MIEJSCE I ROLA ARTYSTÓW WŁOSKICH W DZIEJACH SZTUKI POLSKIEJ KOŃCA XVIII I POCZĄTKU XIX WIEKU

Transkrypt

1 David Crisanti Grupa KrDZTr2011 Rok akademicki: 2016/2017 MIEJSCE I ROLA ARTYSTÓW WŁOSKICH W DZIEJACH SZTUKI POLSKIEJ KOŃCA XVIII I POCZĄTKU XIX WIEKU Wprowadzenie W tworzeniu sztuki polskiej poszczególnych epok istotną rolę odgrywali artyści obcy, przybywający do Polski z Niemiec, Włoch, Niderlandów i innych państw europejskich. Twórcy z Włoch, czynni już w średniowieczu, a stale obecni w Polsce od początku XVI wieku, w sposób szczególny zaznaczyli swoją obecność nie tylko w dobie renesansu, ale też w okresie klasycyzmu. Klasycyzm był kierunkiem artystycznym, który rozwijał się w Europie w 2. połowie XVIII i w pierwszych dekadach XIX wieku. Źródłem inspiracji była dla niego kultura i sztuka starożytnej Grecji i Rzymu, odkrywana m.in. dzięki pierwszym, zakrojonym na dużą skalę, pracom wykopaliskowym (z których najsłynniejsze, w Pompejach i Herkulanum, prowadzone były we Włoszech) oraz pionierskim badaniom naukowym prowadzonym przez zatrudnionego w Bibliotece Watykańskiej Niemca Johanna Joachima Winckelmanna, który jako pierwszy w wydanej w 1764 roku pracy pt. Geschichte der Kunst des Alterthums (Dzieje sztuki starożytnej) usystematyzował dzieje sztuki starożytnej Grecji, dzieląc je na poszczególne okresy i dokonując ich charakterystyki. Według Winckelmanna klasyczną sztuką była przede wszystkim sztuka grecka, która cechowała się cichą wielkością i szlachetną prostotą. Wydanie wspomnianej pracy uważa się za umowny moment narodzin klasycyzmu, który uznawał, iż idealną formę piękna osiągnąć można jedynie poprzez powrót do wzorców antycznych. Klasycyzm był stylem kierującym się prostotą i ładem. Obserwując ten nurt, zauważyć można ograniczenie ekspresji, widoczne zwłaszcza w porównaniu z poprzedzającym go barokiem. Charakterystycznymi cechami klasycyzmu były harmonia, symetria i rytm, które dawały wrażenie prostoty, równowagi i powagi. Sztuka tego okresu była racjonalna, statyczna i powściągliwa w dekoracji, operowała prostymi formami. Malarstwu i grafice tego czasu stawiano zadania dydaktyczne i wychowawcze, co sprzyjało rozwojowi malarstwa alegorycznego, historycznego i obyczajowego. W Polsce sztuka klasycystyczna rozwijała się w latach od około 1760 do 1830 roku, ulegając w tym czasie ciągłej ewolucji. W dziejach polskiego klasycyzmu wyodrębnia się cztery okresy: I. Lata : tzw. styl Stanisławowski. Była to samodzielna, polska odmiana sztuki wczesnego klasycyzmu, związana z mecenatem króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. Styl ten był obecny w architekturze, dekoracji wnętrz, malarstwie, rzeźbie i sztuce zdobniczej; najpełniej wyraził się we wnętrzach Zamku Królewskiego w Warszawie i w warszawskich Łazienkach. II. Lata : okres, w którym nie było żadnego ośrodka polskiej władzy państwowej i nie istniał państwowy mecenat artystyczny. III. IV. Lata : czasy Księstwa Warszawskiego. Lata : czasy Królestwa Polskiego, w których istniało quasi państwo polskie, zależne od rosyjskiego cara, ale dysponujące własnym aparatem państwowym, przez co zdolne było do prowadzenia wielu inwestycji rządowych i wspierania różnorodnych przejawów działalności artystycznej.

2 Spośród wymienionych, najważniejszymi dla polskiego klasycyzmu były okresy pierwszy i ostatni. W obu szczególną rolę odegrali artyści przybyli z Włoch. Ich twórczość omówiono poniżej, analizując kolejno działalność włoskich architektów, malarzy i rzeźbiarzy mających wpływ na oblicza polskiego klasycyzmu. ARCHITEKTURA DOMINIK MERLINI był architektem pochodzącym z miasteczka Castello nad jeziorem Lugano. Urodził się w 1730 roku. Był wychowankiem znanego włoskiego architekta Luigi Vanvitellego. Pojawił się w Polsce około 1750 roku i samodzielnie się dokształcał, a także wykonywał pomocnicze prace u boku uznanego architekta Jakuba Fontany. Ożeniony z Polką, w wieku 30 lat został nadwornym architektem królewskim (w 1773 roku). W 1776 roku rozpoczął swe prace projektowe przy Zamku Królewskim w Warszawie; był tu również zaangażowany m.in. w przebudowę Zamku Ujazdowskiego i pałacu Brühla. Merlini na samym początku swej działalności w Polsce zaprojektował najbardziej reprezentacyjne pokoje Zamku Królewskiego, czyli Salę Tronową, Gabinet Portretowy i Pokój Sypialny. W latach zaprojektował salę przeznaczoną na ekspozycję 22 obrazów (wedut) Bernarda Bellotta zwaną Pokojem Canaletta, a także sąsiadującą z nią Kaplicę i Salę Audiencyjną. Warszawa, Zamek Królewski, Pokój Canaletta (L) i Kaplica (P). Proj. Dominik Merlini Kolejne pomieszczenia zamku, których Merlini był autorem, to Sypialnia, Garderoba oraz Gabinet Chiński, będący kancelarią króla. W późniejszym czasie architekt zajął się dalszymi salami, takimi jak nowa Sala Tronowa, Pokoik Konferencyjny, Sala Rycerska oraz Sala Balowa. Warszawa, Zamek Królewski, Sala Balowa. Proj. Dominik Merlini

3 Merlini był także autorem kluczowych obiektów Łazienek Królewskich, w tym Białego Domku i Pałacu Myślewickiego, a przede wszystkim Pałacu na Wodzie głównej rezydencji całego założenia, wyróżniającej się efektowną lokalizacją, od której budowla wzięła swą nazwę. Dominik Merlini - Sala Balowa Warszawa, Łazienki Królewskie, Pałac na Wodzie. Proj. Dominik Merlini ANTONIO CORAZZI był architektem urodzonym w 1792 roku w Livorno. Ukończył Akademię Sztuk Pięknych we Florencji i po przyjeździe do Polski szybko zrobił karierę czołowego architekta w Królestwie Polskim. Od razu otrzymał stanowisko budowniczego resortu szkolnego, a w 1819 roku objął urząd generalnego budowniczego Komisji Rządowej Spraw Wewnętrznych. Klasycyzm z Florencji, z której pochodził, nie prezentował jakichś postępowych idei twórczych, a jedynie pewien konserwatyzm w przetwarzaniu greckich lub rzymskich form antycznych. Styl Corazziego objawiał się natomiast pompatycznością w operowaniu potężnymi bryłami, wprowadzaniu wielkich kolumnad i ogólnym upraszczaniem detalu. Pasowało to doskonale do wymagań jego pracodawców. Architekt był między innymi twórcą monumentalnych założeń urbanistycznych placów: Bankowego i Teatralnego oraz towarzyszących im budowli publicznych. Warszawa, Plac Teatralny z Teatrem Wielkim. Proj. Antonio Corazzi

4 Warszawa, Plac Bankowy z gmachami publicznymi (po prawej). Proj. Antonio Corazzi Corazzi był również autorem Pałacu Staszica wybudowanego w latach Ponadto architekt przebudował pałac Jana Hilzena, a także zaprojektował elementy architektoniczne pomnika Mikołaja Kopernika, będącego dziełem czołowego rzeźbiarza doby klasycyzmu, Bertela Thorvaldsena. Warszawa, Pałac Staszica (przed fasadą pomnik Kopernika). Proj. Antonio Corazzi

5 MALARSTWO Pisząc o włoskich malarzach w Polsce w okresie Oświecenia należy wspomnieć na początku o Malarni Królewskiej i o Marcello Bacciarellim. Już w początkach swego panowania król Stanisław August Poniatowski pragnął założyć w Warszawie, na wzór innych europejskich państw, Akademię Sztuk Pięknych. Niestety, nie pozwoliły na to okoliczności polityczne i kwestie materialne. W zamian władca powołał do życia instytucję o nieco innym charakterze i działającą na mniejszą skalę, zwaną Atelier lub Malarnią Królewską. Kierował nią włoski malarz Marcello Bacciarelli. Jej podstawowym zadaniem nie było jednak edukowanie młodych adeptów sztuki, lecz przede wszystkim wykonywanie zleceń królewskich, przy realizacji których młodzi artyści mogli zdobywać niezbędne doświadczenie i wiedzę praktyczną, pracując u boku uznanych mistrzów. Obok Bacciarellego (o którym dalej) nauczali tam malarze francuscy i polscy. Efektem działalności Malarni było stworzenie środowiska malarzy polskich, które później, na początku XIX wieku, miało istotny wpływ na rozwój Warszawy jako wiodącego ośrodka malarskiego w Polsce i przysłużyło się rozwojowi malarstwa w Wilnie. BERNARDO BELLOTTO zwany CANALETTO był malarzem i akwaforcistą. Urodził się w 1721 w Wenecji, a zmarł w 1780 w Warszawie. Początkowo podróżował po Włoszech, malował też obrazy na dworach królewskich w Turynie i Dreźnie. W szczególności zasłynął z wedut, czyli obrazów przedstawiających pejzaże miejskie, do wykonywania których posługiwał się specjalnym przyrządem optycznym zwanym camera obscura. W 1767 roku przeniósł się do Warszawy, gdzie miał przebywać tylko na chwilę, w drodze na dwór carycy Katarzyny II, jednak król Stanisław August przekonał go do pozostania w Polsce. W 1768 roku został mianowany malarzem nadwornym, a rok później wykonał dla polskiego króla cykl 14 widoków Rzymu antycznego i papieskiego. Głównym dziełem Canaletta wykonanym w czasie jego pobytu w Warszawie jest cykl widoków Warszawy i Wilanowa, składający się z 26 płócien, które przeznaczone były do osobnej sali na Zamku Królewskim, nazywanej Salą Canaletta. Weduty te na tyle wiernie oddawały wygląd ówczesnej zabudowy Warszawy, iż po jej zniszczeniu w czasie II wojny światowej posługiwano się nimi, rekonstruując po wojnie zniszczone fragmenty miasta. Ponadto w Warszawie, oprócz wedut, Belllotto namalował też swoje pierwsze obrazy historyczne. Bernardo Bellotto zw. Canaletto, Krakowskie Przedmieście od strony Kolumny Zygmunta. Obraz namalowany w latach

6 Bernardo Bellotto zw. Canaletto, Kościół Świętego Krzyża. Obraz namalowany w 1778 r. Co godne szczególnego podkreślenia, Canaletto należał do najważniejszych przedstawicieli cenionego i powszechnie podziwianego w Europie XVIII-wiecznego, weneckiego malarstwa wedutowego i był niewątpliwie najwybitniejszym spośród malarzy obcych, jacy kiedykolwiek działali w Polsce. MARCELLO BACCIARELLI był malarzem barokowym i klasycystycznym, który urodził się w Rzymie w 1731 roku. W 1750 roku udał się do Drezna na dwór Króla Augusta III z dynastii saskiej. W 1756 roku przeniósł się do Warszawy, z którą związał się aż do śmierci w 1818 roku. Jak już wspomniano, z polecenia króla Stanisława Augusta Poniatowskiego Bacciarelli założył Malarnię Królewską (w 1766 roku), stając na jej czele. Dwa lata później otrzymał szlachectwo polskie z herbem własnym; wkrótce został generalnym dyrektorem pałaców i królewskich zbiorów sztuki, a w 1777 otrzymał główne stanowisko w Komisji Budowli Królewskich, stając się u boku polskiego władcy kimś na wzór ministra do spraw artystycznych. Bacciarelli, będąc pierwszym malarzem króla, zyskał wielką sławę i utrwalił się w pamięci Polaków, a w czasie swojego pobytu w Polsce bardzo szybko się spolonizował. Marcello Bacciarelli wraz z Malarnią Królewską był twórcą większości portretów króla Stanisława Augusta oraz niezliczonych portretów magnackich i szlacheckich. Artysta miał ogromny wkład w kompozycję wnętrz stanisławowskich apartamentów na Zamku Królewskim. Jego obrazy były nie tyle dekoracjami, co integralnymi elementami kompozycji tych reprezentacyjnych pomieszczeń, decydującymi o ich wyrazie na równi z architekturą i rzeźbą. Tworzenie cykli obrazów to jedna z charakterystycznych cech jego twórczości, co najlepiej widać w Gabinecie Marmurowym, Sali Rycerskiej, Pokoju Audiencjonalnym Starym, Sypialni Króla i wielkiej Sali Balowej na Zamku Królewskim w Warszawie. Jego ważnym dziełem jest również dekoracja malarska Sali Salomona w warszawskich Łazienkach.

7 Warszawa, Łazienki, Pałac na Wodzie. Dekoracja malarska autorstwa Marcello Bacciarellego w Sali Salomona Na polecenie króla Bacciarelli namalował też wiele scen z historii Polski oraz słynny Poczet Królów Polskich, czyli zespół portretów historycznych przedstawiających władców Polski, wykonywany sukcesywnie w latach Poczet ten został umieszczony w Gabinecie Marmurowym na Zamku Królewskim w Warszawie. Warszawa, Zamek Królewski, Gabinet Marmurowy z Pocztem Królów Polski namalowanym przez Marcello Bacciarellego oraz dwa elementy tego pocztu z podobiznami Bolesława Chrobrego i królowej Jadwigi. W jednym ze swoich listów Bacciarelli wyraźnie napisał, że krajem, który postrzega jako swoją ojczyznę jest Polska. Był z nią bardzo mocno związany, spędził w niej większą część życia. Dowód swej patriotycznej postawy dał po rozbiorach, kiedy odmówił namalowania portretu króla pruskiego.

8 RZEŹBA GIACOMO MONALDI urodził się w Rzymie w 1733 roku. Ukończył studia w tamtejszej, prestiżowej Akademii Św. Łukasza. Od 1768 roku pracował w Warszawie na dworze Stanisława Augusta Poniatowskiego jako nadworny rzeźbiarz. Wykonał wiele rzeźb dla Zamku Królewskiego, Łazienek Królewskich i Zamku Ujazdowskiego, w większości we współpracy z rzeźbiarzem francuskim André Le Brunem i według jego projektów. Były to m.in.: marmurowe figury personifikacji Pokoju i Sprawiedliwości w Pokoju Marmurowym, posągi w Sali Balowej oraz rzeźba Chronosa ustawiona w 1786 roku w Sali Rycerskiej (jej zmniejszona wersja wykonana przez Monaldiego stoi w pałacu w Łazienkach). W Pałacu na Wyspie w Łazienkach Królewskich dziełem Monaldiego są powstałe według projektów Le Bruna marmurowe rzeźby w sali Rotundy: posąg króla Kazimierza Wielkiego i popiersie cezara Tytusa. Niektóre z rzeźb były samodzielnymi pracami artysty, jak na przykład posągi Zefira i Flory stojące przed Pałacem Myślewickim w Łazienkach. Najważniejszą część jego dorobku stanowią rzeźbiarskie portrety i popiersia wybitnych Polaków wykonane do Zamku Królewskiego, między innymi popiersie przedstawiające króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. Modelunek jego rzeźb wzorowany jest na barokowej rzeźbie rzymskiej. Warszawa, Zamek Królewski, Sala Rycerska. Posąg Chronosa, wyk. Giacomo Monaldi wg proj. André Le Bruna Giacomo Monaldi, Popiersie Stanisława Augusta Poniatowskiego

9 ANTONIO CANOVA był artystą zajmującym się malarstwem, architekturą i przede wszystkim rzeźbą. Urodził się w 1757 roku w Possagno. Jest współcześnie uważany za najwybitniejszego rzeźbiarza okresu klasycyzmu, stale konkurującego o to miano z duńskim artystą Bertelem Thorvaldsenem. Canova, zafascynowany sztuką antyczną, zwłaszcza hellenistyczną, stworzył wiele rzeźb o tematyce mitologicznej. Szczególnie znane są rzeźby przedstawiające parę słynnych mitologicznych kochanków: Amora i Psyche. Artysta cieszył się światową sławą, pracował w Wenecji, Rzymie, Wiedniu i Paryżu, dostawał zamówienia z Watykanu. Jako jedyny z przedstawionych w tej pracy artystów nie osiedlił się w Polsce, ale pracując we Włoszech (głównie w Rzymie i Wenecji) przyjmował zlecenia z całej Europy, w tym od Polaków. Antonio Canova, Amor i Psyche Jedno z jego najznakomitszych dzieł powstało na zamówienie księżnej Izabeli z Czartoryskich Lubomirskiej. Jest nim kompozycja Henryk Lubomirski jako Amor rzeźba przedstawiająca wychowanka i pupila księżnej, dziewięcioletniego Henryka Lubomirskiego. Podobno Henryk był wyjątkowo urodziwym dzieckiem jeździł z uwielbiającą go ciotką Izabelą po całej Europie i był portretowany przez znanych artystów. Rzeźba Canovy nie jest realistyczna idealizowane ciało nie należy do dziewięciolatka, jedynie głowa to przedstawienie portretowe, co było zgodne z praktyką stosowaną w dobie klasycyzmu. Antonio Canova, Henryk Lubomirski jako Amor rzeźba w zamku w Łańcucie

10 Bibliografia (wybór): Klasycyzm. Studia nad sztuką polską XVIII i XIX wieku, red. J. Starzyński, Kraków 1968 S. Lorentz, A. Rottermund, Klasycyzm w Polsce, Warszawa 1984