchern. Anz. Sehadlk., Berlin, 38: M u l l e r F. P., M O l l e r F. W E in bem erkensw ertes M assenauftreten von M yzus ascalonicus D o n c a s t e r (Homoptera: Aphididae) im Freiland. Arch. F r. N aturg. Mecklenb., Rostock, 14: O s s i a n n i l s s o n F Catalougus Insectorum Sueciae. Homoptera: Aphidoidea. Opusc. ent., L und, 34: R u s z k o w s k i J. W W yniki badań nad szkodliwą fauną Polski n a podstaw ie m ateriałów z la t Roczn. Ochr. Rośl. (B), W arszaw a, 1: S i e m a s z k o J W ystępow anie w Polsce nowego szkodnika ziemniaków m szycy piw nicznej. Nowe Rolnictw o, W arszaw a, 6: S z e l e g i e w i c z H Mszyce (Homoptera, Aphidina) okolic Bydgoszczy II. Fragm. faun., W arszaw a, 9: S z e l e g i e w i c z H Mszyce Aphidodea. K atalog fauny Polski, X X I, 4. W arszawa, 316 pp. S z e l e g i e w i c z H t l b e r den derzeitigen S tand der faunistischen Erforschung der B lattlause (Homoptera, Aphidodea) in Polen. Pol. Pism. ent., W rocław, 40: W ę g o r e k W N auka o szkodnikach roślin. W arszawa. 538 pp. PE3IOME [3arjiaBHe: Tjih {Homoptera, Aphidodea) BeubKonojibCKo-KyaBCKOM h h 3m c h h o c rn II] B H act oam eń p a ó o T e coaepachtca c iih c o k b h a o b co6pah H bix abtopom Ha TeppHTopHH BejibKonoJibCKO-KyaBCKoii h io m c h h o c t h b r r., a Taicace noam ToacnBaeTca coctohhhe HccjieflOBaHHń n o aijjhhocjjayne paccm atphbaem oro p a iło n a. KaK cjie^yet

31 31 Mszyce Niziny Wielkopolsko-Kujawskiej i l 391 H3 M at eph anob c o S p a H H tix abtopom n j ih t e p a p T y h m x nah H bix b H a ct o a m e e B p em a H3- BecrHO c T ep p H T o p iin BeJibKonojibCKO-KyBBCKoił HH3MeHHOCTH B cero 440 b h a o b, h t o COCTaBJiaeT OKOJIO 70% BHAOB M3BeCTHbIX H3 IIo Jlb lllh. C p e ^ H HHX 46% BHAOB BCTpena- etch TOJibKO b E B p o n e, 45% b h a o b HM eet HecKOJibKO 6 o n e e u m p o K o e p a c n p o c T p a H e - HHe, a 8% 3TO KOCMOIIOJIHTUHeCKHe BHAbI HJIM nohth KOCMOnOJlHTHHeCKHe. Ha B ejibk onojibc K o-k yflb C K oń h h 3m c h h o c t h H ańfleh o 6 3anaA H o-eb poneitc K H x b h a o b, 2 6 o p eajib H b ie h 12 b h a o b io jk u o - h B octo H H oeb poneńck oro npoh C X oam eh H a. A b t o p cpabhhbaet H H cnem ioct b b h a o b pa3b H H H oro npohcxoacflehma Ha B ejibk onojibc fco-k y- ABCKoił h M asob enk O H HH3MeHHocTH h M a3ypck O M n o o 3 e p b e. A H ajih 3H pyet ot M eaeji- Hbie pa3jihhhbimh abtopamm cm em ch H a rpahhh a p e a jio B ot flejibh bix b h a o b b p a cc M a - TpHBaeMOM p a ń o H e. KoHCTaTHpyeT, h t o b u b l i otm enehhbie a b a B ea bk onojibc K o-k y- HBCKOH HH3MeHHOCTH 6bIJlH C06 pah bi C pactehhh, nphhaabejkaiuhx K 52 CeMeHCTBaM. H ańa eh H bie b h a l i T Jień o t h o c h t c h b o c h o b h o m k m o h o - h ojihro(}>aram, n o jih ^ a r a coct ab - JIJHOrjlHIHb OKOJIO 3%. C p ejjh HaiłfleHHbix ab T opom b h a o b 72 h b a h i o t c h h o b h m h a b a BeAbK onojibcko-k y- h b c k o h h h 3 M s h h o c t h, a 13 H3 h h x HOBbiMH a b a atj)hao< )ayhhi IIo B b iu H. 3 t o : Subsaltusaphis intermedia (H. R. L.j, S. lambersi (Q u e d.), Chaetosiphella stipae H. R. L., Atheroides doncasteri O s s i a n n., Schizaphis graminum holci H. R. L., Sch. palustris ( T h e o b. ), Diuraphis bromicola (H. R. L.), D. holci (H. R. L.), Coloradoa inodorella O s s i a n n., Chaetosiphon alpestre H. R. L., Dactynotus inulicola H. R. L., D. telekiae H o lm, h Microsiphum millefolii WaHLGR. ZUSAMMENFASSUNG [Titel: Die Blattlause (Homoptera, Aphidodea) der Grosspolnisch-Kujawischen M ederung II] Die vorliegende Arbeit enthalt eine Listę der vom Yerfasser in der Grosspolnisch-Kujawischen Niederung in den Jahren gefundenen Arten und eine Zusammenstellung der bisherigen Kenntnisse iiber die Apbidofauna dieser Region Polens; die Anzahl der bekannten Arten betragt gegenwartig 440, was etwa 70 % der ganzen Fauna Polens bildet. Unter diesen Arten kommen 46 % nur in Europa vor, 45 % haben breitere Areale und 8 % sind kosmopolitisch oder fast kosmopolitisch. Aus dem untersuebten Gebiet wurden 6 westeuropaische, 2 boreale und 12 siid- bzw. osteuropaische Arten gemeldet. Der Yerfasser vergleicht die Anzabl der aus den Grosspolnisch-Kujawiscben und Masowischen Niederung sowie der Masuriscben Seenplatte bekannten Arten verschiedener Herkunft und bespricht die festgestellten Arealverschiebungen mancher Arten im behandelten Gebiet.

32 392 J. Achremowłoz 32 Die fiir die Grosspolnisch-Kujawiscłie Niederung nachgewiesenen Blattlause wurden an zu 52 Familien gehorenden Pflanzen eingesammelt, die meisten Arten sind mono- oder oligophag, die Polyphagen bilden nur 3%. 72 Arten sind fiir die Grosspolnisch-Kujawische Niederung und die folgenden 13 auch fiir ganz Polen neu: Subsaltusaphis intermedia (H.E.L.), 8. lambersi ( Q tje d.), Chaetosiphella stipae H.E.L., Atheroides doncasteri O s s ia n n., Schizaphis graminum hold H.E.L., Sch. palustris ( T h e o b.), Diuraphis bromicola (H.E.L.), D. hold (H.E.L.), Coloradoa inodorella O s s ia n n., Ghaetosiphon alpestre H.E.L., Dactynotus inulicola H.E.L., D. telekiae H o lm, und Microsiphum millefolii W a h l g r. R edakto r pracy doc. d r H. Szelegiewicz Państw ow e W ydaw nictw o Naukow e - W arszaw a 1973 N akład egz. A rk wyd. 2,25; druk. 2. P apier druk. sat. ki. I II, 80 g, B I. Cena zł 12, Zam. 134/72 - F - 9 W rocławska D rukarnia Naukowa