TRADYCYJNE GATUNKI RO LIN OZDOBNYCH WE WSPÓ CZESNYCH OGRODACH ROZTOCZA (TEODORÓWKA I KORYTKÓW DU Y)

Transkrypt

1 17 Acta Sci. Pol.,, TRADYCYJNE GATUNK RO LN OZDOBNYCH WE WSPÓ CZESNYCH OGRODACH ROZTOCZA (TEODORÓWKA KORYTKÓW DU Y) Jerzy Hetman 1, Krystyna Pudelska 1, Mieczys aw Kseniak 2 1 Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie 2 Muzeum Wsi Lubelskiej Streszczenie. W pracy porównywano sk ad gatunkowy wspó czesnych ogrodów Roztocza w miejscowo ciach Teodorówka i Korytków Du y, z ogrodami przyzagrodowymi odtworzonymi przy zabudowaniach przeniesionych z tych miejscowo ci na teren Muzeum Wsi Lubelskiej. Badania prowadzono w latach 2003 i Aran acja i dobór ro lin ogrodowych w skansenie, przekazanych przez ostatnich w a cicieli, pochodzi sprzed blisko stu lat. Gatunki, które nadal sadzone s w ogrodach wiejskich Roztocza to, m.in.: Rosa rugosa Thunb., Philadelphus coronarius L., Syringa vulgaris L., Artemisia abrotanum L., Artemisia absinthium L., Vinca minor L. Do ro lin niewyst puj cych w dzisiejszych ogrodach nale niektóre gatunki drzew i krzewów owocowych, a tak e Sambucus nigra L., Ruta graveolens L., Reseda odorata L., Hespris matronalis L., Althaea rosea var. nigra, Valeriana officinalis L. czy Carum carvi L. Najwi ksz grup ro lin zapomnian przez wspó czesne gospodynie s zio a maj ce niegdy zastosowanie w medycynie i obrz dach ludowych. S owa kluczowe: ro linno, ogród wiejski, Roztocze, Lubelszczyzna WST P Ogród wiejski, przyzagrodowy by zwykle skromny (...), zak adany przed cian frontow cha upy wiejskiej, pe ni funkcj ozdobn i u ytkow [Siewniak i Mitkowska 1998]. Jego sk ad gatunkowy i plan nasadze by typowy dla okre lonego regionu geograficznego, ci le wi za si z lokaln tradycj i niejednokrotnie odzwierciedla status gospodarzy. Czy wspó czesne ogrody wiejskie Lubelszczyzny rejonu rolniczego, o du ym zró nicowaniu kulturowym, geograficznym prezentuj dawny krajobraz wiejski, krajobraz blisko sprzed stu lat? Przedmiotem prowadzonych bada by a analiza gatunkowa ro lin we wspó czesnych ogrodach wiejskich Adres do korespondencji Corresponding author: Krystyna Pudelska, nstytut Ro lin Ozdobnych i Architektury Krajobrazu, Uniwersytet Przyrodniczy, ul. Leszczy skiego 58, Lublin, kpudelsk@autograf.pl

2 18 Jerzy Hetman i in. Roztocza, a nast pnie ich porównanie z ekspozycj ogrodów odtworzonych przy zagrodach przeniesionych na teren Muzeum Wsi Lubelskiej (MWL). Wyboru dwóch miejscowo ci Teodorówki oraz Korytkowa Du ego dokonano celowo, gdy do rekonstrukcji zabudowa, zagospodarowania ogrodów w MWL pochodz cych z tych w a nie miejsc, wykorzystano przede wszystkim dok adne informacje zebrane od ostatnich w a cicieli, ich rodzin i s siadów. Poza tym obie badane zagrody charakteryzuj si bogat histori i reprezentuj jeden z ciekawszych typów tradycyjnej zabudowy Roztocza w formie okólnika mieszkalno-gospodarczego. Miejscowo ci Teodorówka i Korytków Du y, po o one na terenie Roztocza Zachodniego, s oddalone od siebie o oko o 25 km. Obie s usytuowane w s siedztwie du ych kompleksów le nych: na po udniowym zachodzie Lasów Janowskich przechodz cych w Puszcz Solsk, a od strony wschodniej Roztocza skiego Parku. Teodorówka nale y do gminy Frampol rejonu rolniczego, o glebach i V klasy. Z kolei gmina Bi goraj, na terenie której znajduje si Korytków Du y, jest obszarem, na którym dominuj lasy (58%), powierzchnia gruntów ornych jest niewielka i przewa aj gleby s abe (V i V klasa). Warunki te okre li y charakter gospodarki i poziom ycia ludno ci poszczególnych wsi. Dla mieszka ców ródle nych osad le nictwo by o g ówn dziedzin gospodarki i do dzisiaj pozyskiwanie owoców le nych, grzybów odgrywa znacz c rol w ich yciu. Przez wieki region Bi goraja uwa any by za jeden z najubo szych w kraju, a przys owiowa n dza bi gorajska oznacza a jednoznacznie poziom ycia mieszka ców le nych wiosek. W czasie okupacji ludno w tym rejonie dodatkowo ponosi a wysi ek aprowizacji licznych oddzia ów partyzanckich dzia aj cych w Puszczy Solskiej, Lasach Janowskich i Lipskich. Obecnie tereny te s atrakcj dla turystów, poniewa w wielu miejscach zachowane s w stanie niemal pierwotnym. Krajobraz i klimat gmin kszta tuj oprócz kompleksów le nych przebiegaj ce t dy rzeki: Tanew, Bukowa, Bia a ada, które wspaniale meandruj, tworz c malownicze zak tki. MATERA METODY BADA W latach 2003 i 2004 przeprowadzono badania florystyczne ogrodów Roztocza. Badaniami obj tych zosta o 12 ogrodów wiejskich w Teodorówce i 8 ogrodów w Korytkowie Du ym. Powierzchnia badanych obiektów wynosi od 60 do oko o 20 m 2. Ewidencj drzew i krzewów oraz flory zielnej prowadzono w trzech okresach: wiosennym, letnim i jesiennym. Analiza ogrodów dotyczy a równie organizowania przestrzeni. Lustracj ogrodów przy zagrodach w MWL wykonywano w odst pach miesi cznych, od marca do pa dziernika. Acta Sci. Pol.

3 WYNK BADA 19 Opis zagród i zagospodarowanie ogrodów na terenie MWL Zagrod z Teodorówki zbudowano na prze omie XX i XX w. w zamo nym gospodarstwie Szczepana Ksi ka. Zanim trafi a do muzeum u ytkowana by a przez trzy pokolenia tej rodziny. Ekspozycja nawi zuje do jej historii z lat Wówczas zamieszkiwali i wspólnie gospodarowali Wincenty i Józefa Ksi kowie oraz ich syn Szczepan z on Mariann. Uprawiali oko o 18 mórg gruntu, a dodatkowe dochody przynosi o krawiectwo wykonywane przez Mariann. Rodzice znani byli z pobo no ci, nale eli do wieckiego zakonu w. Franciszka. Znajdowa o to wyraz w ich dzia alno ci, roli i wyposa eniu jednego z pomieszcze (alkierza). Dom Ksi ków przed pierwsz wojn wiatow by ciekawym przyk adem powi zania tradycji katolickich i patriotycznych. Z racji du ej odleg o ci od ko cio a odbywa y si tam nabo e stwa, czemu s u y znajduj cy si w alkierzu o tarzyk. Dom pe ni ponadto we wsi rol miejsca, w którym zbierano si potajemnie na nauk pisania i czytania w j zyku polskim. Nale y doda, e rodzina Ksi ków, dzi ki swej pracowito ci, nale a a do najbogatszych. W a nie u nich, jako jednych z pierwszych, pojawi y si : sieczkarnia fabryczna, maszyna om otowa, kultywator. Oprócz ziemi ornej w ich posiadaniu znajdowa si las i sad. Od frontu cha upa ma ganek i poddach przy cianie od podwórza. Ozdob gospodarstwa jest ogród kwiatowy, ogrodzony p otem sztachetowym o wysoko ci 1 metra, zajmuj cy teren z boku cha upy. Ogród ozdobny ma wymiary 3,5 7 m i podzielony jest na cztery cz ci: tzw. wysiadk znajduj c si pod okapem, któr stanowi nasyp ziemi o szeroko ci oko o 40 cm, oraz trzy regularne grz dy [Kurz tkowski 1986]. Pod okapem sadzono kwiaty stanowi ce ozdob szczególnie wiosn m.in. narcyzy (Narcissus sp.), barwinek (Vinca minor), irysy (ris germanica) i liliowce rdzawe (Hemerocallis fulva) (tab. 1). Wysiadka znajduje si tu pod oknami, wysiewano wi c w tym miejscu równie ro liny pachn ce. U rodziny Ksi ków ros y: fio ek wonny (Viola odorata), wieczornik damski (Hespris matronalis), a pomi dzy nimi szparag lekarski (Asparagus officinalis). Pod okapem by o tak e miejsce dla zió, np. mi ty pospolitej (Mentha officinalis) stosowanej na schorzenia o dka i w kuchni, cz sto jako dodatek do pierogów z serem, czy ruty zwyczajnej (Ruta graveolens), bylicy bo e drzewko (Artemisia abrotanum), bylicy pio unu (Artemisia absinthium). Na trzech grz dach, dziel cych na równe cz ci pozosta powierzchni ogrodu, w ich miejscach centralnych dominowa y kolejno: k py dalii ogrodowej (Dahlia x cultorum), czyli tzw. orginie o rozmaitych kszta tach i kolorach, serduszka okaza a (Dicentra spectabilis) w po czeniu z liliami: bia zwan lili w. Antoniego (Lilium candidum) i dzbankami lub smoluchami, czyli lili szafranow (Lilium croceum) oraz na kolejnej piwonia lekarska (Paeonia officinalis). W rogach ka dej z grz d pojawia y si k py ksi cego ziela, czyli p omyka wiechowatego (Phlox paniculata), a pod p otem sadzono niedba, czyli aster zimowy (Aster novae-angliae). Oprócz wymienionych bylin w ogródku na ka dej grz dce dosadzano ro liny jednoroczne: aster letni (Callistephus chinensis), kosmos (Cosmos bipinnatus), nagietek lekarski (Calendula offlcinalis). By y one dope nieniem kolorystycznym

4 20 Jerzy Hetman i in. Tabela 1. Byliny i ro liny jednoroczne pojawiaj ce si w ogrodach dawnych i wspó czesnych Table 1. Perennial and annual plants occuring in ancien garden as well as in conemporary ones Cz sto wyst powania* ncitence* Gatunek Lp. Teodorówka Korytków Du y Species MWL MWL Achillea ptarmica L. krwawnik kichawiec Ageratum houstonianum Mill. eniszek meksyka ski Ajuga reptans L. d brówka roz ogowa Alyssum saxatile L. smagliczka skalna Anemone pulsatilla L. sasanka zwyczajna Anemone sylvestris L. zawilec wielkokwiatowy Aquilegia cultorum Bergm. orlik miesza cowy Artemisia abrotanum L. bylica bo e drzewko Artemisia absinthium L. bylica pio un Asparagus officinalis L. szparag lekarski Aster amellus L. aster gaw dka Aster novae-angliae L. aster zimowy nowoangielski Aster novi-belgii L. aster nowobelgijski Astilbe arendsii Arends tawu ka Arendsa Aubrieta cultorum Bergm. agwin ogrodowy Begonia semperflorens begonia stale kwitn ca Bergenia cordifolia Haw. bergenia sercolistna Calendula officinalis L. nagietek lekarski Callistephus chinensis aster chi ski Campanula sp. dzwonek Canna indica L. paciorecznik Carum carvi L. kminek zwyczajny Cerastium tomentosum L. rogownica kutnerowata Chamomilla recutita (L.) Rauschert rumianek pospolity Clematis sp. powojnik Colchicum autumnale L. ziemowit jesienny Convalaria majalis L. konwalia majowa Cosmos bipinnatus Cav. Dahlia cultorum dalia ogrodowa Dianthus barbatus L. go dzik brodaty Dicentra spectabilis (L.) Lem. serduszka Doronicum orientale Hoffm. omieg wschodni Echinacea purpurea L. je ówka purpurowa Fuchsia x hybrida fuksja miesza cowa Gladiolus hybrida mieczyk ogrodowy Hemerocallis hybrida hort. liliowiec ogrodowy Hemerocallis fulva L. Hesperis matronalis L. wieczornik damski Hosta sp. Tratt. funkia Hyacinthus orientalis L. hiacynt wschodni beris sempervirens L. ubiorek wiecznie zielony ris hybrida L. kosaciec bródkowy Leucanthemum vulgare Lam. jastrun w a ciwy Lilium candidum L. lilia bia a Lilium croceum L. lilia szafranowa Lilium hybridum L. lilia ogrodowa Lychnis chalcedoniana L. firletka chalcedo ska V V V V V V V Acta Sci. Pol.

5 21 cd. tabeli 1 cont. Table Lysimachia nummularia L. toje rozes ana Lysimachia punctata L. toje kropkowana Matthiola bicornis maciejka Matteuccia struthiopteris L. pióropusznik strusi Melissa officinalis L. melisa lekarska Mentha sp. mi ta Monarda hybrida hort. pysznog ówka ogrodowa Muscari botryoides L. szafirek drobnokwiatowy Myosotis sylvatica Ehrh. ex Hoffm. Narcisus poeticus L. narcyz wonny Narcisus sp. L. narcyz Papaver orientale L. mak wschodni Pelargonium hortorum pelargonia Peonia lactiflora L. piwonia chi ska Peonia officinalis piwonia lekarska Petunia x hybrida petunia Phlox paniculata L. floks wiechowaty Phlox subulata L. floks szydlasty, p omyk Primula elatior L. pierwiosnek wynios y Rudbeckia laciniata L. rudbekia naga Ruta graveolescens L. ruta zwyczajna Salvia splendens Buc hoz ex Etl. sza wia b yszcz ca Saxifraga arendsii Arends. skalnica Arendsa Sedum acre L. rozchodnik ostry Sedum spectabile Bor. rozchodnik okaza y Sempervivum tectorum L. rojnik murowy Solidago virga aurea L. naw o pospolita Stachys lanata Jacq. non Crantz. czy ciec we niasty Tagetes erecta L. aksamitka wynios a Tagetes patula L. aksamitka rozpierzch a Tanaceum vulgare L. wrotycz pospolity Thymus serpyllum L. macierzanka piaskowa Tulipa sp. tulipan Valeriana officinalis L. koz ek lekarski Verbena hybrida werbena ogrodowa Vinca minor L. barwinek pospolity Viola odorata L. fio ek wonny Viola x wittrockiana bratek Yucca filamentosa L. juka karoli ska Zinia elegans Jacq. cynia wytworna * gatunek rzadki, stwierdzony w 5,1 20,0% obiektów; gatunek do cz sty, stwierdzony w 20,1 40,0% obiektów; gatunek cz sty, stwierdzony w 40,1 60,0% obiektów; V gatunek bardzo cz sty, stwierdzony w 60,1 80,0% obiektów; V gatunek pospolity, stwierdzony w 80,1 100,0% obiektów. gatunek wyst puj cy w Muzeum Wsi Lubelskiej (MWL). * the rare species found at 5,1 20,0% of cottage gardens; the quite frequently occuring species found at 20,1 40,0% of cottage gardens; the frequent species found at 40,1 60,0% of cottage gardens; V the very frequent species found at 60,1 80,0% of cottage gardens; V the commonly occurring species found at 80,1 100,0% of cottage gardens. the species occurs nearby the cottage in the Lublin Village Open Air Museum. V V V V V V V V V V

6 22 Jerzy Hetman i in. bylin. Nasiona kwiatów jednorocznych najcz ciej wysiewano na ogrodzie i przenoszono sadzonki do ogrodu kwiatowego, pikuj c je tam gdzie by o wolne miejsce. U rodziny Ksi ków ze wzgl du na niedu e rozmiary ogrodu nie ros y ani krzewy, ani drzewa. Krzewy posadzono naprzeciw ganku przy aweczce, w miejscu wypoczynku rodziny. By y to: lilak pospolity bia y i niebieski (Syringa vulgaris), ró a pomarszczona (Rosa rugosa), ja minowiec wonny (Philadelphus coronarius), kalina koralowa (Viburnum opulus) tabela 2. nne elementy ro linne, które pojawiaj si w gospodarstwie to m.in. kwiaty doniczkowe (najcz ciej prymule) oraz wiele akcentów zwi zanych z pobo no ci mieszka ców. S to palmy plecione z ga zek trzciny przystrojone kwiatami z ogrodu lub ga zkami asparagusa, wianki z ro lin polnych, do których wplatano mi t, ga zki bylicy i opianu zatkni te w strzech na wigili w. Jana (23 czerwca) czy bukiet z gorczycy, kopru i kwiatów z ogrodu do wi cenia na wi to Przemienienia Pa skiego (6 sierpie ). Zagroda z Korytkowa Du ego nawi zuje do wygl du z roku 1910, gdy jej w a cicielem by Józef Bednarz, który oprócz pracy na roli zajmowa si tak e tkactwem i pszczelarstwem. Sk ada si z cha upy, stodo y, piwnicy ziemnej i studni z urawiem. Ca a zagroda ogrodzona jest parkanem z upanych na pó okr glaków oraz p otem plecionym z darnic. Brama i furtka od drogi pokryte s daszkami dwuspadowymi z desek. Cha upa zbudowana zosta a w 1798 r. i reprezentuje typ szerokofrontowy, trójwewn trzny z dachem czterospadowym krytym schodkowo s om z okapem z darnic tzw. szarem. Zagospodarowanie siedliska i wyposa enie wn trz odwzorowuje warunki ycia dwupokoleniowej, zamo nej rodziny Bednarzów. Przy bramie wjazdowej znajduj si : studnia z urawiem, drewniana cembrowina i koryto do pojenia zwierz t. Tu obok, przed chat, powierzchni oko o 22 m 2 zajmuje frontowy ogród kwiatowy, który s siaduje z rozsadnikiem dla ro lin warzywnych zajmuj cym 15 m 2 i okolonym chru cianym p otem. Ogród frontowy u rodziny Bednarzów charakteryzuje si do ubog liczb gatunków. Dominuj krzewy, a byliny i ro liny zielne tworz nieregularny uk ad nasadze. Od cha upy ogród by oddzielony przej ciem szeroko ci blisko 1,5 m. Przy furtce prowadz cej do chaty rós ja minowiec wonny (Philadelphus coronarins) oraz lilak pospolity (Syryngia vulgaris), a przestrze pomi dzy studni i przedogrodem zajmowa y ró e pomarszczone (Rosa rugosa), które odgranicza y ogród od drogi prowadz cej na podwórze (tab. 2). Na nieregularnej rabacie kwiatowej, pod oknami izby, w pierwszej grz dzie wzd u p otu ros y astry (Aster novae-angliae). Za nimi rozpo ciera si szeroki pas barwinka (Vinca minor), dalej pojawia y si sadzone w k pach piwonie (Peonia officinalis), nazywane przez mieszka ców kulipanami lub piwonami, lilie szafranowe (Lilium croceum), okre lane jako g sie dzioby lub cygany, a po- ród nich ca powierzchni pokrywa y ro liny jednoroczne: nagietki lekarskie (Calendula officinalis), zwane nokciami lub nagietami i aksamitki (Tagetes erecta), okre lane jako indyki (tab. 1). S siedzi, Ludwika Kurz i Bronis aw Kaczor, wspominali, e ogród rodziny Bednarzów nie by bogaty, bo ich w a ciciel kocha si w malinach, które porasta y ca y ogród i wchodzi y na teren ogrodu kwiatowego [Kurz tkowski 1986]. Ca e podwórko w zagrodzie porasta a trawa, a gdzieniegdzie spotka mo na by o k py rumianku pospolitego (Chamomilla recutita), wrotyczu (Tanacetum vulgare) Acta Sci. Pol.

7 23 Tabela 2. Drzewa i krzewy pojawiaj ce si w ogrodach dawnych i wspó czesnych Table 2. Trees and shrubs occuring in ancien garden as well as in conemporary ones Lp Gatunek Species Li ciaste: Acer platanoides L. klon zwyczajny Berberis vulgaris L. berberys zwyczajny Betula verrucosa Ehrh. brzoza brodawkowata Buxus sempervirens bukszpan wiecznie zielony Chaenomeles japonica Thunb. pigwowiec japo ski Corylus avellana L. leszczyna pospolita Crataegus sp. g óg Forsythia intermedia Zabel. forsycja po rednia Hydrangea arborescens L. hortensja drzewkowata Juglans regia L. orzech w oski Mahonia aquifolium Nutt. mahonia pospolita Malus domestica Borkh. jab o domowa Philadelphus coronaria L. ja minowiec wonny Populus alba topola bia a Prunus cerasus L. wi nia pospolita Prunus domestica L. liwa domowa Prunus triloba Lindl. migda ek trójklapowy Rhododendron sp. ró anecznik Rhus typhina L. sumak octowiec Ribes glosularia L. agrest pospolity Ribes sp. L. porzeczka sp. Rosa rugosa Thunb. ró a pomarszczona Rosa sp. L. ró a sp. Salix sepulcralis Chrysocema Simonk. Sambucus nigra L. bez czarny Syringia vulgaris L. bez lilak Viburnum opulus L. kalina koralowa Weigela florida A.D.C. (Bunge.) krzewuszka cudowna glaste: Chamaecyparis lawsoniana cyprysik Lawsona Chamaecyparis pisifera cyprysik groszkowy Juniperus communis ja owiec pospolity Juniperus horizontalis ja owiec p o cy Juniperus sabina ja owiec sabi ski Pica abies wierk pospolity Pica pungens wierk k uj cy Picea glauca Conica wierk bia y Picea omorica wierk serbski Pinus mugo sosna górska Pinus nigra sosna czarna Pinus silvestris sosna zwyk a Taxus baccata cis pospolity Thuja occidentalis ywotnik zachodni *obja nienia pod tabel 1 *explanations regarding the table 1 Cz sto wyst powania* ncitence* Teodorówka Korytków Du y MWL MWL V V V V

8 24 Jerzy Hetman i in. oraz innych chwastów, jak np. urocznik glistnik jaskó cze ziele (Chelidonium majus). Ros y tam równie drzewa owocowe, w ród których rozstawione by y ule. Wzd u p otu pojawia y si krzewy bzu czarnego (Sambucus nigra) i leszczyny pospolitej (Corylus avelana), która mia a chroni przed piorunami bo mówi o si, e piorun nie strzeli w leszczyn. Jedna z mieszkanek poda a, e w okolicy Korytkowa nie spotyka o si malw (Althea rosea), kosmosu (Cosmos bipinatus) oraz lilii bia ych (Lilium candidum). W ogrodach frontowych gospodynie sadzi y natomiast tak e proso, inaczej roztrzepane kwiatki, czyli naw o (Solidago virga aurea), szelepiuchy, czyli sucho uski, miesi czki lub szkalijane astry letnie (Calisthepus chinensis), lilijki liliowce (Hemerocallis sp.), ptaszki dzwonki (Campanula sp.), ó te kr ki lub trzepane li cie, czyli wrotycz pospolity (Tanaceum vulgare), ksi ce ziele floks wiechowaty (Phlox paniculata) oraz szparag lekarski (Asparagus officinalis). W ogrodach okolic Korytkowa Du ego bardzo powszechne by y zio a. Jak podawa a jedna z informatorek MWL: w ogrodach tutejszych w ka dym obowi zkowo ro nie pio un bylica pio un (Artemisia absynthium), a tak e bylica bo e drzewko (Artemisia abrotanum). Stosowane by y jako lek na bóle brzucha, jak równie dodawane do wi conego ziela. Sadzono rumianek (Chamomilla recutita), którego napar stosowano od gor czki, równie jako kompresy na bol ce oczy, melis (Melissa officinalis), która w postaci naparu by a rodkiem przeciwko nerwicy. Sadzono te koz ka lekarskiego (Valeriana officinalis) i kminek zwyczajny (Carum carvi). Sk ad gatunkowy wspó czesnych ogrodów Teodorówki i Korytkowa Du ego Teodorówka jest drug co do liczby mieszka ców w gminie Frampol rolnicz osad redniej wielko ci. Analizuj c sk ad gatunkowy ogrodów przydomowych w tej miejscowo ci, nale y zauwa y, e z 24 gatunków, które pojawiaj si w skansenie, 15 wyst puje we wsi obecnie (tab. 1 i tab. 2). Mo na je odnale w ogrodach przy starszych drewnianych domach, w ogrodach, które lokowane s przed chat lub z boku i ogrodzone sztachetowym p otem, a ich powierzchnia wynosi m 2. W a nie tam pojawiaj si takie gatunki, jak w gospodarstwie rodziny Ksi ków: lilak pospolity (Syringa vulgaris), ja minowiec wonny (Philadelphus coronarius), lilia bia a (Lilium candidum), piwonia lekarska (Paeonia officinalis), kosaciec (ris sp.), liliowce (Hemerocallis fulva) czy wieczornik damski (Hespris matronalis). Do cz stymi gatunkami s aksamitki, sza wie, go dziki brodate, tulipany, narcyzy. Cz sto ogród ozdobny czy si z ogrodem warzywnym czy niewielkim sadem, a w oknach domostw mo na zobaczy w doniczkach pelargonie i mirt. Te wiejskie ogrody najbardziej przypominaj wygl dem ogrody z Teodorówki sprzed stu lat. Dzisiaj stanowi one w osadzie 1/3 wszystkich gospodarstw i s piel gnowane wy- cznie przez starsze osoby. Pozosta e ogrody to za o enia nowoczesne ogrodzone siatk, sztachetami lub ywop otem, w których mo na spotka pi gatunków prezentowanych przy zagrodzie w MWL. S to lilaki, ja minowce, liliowce, kosa ce i dalie. Obok tych ro lin cz sto pojawiaj si nowe, g ównie drzewa i krzewy iglaste: wierki, ywotniki czy ja owce sadzone pojedynczo lub w grupach na tle trawnika. Acta Sci. Pol.

9 Do rzadziej stosowanych nasadze nale m.in. berberysy, pigwowce, cyprysiki. W tych ogrodach obserwuje si skromne wyst powanie bylin i ro lin jednorocznych. Dominuj g ównie tulipany, narcyzy i kosa ce. Do cz sto pojawiaj si pelargonie, petunie, aksamitki, cynie, sza wie, eniszek i jesienne astry. Z kolei Korytków Du y jest niewielk ródle n osad. Wszystkie wspó czesne ogrody ozdobne zajmuj przestrze pomi dzy domem a ulic, ich ogrodzenie stanowi najcz ciej p ot ze sztachet, siatka, a w jednym przypadku metalowe, kute ogrodzenie z murowanym coko em i s upami. Sk ad gatunkowy w badanych ogrodach w niewielkim stopniu nawi zuje do zagrody z roku 1910 znajduj cej si w MWL. Spo ród 21 charakterystycznych gatunków rosn cych w ogrodzie rodziny Bednarzów w dzisiejszych ogrodach pojawi o si 10. Jeden z nich aksamitka (Tagetes erecta) jest stosowany powszechnie. Niektóre wyst puj bardzo cz sto i cz sto, np.: ja minowiec wonny (Philadelphus coronarins), ró a pomarszczona (Rosa rugosa), leszczyna pospolita (Corylus avelana), lilak pospolity (Syringa vulgaris), a tak e astry, piwonie, floksy, naw o pospolita, szparag lekarski. Do cz sto sadzony jest barwinek, piwonie, nagietki czy dzwonki. We wspó czesnych ogrodach Korytkowa Du ego brakuje bzu czarnego i grupy zió, jak melisa, mi ta, wrotycz, koz ek lekarski, wieczornik damski, kminek czy bylica pio un. Pojawia si natomiast, cho jest rzadkim gatunkiem, bylica bo e drzewko. W a ciciele dzisiejszych ogrodów ch tnie wprowadzaj nowe gatunki drzew, krzewów czy nowe odmiany bylin i ro lin jednorocznych. Powszechnie sadzi si : tulipany, pierwiosnki, konwalie, pelargonie; bardzo cz sto i cz sto m.in.: forsycje, mahonie, pigwowce, kalin koralow, hortensj ogrodow, szafirki, narcyzy, lilie, liliowce, zimowity, krwawniki, petunie, sza wie, floksy. Sk ad gatunkowy wspó czesnych ogrodów Korytkowa Du ego jest bardzo urozmaicony, ale w niewielkim stopniu nawi zuje do dawnych wiejskich ogrodów. 25 PODSUMOWANE Krajobraz wsi polskiej podlega ci g ym zmianom. Zmienia si ziele, jej uk ad, funkcja i sk ad gatunkowy. Ogród ozdobny towarzysz cy chacie wiejskiej równie przybiera inny kszta t. Z funkcji u ytkowej przekszta ca si na ozdobn [Szczeblewska 2000, Bach i Kapis 2001]. Na Roztoczu, obecnie regionie turystycznym, pojawiaj si dwa typy wiejskich ogrodów. Do pierwszej grupy, bardzo nielicznej, nale ogrody przy drewnianych, wielopokoleniowych cha upach nawi zuj ce form i sk adem gatunkowym do tych sprzed stu lat. Niezmiennie uprawiane s tam gatunki takie jak: ja minowiec wonny, ró a pomarszczona, leszczyna, bez lilak, nagietki, astry, szparag lekarski, irysy, liliowce, lilie, narcyzy, dalie, piwonie, floksy, serduszka, aksamitki czy barwinek, które sadzone s w k pach, rz dach czy na klombach lub grz dkach. Niestety nie spotyka si ju zió i ro lin przyprawowych. Jedynym rzadkim gatunkiem jest bylica bo e drzewko. Te tradycyjne ogrody s uprawiane i piel gnowane przez starsze osoby i cz sto cz si z ogrodem warzywnym lub granicz z niewielkim sadem. Drug grup, stanowi c wi kszo, s pojawiaj ce si najcz ciej przy murowanych domach ogrody, w których obok dawnych

10 26 Jerzy Hetman i in. gatunków wprowadza si nowe, niespotykane wcze niej tym rejonie. Dominuj tam zw aszcza gatunki form iglastych. Dawniej ro liny iglaste uwa ano za pospolite, a ich miejsce znajdowa o si w lesie [Cio ek 1978]. Dzisiaj sadzi si je w ogrodzie wiejskim najcz ciej z powodu ma ego nak adu prac piel gnacyjnych oraz z ch ci dostosowania si do panuj cej mody, wprowadzenia miejsko ci [Czechowicz i Koz owska 2004]. Sadzone s równie drzewa i krzewy li ciaste: brzozy, berberysy, bukszpan, sumak, krzewuszki, hortensje czy rododendrony. W wi kszo ci s to gatunki oferowane przez sklepy i szkó ki ogrodnicze, gatunki nie zawsze przystosowane do warunków danego regionu. Mimo du ej ró norodno ci, zw aszcza niektórych bylin czy ro lin jednorocznych, ogrody w ma ych miejscowo ciach w niczym nie przypominaj dawnych ogrodów wiejskich opisywanych przez Jankowskiego [1938] czy tych sprzed kilkudziesi ciu lat. Bezpowrotnie z nich znikn y: ruta zwyczajna, rezeda wonna, wieczornik damski, malwa czarna, melisa, mi ta, tymianek pospolity, koz ek lekarski. Przedogród utraci nie tylko funkcj u ytkow, ale i znaczenie symboliczne, przesta równie pe ni rol informacyjn. Na ladownictwo i ucieczka od tradycji s g ównymi czynnikami utraty gatunków charakterystycznych dla ogrodów wiejskich danego regionu. Dlatego tak istotn rol w zachowaniu wizerunku wsi odgrywa Muzeum Wsi Lubelskiej. Za pomoc ywej ekspozycji przekazuje m odym pokoleniom wiedz na temat ycia codziennego ch opów, gatunków uprawianych ro lin i charakteru ogrodów danego regionu. P MENNCTWO Bach A., Kapis K., Przeobra enia wspó czesnych ogrodów wiejskich na przyk adzie powiatu pszczy skiego. Zeszyty Naukowe im. H. Ko taja AR Kraków, 379, Cio ek G., Ogrody polskie. Arkady, Warszawa. Czechowicz M., Koz owska E., Zmiany zagospodarowania przestrzeni przydomowych na terenach wiejskich na przyk adzie wsi dolno l skich. Krajobraz i ogród wiejski, t. 2, 63 72, Wyd. KUL, Lublin. Jankowski E., Ogród ywiciel m odego rolnika i ozdoba jego siedziby. Wyd. Ksi garnia Polska, Warszawa. Kurz tkowski M., nformator Muzeum Wsi Lubelskiej, Lublin. Siewniak M., Mitkowska A., Tezaurus sztuki ogrodowej. Wyd. Rytm, Warszawa. Szczeblewska A., Ogród wiejski zapomniane pi kno. Krajobrazy Dziedzictwa Narodowego 2, TRADTONAL SPECES OF DECORATVE PLANTS N THE MODERN GARDENS OF ROZTOCZE (TEODORÓWKA AND KORYTKÓW DU Y) Abstract. The paper compared the sets of species in modern gardens of Roztocze in the villages of Teodorówka and Korytków Du y with the infield gardens reconstructed in a way around the farm houses brought from those villages to Lublin Village Open Air Museum. The examinations were carried out during the years 2003 and The setting and choice of plants in the infield gardens at the area of the Acta Sci. Pol.

11 27 Museum were reconstructed on the basis of accounts of the latest owners of the houses they refer to the period of about one hundred years ago. The species are still being planted in the village gardens of Roztocze are, among others: Rosa rugosa Thunb., Philadelphus coronarius L., Syringa vulgaris L., Artemisia arboretum L, Artemisia absinthium L., Vinca minor L. The plants which can t be found in modern gardens are some species of fruit trees and bushes and also Sambucus nigra L., Ruta graveolens L., Reseda odorata L., Hespris matronalis L., Althaea rosea var. nigra, Valeriana officinalis L. or Carum carvi L. The largest group of plants forgotten by modern housewives are herbs they were once widely used in medicine and folk rites. Key words: flora, village garden, Roztocze, Lublin region Zaakceptowano do druku Accepted for print: