Tarnowskie Góry. Podziemia

Transkrypt

1 Tarnowskie Góry Podziemia

2 Piotr Gad Sebastian Rosenbaum Tarnowskie Góry Podziemia

3 Wydano na zlecenie Wydziału Kultury i Promocji Miasta oraz Wydziału Ochrony Środowiska Urzędu Miejskiego w Tarnowskich Górach, ze środków budżetu miasta i Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Katowicach Zrealizowano w ramach Programu Edukacji Ekologicznej Gminy Tarnowskie Góry Fotografie, opisy i układ zdjęć: Piotr Gad Teksty: Sebastian Rosenbaum Skład: Małgorzata Kopeć-Kowalska Druk: Drukpol sp.j. Tarnowskie Góry Fotografie archiwalne: z archiwum Stowarzyszenia Miłośników Ziemi Tarnogórskiej Podziękowanie za pomoc w realizacji wydawnictwa dla Stowarzyszenia Miłośników Ziemi Tarnogórskiej, a w szczególności dla Sekcji Ochrony i Penetracji Podziemi Tarnogórskich oraz dla Górnośląskiego Przedsiębiorstwa Wodociągów S.A. w Katowicach Konsultacja naukowa w części Przyroda ożywiona dr biologii Leszek Trząski ISBN: Wydanie I Tarnowskie Góry 2010

4 Tarnowskie Góry Podziemia

5 Wojewódzki Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Katowicach jest publiczną instytucja finansową, realizującą politykę ekologiczną województwa śląskiego. Realizując swoją misję, Fundusz koncentruje się na: - wspieraniu działań proekologicznych podejmowanych przez administrację publiczną, przedsiębiorców, instytucje i organizacje pozarządowe - pozyskiwaniu i zarządzaniu środkami europejskimi ukierunkowanymi na ochronę środowiska i gospodarkę wodną

6 Wstęp 16 lipca 1784 r. w szybie poszukiwawczym Rudolphine królewskiej kopalni Friedrichsgrube w Bobrownikach pod Tarnowskimi Górami, na głębokości 17 metrów wydobyto pierwszą bryłę czystego szlachetnego kruszcu (jak pisał kronikarz Jan Nowak): galeny z zawartością srebra. Po dekadach gospodarczego zastoju rozpoczęła się dla Tarnowskich Gór nowa era ekspansywnej industrializacji. Kopalnia i działająca w nieodległej Strzybnicy huta Friedrichshütte stały się faktorami wyznaczającymi rozwój Tarnowskich Gór i szybką choć dość krótkotrwałą eksplozję sławy miasta. Z odległych stron ściągały rzesze ciekawych, pragnących zobaczyć zastosowane w kopalni nowinki techniczne, zwłaszcza maszynę parową, których wówczas nie tak znowu wiele pracowało na kontynencie. Ale przybyszy pociągały nie tylko dzieła mechaniki. Fascynującą, a zarazem nieco przerażającą siłą emanowały wnętrza kopalni. W 1791 r. zjechał na dół Friedrichsgrube Johann Friedrich Zöllner, berliński pisarz i teolog. Poważyć się na to, to rodzaj heroizmu, pisał do wielkiego przyrodnika, a swojego przyjaciela, Alexandra von Humboldta. Dwóch łatrów [4 m] nie da się zejść, by nie ubrudzić się w najokropniejszy sposób. Zjazd pokryty jest mazią, wszędzie kapie woda na chodniki. Choćby się próbowało jak najlepiej osłonić kitlem górniczym, nie ubrudzonym nie da się pozostać, bowiem woda kopalniana jest tak bardzo przesycona żółtą ochrą, że jej śladów nie usunie się po jednym myciu ani ze skóry, ani z ubrania. ( ) Ale podziemna moja pielgrzymka sprawiła mi wiele satysfakcji, notował Zöllner, z wyraźną przyjemnością wspominając, jak odcinek od szybu Rosenstiel do Louise przebył, pełznąc na czworakach. Rok później sam Humboldt, skuszony słowami przyjaciela, zjawił się w Tarnowskich Górach (spotkał się tu z hr. Redenem); tu kończył Kopalnia Fryderyk i kopiec Kunszt ok r. w Bobrownikach Śl., diorama z Muzeum Miejskiego w Zabrzu swoje studium o salinach bawarskich. Wcześniej jednak kilka tygodni po Zöllnerze podtarnogórski przemysł zwiedził inny namiętny podróżnik po Śląsku. Johann Gottlieb Schummel, bo o nim mowa, wrocławski publicysta i pedagog, nie zdecydował się na powtórzenie wyczynu swojego poprzednika. Oglądnęliśmy najprzód kilka szybów, po czym najbardziej naturalną rzeczą byłoby chwycić za lampę górniczą i samemu zjechać na dół, pisał Schummel o pobycie w Friedrichsgrube. Zabierałem się do tego z prawdziwą ochotą ( ), jednakowoż po wielu rozterkach przemogłem się i ostatecznie w głąb nie zjechałem. Przyznaje Schummel szczerze: obawiał się tej eskapady ( od dzieciństwa mam bardzo słaby zmysł równowagi ). Ale jego notkę o widoku z góry szybu warto zacytować: w konsekwencji niczego nie mogę powiedzieć o rozległych podziemiach tarnogórskich, jak tylko to ( ): że pod ziemią wiele jest rudy, a więcej jeszcze wody; że ludzie w kopalniach wyglądają jak mrówki, że ich sylwetki obrysowane są światłem lamp, co w głębinach ziemi tworzy zaiste piękny obraz. Mroczne i ciasne wnętrzności ziemi przyciągały ludzi oświecenia. Ale przecież liczyło się, jak zapisał Johann Wolfgang Goethe gość Tarnowskich Gór Anno Domini 1790 w księdze gości kopalni Friedrichsgrube, aby odnajdywać skarby i szczęśliwie wynosić je do światła. Oczywiście, kluczem do wszelkiego skarbu, Podziemia 5

7 Hałda popłuczkowa, dzwonnica Gwarków, ok r., zdjęcie z archiwum SMZT który skrywa ziemia, były dla Goethego rozum i rzetelność. W tym punkcie zgodziliby się z nim Humboldt, Schummel i Zöllner wszyscy byli nieodrodnymi dziećmi Oświecenia. Stoimy tu u początków innych niż górnicze, turystyczno-badawczych eksploracji tarnogórskich podziemi. To także narodziny nowożytnej fascynacji tymi podziemiami. Wówczas, u schyłku XVIII w., były one dostępne przede wszystkim dla pracowników jako chodniki i komory czynnej kopalni. Musiało minąć prawie półtora wieku, by nieczynne już wyrobiska kopalniane stały się dostępne także dla miłośników speleologicznych wrażeń. Powstaje jednak pytanie o genezę owych podziemi. Przywołany na początku epizod z 1784 r. nie wyznaczał wszak pierwocin eksploatacji górniczej w i wokół Tarnowskich Gór. Przeciwnie: jej pierwsze kroki sięgały w głąb średniowiecza, bo do XII w. Warto przyjrzeć się temu, co ziemia tarnogórska kryła, a co stało się przyczyną takiego, a nie innego biegu jej dziejów. Miasto i jego okolice położone są przede wszystkim na Garbie Tarnogórskim, będącym częścią Wyżyny Śląskiej, w mniejszym stopniu także na nizinnej Równinie Opolskiej (północny skrawek miasta). Budulcem Garbu jest wapień muszlowy i dolomit kruszconośny, zalegający m.in. pod Śródmieściem w kierunku Rept Śląskich i Bobrownik. Oczywiście wychodnie tych triasowych utworów geologicznych były miejscem eksploatacji, zwłaszcza od lat siedemdziesiątych XIX w., o czym świadczą istniejące do dziś pozostałości dawnych kamieniołomów. Ale bogactwem, które stało się przesłanką do rozpoczęcia, a potem niesłychanego rozkwitu kopalnictwa w rejonie Tarnowskich Gór, były rudy metali, zalegające w grubych, bo mierzących do 60 metrów, pokładach dolomitów. Streszczając badania niemieckich historyków, pisał o tych pokładach w 1927 r. przywołany już kronikarz Jan Nowak: Główny pokład kruszcu ołowianego znajdował się w dolomicie i rozdzielał dolomit na tak zwaną skałę nakładową i skałę pokładową. Rozciągłość pokładu znana jest w kierunku od północy do południa, od Sowic do Suchejgóry na blisko jedną milę, i przedstawia formalną ławicę kruszcową. Owa ławica skupione w żyłach i gniazdach złoża to nie tylko, jak sugeruje Nowak, ruda ołowiu, ale i cynku. Ta pierwsza, zawierająca drobną domieszkę srebra (rzędu 1 procenta), to galena, główny obiekt górniczych łowów. Od XVI w. nie tylko wytapiano galenę po uprzednim oddzieleniu w specjalnych płuczkach rudy od płonnej skały by uzyskać surowy ołów, ale w dalszej kolejności z tegoż ołowiu pozyskiwano także srebro. Wówczas z tony udawało się uzyskać nawet 3 4 kilogramy tego szlachetnego metalu. Druga ruda, cynkowa, zwana galmanem, wydobywana była pierwotnie na niewielką skalę. Wielki rozkwit jej eksploatacji nastąpił tak naprawdę dopiero na przełomie XVIII i XIX w. Wtedy zaczęto uzyskiwać z niej czysty cynk; wcześniej służyła do pozyskania mosiądzu. Te dwie rudy: ołowiu i cynku to właściwa geneza Tarnowskich Gór. Z ich powodu niecka tarnogórska została w niewyobrażalnym stopniu przepruta korytarzami, tworzącymi prawdziwy podziemny labirynt. Na górze, na powierzchni, stały budynki kopalniane ich skromną zabudowę z pierwszej połowy XIX w. pokazują estetyczne malunki na słynnym serwisie Rudolfa von Carnalla i rosnące w szybkim tempie góry odpadów poeksploatacyjnych: warpie. Ale pod spodem kłębił się gąszcz pod- 6 Tarnowskie Góry

8 Załoga płuczki kopalni Fryderyk w 1899 r., zdjęcie z archiwum SMZT ziemnych dróg; w obecnym systemie ochrony środowiska Podziemia Tarnogórsko-Bytomskie wyrobiska te liczą 300 kilometrów. To zresztą nie tylko chodniki, także sztolnie, odprowadzające jeden z głównych problemów wydobycia: nadmiar wód głębinowych. Starą sztolnię Gotthelf (Pomagaj Boże) uruchomiono ponownie na przełomie XVIII i XIX w.; drugą Głęboką Sztolnię Fryderyka rozpoczęto przebijać w 1821 r. Obie, wraz z odgałęzieniami, liczą 200 kilometrów. Wspomnieć warto, że nadanie królewskiej kopalni Friedrichsgrube osiągnęło w 1837 r. powierzchnię pola górniczego rzędu 152 kilometrów kwadratowych, choć oczywiście całości nie użytkowano. Oczywiście na galenie i galmanie lista minerałów znajdujących się w tarnogórskich pokładach w żadnym razie się nie wyczerpuje. Inne gatunki to co prawda raczej gratka dla kolekcjonerów, a nie bogactwa warte eksploatacji. Ale godzi się przypomnieć choć jeden z nich. Odkrył go i opisał w 1841 r. August Breithaupt ( ), wybitny mineralog i starosta górniczy okręgu Zwickau, autor monumentalnego Die Pragenesis der Mineralien. Minerał ten to tarnowicyt (tarnowitzit), odmiana aragonitu z domieszką ołowiu. Odkrywca nadał mu nazwę na cześć Tarnowskich Gór (niem. Tarnowitz). Intensywne wydobycie na omawianym obszarze doprowadziło już przed I wojną światową do wyeksploatowania zasobów. Jeszcze w 1884 r. bito wydobywcze rekordy: w tym roku pozyskano ton niepłukanej rudy tylko w rejonie Suchej Góry, jednym z czterech rejonów kopalni. Dwadzieścia lat później dwa główne rejony suchogórski i bobrownicki już nie działały. Górnicy znikli więc z podziemi. Ich odejściu towarzyszyło zainteresowanie podziemiami ze strony tej swoistej grupy ludzi wykształconych, amatorsko parających się historią lokalną, jakich wielu napotkać można było w początkach minionego wieku w każdej niemal górnośląskiej miejscowości. Jednym z nich był Józef Piernikarczyk, barwna i niezwykle aktywna na wielu polach postać: działacz plebiscytowy, animator polskiego ruchu kulturalnego, wydawca prasowy, nauczyciel w tarnogórskich szkołach średnich, badacz dziejów Tarnowskich Gór i historii górnośląskiego górnictwa. To Piernikarczyk rzucił hasło przekształcenia nieczynnych wyrobisk po Friedrichsgrube w rodzaj górniczego skansenu czy muzeum i otwarcie go dla ruchu turystycznego. Jego opublikowana w 1934 r. broszura Podziemia tarnogórskie to tyleż opowieść o dziejach wydobycia w rejonie Tarnowskich Gór, co rodzaj folderu reklamowego, anonsującego śmiały projekt muzealny. Zwracał nam uwagę na podziemia, wspominał Piernikarczyka tarnogórski wiceburmistrz, Bronisław Hager, On nas inspirował, by te podziemia przekształcić na pierwszorzędnej jakości atrakcję. On przede wszystkim sprawił, że byliśmy w magistracie ze sobą zgodni, iż ( ) ściągniemy do naszego miasta z całego kraju turystów. Projekt, wsparty przez burmistrza Fryderyka Antesa, zdawał się bliskim realizacji. Po podziemnych korytarzach krążyli już pierwsi przewodnicy, a jedna z fotografii współczesnych pokazuje ich grupkę, skupionych w wyrobisku wokół Piernikarczyka. W 1938 r. prasa donosiła: Zarząd miasta Tarnowskich Gór powziął sensacyjną decyzję: zamierza przemienić najstarszą, opuszczoną już kopalnię śląską w Tarnowskich Górach na oryginalne muzeum górnicze. ( ) Powstał projekt stworzenia w tajemniczych Podziemia 7

9 Pierwsze prace nad udostępnieniem kopalni do zwiedzania, 1938 r., zdjęcie z czasopisma Ilustracja Polska 1938 z archiwum SMZT podziemiach tarnogórskich czegoś w rodzaju muzeum górniczego, gdzie turystom przybywającym na Śląsk będzie można dać obraz górnictwa śląskiego od najdawniejszych czasów. Tereny są doskonałe. Setki rozległych komór i wyrobisk kruszcowych, około stu kilometrów chodników i 30 km sztolni, w których płynie woda, to niebywała atrakcja. Trzeba tylko przeprowadzić odpowiednie adaptacje i zabezpieczenia, które by pozwoliły na masowe zwiedzanie podziemi. Zarząd miasta Tarnowskich Gór poczynił kroki w Ministerstwie Przemysłu i Handlu o wydzierżawienie części byłej kopalni srebra i ołowiu»fryderyk«o powierzchni 208 ha dla założenia kopalni pokazowej. Wymieniona przestrzeń w formie prostokąta długości 2600 m i 800 m szerokości zostanie w najbliższym czasie uporządkowana i zabezpieczona. Ale najbliższy czas okazał się kilkudziesięcioletnią przerwą. Bo niedługo później wybuchła wojna i przekreśliła całkowicie plany Piernikarczyka i władz miejskich. Koncepcja była jednak zbyt dobra, by o niej zapomnieć. Wrócono więc do niej w pierwszej połowie lat pięćdziesiątych (już bez Piernikarczyka, który zmarł w 1946 r.). W 1953 r. odbyła się w mieście sesja poświęcona stworzeniu zabytkowej kopalni, z udziałem wielkiej liczby oficjeli: znak, że władze nie były tym planom nieprzychylne. W 1954 r. powstało Stowarzyszenie Miłośników Historii i Zabytków Ziemi Tarnogórskiej (nazwa skróciła się w 1960 r. do Stowarzyszenia Miłośników Ziemi Tarnogórskiej), z Alfonsem Kopią na czele, który niestrudzenie walczył o kontynuację przedwojennych projektów dotyczących tarnogórskich podziemi. Jednym z kluczowych punktów statutu Stowarzyszenia było urządzenie muzeum podziemnego w zabytkowej kopalni pokazowej ; jednocześnie w podziemia ruszyli penetratorzy, w tym Czesław Piernikarczyk, syn Józefa, a w 1955 r. podziemia tarnogórskie (obszar o powierzchni 190 ha) zostały wpisane do rejestru zabytków. Przygotowania do udostępnienia sztolni Czarnego Pstrąga odcinka Głębokiej Sztolni Fryderyka, leżącego między dwoma szybami wentylacyjnymi rozciągnęły się jednak na kolejne trzy lata. Choć już we wrześniu 1957 r., przy okazji pierwszej edycji popularnej masowej imprezy Dni Tarnogórskich Gwarków, pierwsi turyści popłynęli tym odcinkiem sztolni, faktycznie dostępną stała się ona w roku kolejnym. Odwiedziło ją wówczas 1800 osób, ale od roku kolejnego liczba ta zaczęła stale rosnąć, od końca lat sześćdziesiątych stabilizując się na wysokości oscylującej między 30 tys. a 65 tys. rocznie. Ale był to dopiero pierwszy krok w kierunku otwarcia tarnogórskich podziemi dla ruchu turystycznego. O wiele żmudniejsze były wysiłki około stworzenia przyszłej Zabytkowej Kopalni Srebra. Władze wojewódzkie wycofały się z jej budowy w 1960 r. i odtąd głównym budowniczym stało się Stowarzyszenie, które znalazło wsparcie w okolicznych zakładach przemysłowych. Długotrwałe prace przerwało na kilka miesięcy roku 1967 tragiczne wydarzenie: uwolnienie 600 m sześciennych kurzawki spowodowało śmierć kierownika robót górniczych, Franciszka Garusa. Ale przerw w pracach było więcej, bo i przedsięwzięcie realizowano w atmosferze ciągłego pokonywania piętrzących się trudności. W efekcie dopiero 6 września 1976 r. kopalnia stanęła otworem dla turystów; w roku kolejnym odwiedziło ją prawie 31 tys. osób, a ich liczba 8 Tarnowskie Góry

10 wciąż rosła, osiągając w 1997 r. sporo ponad 100 tys. zwiedzających. Obydwa obiekty: sztolnia Czarnego Pstrąga i Zabytkowa Kopalnia Srebra to dziś fundamenty turystyki podziemnej Tarnowskich Gór. Można zaryzykować tezę, że nic tak nie promuje i nie rozsławia miasta, jak właśnie one. Podziemia tarnogórskie są magnesem, przyciągającym do miasta wszystkich zainteresowanych penetracją świata tak różnego od realiów powierzchni. Ale podziemia mają swoje nawierzchniowe pendant: eksploatacja nie pozostawiła śladów jedynie pod ziemią. Pamiętać trzeba, że pod względem walorów przyrodniczych i krajobrazowych obszar Tarnowskich Gór charakteryzuje się obecnością szeregu zjawisk o antropogenicznym charakterze: nieużytki poeksploatacyjne, hałdy, podmokłe niecki i powstałe w nich sztuczne zbiorniki to ważny, choć zanikający element krajobrazu. Miejsca te od lat objęte są ochroną prawną; owszem, ich fauna i flora wymaga tego. Ale przecież także ów czynnik ludzki ich genezy: fakt, że powstały w efekcie działań człowieka sprawia, że wliczyć je należy również do komponentów krajobrazu kulturowego. Godzi się wymienić najważniejsze obszary chronione. W ramach Rezerwatu Segiet (istniejącego od 1951 r.), położonego w granicach Bytomia i Tarnowskich Gór, obejmującego obszar o powierzchni 24,65 ha (na terenie Tarnowskich Gór 3,53 ha) znajdują się leje, zapadliska, hałdy i szyby, a w komorach podziemnych pod obszarem rezerwatu chodniki i komory podziemne jedne z największych znanych zimowisk nietoperzy na Górnym Śląsku. Z kolei Zespół przyrodniczo-krajobrazowy Doły Piekarskie (objęty ochroną w 2006 r.), zlokalizowany w południowo-wschodniej części Tarnowskich Gór, w dzielnicy Bobrowniki Śląskie Piekary Rudne, obejmuje obszary powyrobiskowe, po kopalni odkrywkowej żelaziaka brunatnego i dolomitu, istniejącej tu na przełomie XIX i XX w. Na stokach dawnych wyrobisk i w dolinkach wytworzyła się swoista, niezwykle cenna flora. Pomnik przyrody Pierwsze zadaszenie szybu Anioł, ok r., zdjęcie z archiwum SMZT Park Kunszt (objęty ochroną w 2004 r.) w dzielnicy Bobrowniki Śląskie to co prawda przede wszystkim drzewostan ponad 200-letnich lip drobnolistnych, jednak położony jest w miejscu niezwykle ważnym dla historii miasta i regionu, bo przy pamiątkowej hałdzie szybowej kopalni Friedrichsgrube, w pobliżu wspomnianego na początku szybu Rudolphine: matecznika drugiej fazy górnictwa tarnogórskiego. Wreszcie kwestią fundamentalną jest fakt obecności podziemi Tarnowskich Gór w unijnym systemie ochrony najcenniejszych elementów środowiska naturalnego (siedlisk przyrodniczych i siedlisk gatunków) Natura Z województwa śląskiego do sieci tej zaproponowano Komisji Europejskiej właśnie Podziemia Tarnogórsko-Bytomskie, jako obszar obejmujący 3401,2 ha podziemi na terenie Tarnowskich Gór, Bytomia, Zbrosławic i Radzionkowa. Decyzja ta nie powinna zaskakiwać. Dawne wyrobiska to miejsca ponoć drugie co do wielkości w Polsce zimowania nietoperzy. Zaobserwowano tu aż dziesięć gatunków mroczka późnego, siedem gatunków nocka i dwa gacka. Hibernuje ich tu kilkanaście tysięcy; część napotkać można i latem. Dodajmy do tego osobliwe, bo rozwijające się wszak w warunkach absolutnie wyjątkowych, elementy flory i mykoflory: mszaki i paprocie u wylotów, gdzie dociera światło, a w najciemniejszych głębiach kopalń, gdzie trudno oczekiwać czegokolwiek żywego strzępki grzybni. I to, co nieożywione, a co Podziemia 9

11 Kopalnia dolomitu Blachówka, ok r., zdjęcie z archiwum SMZT nadaje wnętrzom pokopalnianym surowego uroku: różnorakie nacieki krasowe, stalaktyty, cienkie i pionowe zasłony zwisające ze stropów (draperie), polewy, pizoidy perły jaskiniowe. Zimą, tam gdzie dociera powietrze, zamarza woda i tworzą się kolejne nacieki, tym razem lodowe. Wszystko to tworzy z podziemi tarnogórskich całość niezwykle cenną, z każdego w zasadzie punktu widzenia: tak jako obiektu naturalnego, jak i elementu krajobrazu kulturowego. Na przecięciu tych dwóch optyk mieszczą się także fotografie Piotra Gada. Śledzi on wszelkie, fantastyczne nieraz formy, zrodzone przez warunki naturalne. Nie uchodzą jego uwadze ani wielkie, rozcapierzone lodowe nacieki, ani delikatne żyłki rud, biegnące niekiedy po skale. Rejestruje miejsca, które zdawać by się mogło są samą ucieleśnioną stabilnością i niezmiennością. Ale w jego fotografiach te chodniki i komory wydają się wręcz pulsować, jak żywy organizm, podlegający ciągłym permutacjom. Dziwaczne grzybnie, mszaki, porosty o fantazyjnych kolorach mogłyby być zjawiskami wirtualnymi ale są jak najbardziej rzeczywiste. Z drugiej strony Autor nie pomija śladów człowieka: porzucona i na poły przegniła taczka, wiadro na urobek, resztki sprzętu górniczego, oblodzona drabina. Zbiór fotografii prezentowanych w tym albumie nie jest w żadnym razie dokumentacją statycznego świata skał, ale fotoreportażem z sekretnego życia podziemi. Fotoreportażem rozciągniętym na długie lata żmudnych penetracji owych podziemi, cierpliwego ich obchodzenia i poznawania. Sztych Eduarda Heuchlera z 1855 r. przedstawiający wnętrze kopalni srebra we Fryburgu. Na tej ilustracji wzorowano się, planując przed wojną wystrój komór Zabytkowej Kopalni Srebra w Tarnowskich Górach, ilustracja z czasopisma Ilustracja Polska 1938 z archiwum SMZT 10 Tarnowskie Góry

12 Fragment mapy wyrobisk (przerys z lat 30. XX w. rejon ul. Wojska Polskiego), mapa z archiwum SMZT Obiekty podziemne Tarnogórskie podziemia to wyrobiska po prowadzonej od przełomu XV i XVI w. aż po wiek XX aktywności górniczej, w postaci chodników i komór pokopalnianych, szybów i sztolni. Związane są one z przywołanymi już obiektami: sztolnią Czarnego Pstrąga i Zabytkową Kopalnią Srebra, jak też częściami podziemi tarnogórskich, penetrowanymi m.in. przez speleologów, ale niedostępnymi ruchowi turystycznemu. Ponieważ podziemia ukształtowane są wskutek aktywności ludzkiej w ramach eksploatacji górniczej, jak też w związku z udostępnieniem podziemi ruchowi turystycznemu, istotnym komponentem ich wnętrz są widoki wykutych w skale wyrobisk, korytarzy, komór, wspartych na stemplach, uzupełniane obiektami ekspozycyjnymi, mającymi przybliżyć warunki pracy dawnych górników archaiczne lampki górnicze, narzędzia pracy, wagoniki, kolejki, taczki i kubły do transportu urobku, łodzie do poruszania się w sztolniach itp. Część tych przedmiotów to zresztą nie tyle eksponaty zakomponowane w ramach Zabytkowej Kopalni, co obiekty porzucone przez dawnych górników, a odkrywane podczas współczesnych penetracji podziemi, często w miejscach niedostępnych zwykłemu ruchowi turystycznemu. Obiekty pokazane na stronach są udostępnione dla turystów w Zabytkowej Kopalni Srebra Ilustracja na stronach 12 13: Komora Srebrna Ilustracja na stronie 14: Chodnik Niski Podziemia 11

13 12 Tarnowskie Góry

14 Podziemia 13

15 14 Tarnowskie Góry

16 Ilustracja na poprzedniej stronie: Chodnik Niski Ilustracja u góry: Kaszty górnicze Ilustracja u dołu: Wyrobisko w komorze Zawałowej Ilustracja na stronie 16 17: Chodnik Garusa Podziemia 15

17 16 Tarnowskie Góry

18 Podziemia 17

19 Ilustracja u góry: Rozwidlenie z chodnika Wysokiego w stronę szybu Szczęść Boże Ilustracja u dołu: Fragment wyrobiska niskiego 18 Tarnowskie Góry

20

21 Ilustracja u góry: Kubeł transportowy w szybie Szczęść Boże Ilustracja u dołu: Wózki transportowe 20 Tarnowskie Góry

22 Ilustracja u góry i u dołu: Komora Niska Podziemia 21

23 Ilustracja u góry: Chodnik przy komorze Srebrnej Ilustracja u dołu: Wózek transportowy 22 Tarnowskie Góry

24 Ilustracja u góry i u dołu: Komora Zawałowa Podziemia 23

25 Ilustracja u góry i u dołu: Komora Zawałowa 24 Tarnowskie Góry

26 Ilustracja u góry: Szyb Szczęść Boże Ilustracja u dołu: Figury gwarków w komorze Srebrnej Podziemia 25

27 Ilustracja powyżej i obok: Sztolnia Czarnego Pstrąga Ilustracja na następnej stronie: Chodnik transportowy tzw. schody Ilustracja na stronie 28: Obudowa podsadzkowa Ilustracja na stronie 29: Chodnik transportowy Heinitz. Widoczne torowisko transportowe Ilustracje na stronach pokazują część podziemi tarnogórskich nie udostępnionych dla ruchu turystycznego

28 Podziemia 27

29 28 Tarnowskie Góry

30 Podziemia 29

31 Ilustracja u góry: Resztki drewnianej taczki na urobek Ilustracja u dołu: Szyb Frieden Ilustracja na następnej stronie: Obudowa chodnika murowana 30 Tarnowskie Góry

32 Podziemia 31

33 32 Tarnowskie Góry

34 Ilustracja na poprzedniej stronie: Chodnik Heinitz w stronę szybu Adolph Ilustracja z prawej: Zalany chodnik w kierunku szybu Paulina Ilustracja u dołu: Chodnik Heinitz i podkop Redena w komorze Wielkiej Podziemia 33

35 Ilustracja u góry i u dołu: Komora Wielka 34 Tarnowskie Góry

36 Ilustracja u góry i u dołu: Ogromne osypisko w komorze Wielkiej Podziemia 35

37 36 Tarnowskie Góry Przykłady tablic górniczych Ilustracja u góry: Tablica z przekopu między szybami Adolph (Staszic) i Schlange (Żmija) Ilustracja z lewej: Tablica w sztolni Boże Wspomóż Ilustracja na następnej stronie: Wodospad na północnym odcinku sztolni Fryderyka

38 Podziemia 37

39 Ilustracja u góry i z lewej: Chodniki w sztolni Boże Wspomóż Ilustracja na następnej stronie: Sztolnia Boże Wspomóż

40 Podziemia 39

41 Ilustracja u góry i u dołu: Chodnik wodny w stronę szybu Bohr 40 Tarnowskie Góry

42 Ilustracja u góry i u dołu: Głęboka Sztolnia Fryderyka odcinek południowy Podziemia 41

43 42 Tarnowskie Góry Ilustracja z lewej i u dołu: Chodniki transportowe z szynami do transportu za pomocą wózków

44 Ilustracja powyżej i z prawej: Chodniki transportowe do transportu za pomocą taczek

45 Ilustracja u góry: Szybik międzypokładowy Ilustracja u dołu: Zalany chodnik Zuflucht Ilustracja na następnej stronie: Taczka transportowa 44 Tarnowskie Góry

46

47 46 Tarnowskie Góry

48 Podziemia 47

49 Przyroda nieożywiona Atrakcyjność Podziemi Tarnogórsko-Bytomskich to nie tylko pozostałości eksploatacji górniczej, ale także różnorodne, a osobliwe formy naciekowe, powstałe głównie wskutek oddziaływania wilgoci. Tworzą one niezwykle malowniczy komponent podziemnego krajobrazu, nie zawsze uchwytny dla zwiedzających Zabytkową Kopalnię Srebra tym większa jest wartość prezentowanych fotografii. Pośród przywołanych nacieków znajdujemy m.in. makarony (formy stalaktytów), zasłony, draperie, bardzo dobrze wykształcone polewy, pokrywające powierzchnie ścian, korytarzy i spągu. Można tu także spotkać różnorodne perły jaskiniowe. W okresie zimowym w miejscach wnikania do wnętrza mroźnego powietrza powstają nacieki lodowe. Odnaleźć można także ślady minerałów, dzięki którym rozwinęło się kopalnictwo, jak np. galena. Natomiast zupełnym rarytasem kolekcjonerskim są przykłady tarnogórskiego aragonitu tarnowicytu. Ilustracja u góry i u dołu: Galena /PbS tzw. błyszcz ołowiu/ 48 Tarnowskie Góry

50 Ilustracje u góry i u dołu: Tarnowicyt /Aragonit CaCO3 z domieszką cerysytu PbCO3/ Okazy z kolekcji H. Lenartowicza Podziemia 49

51

52 Ilustracja na poprzedniej stronie i u góry: Sople lodowe Kopalnia Zabytkowa, szyb Żmija Ilustracja z prawej: Lodowe sople teren poza trasą turystyczną, szyb Bohr

53 Ilustracja u góry i u dołu: Nacieki kalcytowo-żelazowe 52 Tarnowskie Góry

54 Ilustracja u góry: Stalaktyt żelazowy Ilustracja z prawej: Nacieki żelazowe

55 54 Tarnowskie Góry Ilustracja u góry i z lewej: Makarony kalcytowe Ilustracja na następnej stronie: Chodnik kalcytowy

56 Podziemia 55

57

58 Ilustracja na poprzedniej stronie: Misa kalcytowa z perłami jaskiniowymi Ilustracja u góry i u dołu: Perły jaskiniowe oraz zalążki rafy kalcytowej Podziemia 57

59 58 Tarnowskie Góry

60 Ilustracja na poprzedniej stronie: Tarasy kalcytowe Ilustracja u góry i u dołu: Rafy kalcytowe Podziemia 59

61 Ilustracja u góry: Jeziorko kalcytowe z perłami Ilustracja u dołu: Polewa kalcytowa z naciekami żelazowymi 60 Tarnowskie Góry

62 Ilustracja u góry i u dołu: Draperie kalcytowe Podziemia 61

63 62 Tarnowskie Góry Ilustracja u góry i z lewej: Sople kalcytowe

64 Ilustracja u góry i u dołu: Draperie kalcytowe Podziemia 63

65 Ilustracja u góry i z lewej: Draperie kalcytowe

66 Ilustracja u góry: Otoczak w polewie kalcytowej Ilustracja u dołu: Nacieki kalcytowe

67 Przyroda ożywiona W odniesieniu do przyrody ożywionej swoistych przejawów fauny i flory obecnych w podziemiach dzięki specyficznemu mikroklimatowi i charakterowi tego terenu, wskazać należy przede wszystkim na występujące w Podziemiach Tarnogórsko-Bytomskich drugie co do wielkości zimowisko nietoperzy w Polsce. Stwierdzono tutaj występowanie dziesięciu gatunków nietoperzy: mroczka późnego, nocka Brandta, nocka rudego, nocka wąsatka, nocka Natterera, nocka Bechsteina, nocka orzęsionego, gacka brunatnego, gacka szarego i nocka dużego. Liczebność hibernujących w podziemiach nietoperzy szacuje się na kilkanaście tysięcy, ale podziemia są zasiedlane przez nietoperze nie tylko zimą, lecz również latem. Inne przykłady obecnych w podziemiach gatunków fauny to roztocza, dżdżownice, pajęczaki i inne owady. Natomiast flora reprezentowana jest, głównie zresztą w strefach przyotworowych, przez mszaki i paprocie. Mykoflora występuje w ciemnej i głębokiej części podziemi i rozwija się na resztkach organicznych. Na ociosach można spotkać strzępki grzybni. Oczywiście przyroda ożywiona w miejscu tak niesprzyjającym rozwojowi życia organicznego, jak pozbawione światła podziemia, musi z konieczności być uboga i rachityczna. Tym ciekawsze są jej skromne przejawy uchwycone obiektywem fotografa. Ilustracja u dołu: Pietruszka rosnąca z góry w dół 66 Tarnowskie Góry

68 Ilustracja u góry i u dołu: Z pni drzew w kasztach górniczych w sprzyjających warunkach (oświetlenie) wyrastają niekiedy młode gałązki i pędy Podziemia 67

69 68 Tarnowskie Góry

70

71 Ilustracja u góry i u dołu: Grzyb kopalniany (Antrodia vaillantii) 70 Tarnowskie Góry

72 Ilustracja u góry: Resztki żywicy na stemplu kopalnianym Ilustracja u dołu: Zielone pole z mchu Podziemia 71

73 72 Tarnowskie Góry

74 Ilustracja na poprzedniej stronie: Zielonkawy mech porastający okolice lamp w podziemiach kopalnianych Ilustracja u góry: Dojrzała grzybnia grzyba kopalnianego (Antrodia vaillantii) Ilustracja z prawej: Watowata grzybnia grzyba kopalnianego (Antrodia vaillantii)

75 Ilustracja u góry i u dołu: Grzyb kopalniany (Antrodia vaillantii) w różnych postaciach 74 Tarnowskie Góry

76 Ilustracja u góry i u dołu: Grzyb kopalniany (Antrodia vaillantii) na ilustracji u góry w postaci białej pajęczynki Podziemia 75

77 76 Tarnowskie Góry Ilustracja u góry i z lewej: Różne gatunki grzybów z rodziny skórnikowatych (Stereaceae) Ilustracja na następnej stronie: Czernidłak błyszczący (Coprinus micaceus)

78 Podziemia 77

79 78 Tarnowskie Góry

80 Ilustracja na poprzedniej stronie: W górnej części pnia grzyb z rodziny skórnikowatych (Stereaceae), u dołu dojrzałe kapelusze czernidłaka błyszczącego (Coprinus micaceus) Ilustracja u góry: Grzyb z rodziny skórnikowatych (Stereaceae) Ilustracja u dołu: Czernidłak błyszczący w formie dojrzałej (Coprinus micaceus) Podziemia 79

81 80 Tarnowskie Góry

82 Ilustracja na poprzedniej stronie: Skórzasty owocnik skórnika dębowego (Stereum gausapatum) Ilustracja u góry i u dołu: Czernidłak błyszczący (Coprinus micaceus) Podziemia 81

83 Ilustracja u góry i z lewej: Tarczówka krążkowata (Aleurodiscus disciformis)

84 Ilustracja u góry i u dołu: Pająk kopalniany Podziemia 83

85 Zdjęcia Grzegorz Kłys Ilustracja u góry: Gacek brunatny (Plecotus auritus) Ilustracja u dołu: Nocek Natterera (Myotis nattereri) 84 Tarnowskie Góry

86 Zdjęcia Grzegorz Kłys Ilustracja u góry: Nocek orzęsiony (Myotis emarginatus) Ilustracja u dołu: Nocek duży (Myotis myotis) Podziemia 85

87 86 Tarnowskie Góry

88 Powierzchniowe obiekty pogórnicze To dwie kategorie miejsc związanych z dawną eksploatacją. Na pierwszym miejscu wskazać należy na te obiekty, które stanowią element oferty turystycznej miasta. Przede wszystkim Zabytkowa Kopalnia Srebra, której otwarcie planowano już pod koniec lat trzydziestych XX w. Wtedy jej uruchomienie nie doszło do skutku z powodu wybuchu wojny, ale idee jej stworzenia podjęto ponownie dwie dekady później, w związku z powstaniem Stowarzyszenia Miłośników Ziemi Tarnogórskiej, które jest administratorem kopalni. Obiekt w obecnej formie oddano do użytku w 1976 r. Natomiast już w latach pięćdziesiątych Stowarzyszenie udostępniło sztolnię Czarnego Pstrąga, położoną między dwoma szybami Sylwester i Ewa. Łączy je 600-metrowy odcinek dawnej sztolni, który pokonuje się łódkami. Budynki szybów tworzą malowniczy element rozległego Parku w Reptach Śl., dawnej własności rodu Henckel von Donnersmarck. Podkreślić należy, że sztolnia Czarnego Pstrąga i Zabytkowa Kopalnia Srebra ze względu na wyjątkowe wartości historyczne, naukowe i zabytkowe wpisane zostały na ogólnopolską Listę Pomników Historii. Do grupy naziemnych obiektów należy też zaliczyć zabudowę Zakładu Produkcji Wody Staszic, dawnego szybu Adolph, gdzie zachowane są XIX-wieczne maszyny. Ciekawym przykładem związanej z górnictwem architektury są wyloty sztolni; taki wylot Głębokiej Sztolni Fryderyka u stóp Parku w Reptach Śl. to wartościowy przykład zastosowania klasycystycznej stylistyki początków XIX w. do budownictwa przemysłowego. Symbolem Tarnowskich Gór stała się wieża z dzwonkiem sygnalizacyjnym dawnej kopalni Friedrichsgrube, tzw. Dzwonnica Gwarków, obecnie znajdująca się w centrum miasta, przy kościele św. św. Piotra i Pawła. Zupełnie inną kategorię naziemnych pozostałości eksploatacji stanowi druga grupa obiektów pogórniczych. To wyrobiska po kamieniołomach, hałdy, warpie, niecki wypełnione wodą ślady żywego niegdyś kopalnictwa, dziś trwale wkomponowane w przyrodę miasta, wciąż jednak zachowujące swój antropogeniczny charakter. Takie poeksploatacyjne przestrzenie już przed stuleciem starano się waloryzować, czego świadectwem tworzone w tych miejscach w XIX i początkach XX w. parki (Park Miejski, Rezerwat Segiet, Park Kunszt, Park Kulturowy Hałda Popłuczkowa). Ilustracja u dołu: Zabytkowa Kopalnia Srebra Podziemia 87

89 Ilustracja u góry: Pola przy Kopalni Zabytkowej Ilustracja u dołu: Warpie pogórnicze z fragmentami muraw kserotermicznych 88 Tarnowskie Góry

90 Ilustracja u góry: Pagórkowate łąki, pozostałości po działalności górniczej Ilustracja u dołu: Park Kunszt mieszczący się w dzielnicy Bobrowniki Śląskie Podziemia 89

91 Ilustracja u góry i u dołu: Hałda popłuczkowa 90 Tarnowskie Góry

92 Ilustracja u góry i u dołu: Kamieniołom Dolomity Podziemia 91

93 92 Tarnowskie Góry Ilustracja lewej i u dołu: Sztolnia Czarnego Pstrąga, szyb Ewa i szyb Sylwester

94 Ilustracja u góry i u dołu: Dolina rzeki Dramy na terenie parku w Reptach Śląskich Podziemia 93

95 94 Tarnowskie Góry Ilustracja u góry i z lewej: Portal u wylotu Głębokiej Sztolni Fryderyka

96 Ilustracje u góry: Fragmenty napisów na portalu Ilustracja u dołu: Rzeka Drama Podziemia 95

97 Ilustracja u góry: Stary nieistniejący już portal u wylotu sztolni Boże Wspomóż Ilustracja u dołu: Współczesna replika portalu Ilustracja na następnej stronie: Odbudowana dzwonnica na Placu Gwarków w centrum Tarnowskich Gór 96 Tarnowskie Góry

98 Podziemia 97

99 Ilustracje u góry i u dołu: Stacja wodociągowa Staszic 98 Tarnowskie Góry

100 Ilustracje u góry i u dołu: Podszybie szybu Staszic z zabytkową maszyną parową Podziemia 99

101 Bibliografia (wybór) II Konferencja Ekologiczna Regionu Tarnogórskiego. Materiały konferencyjne, Tarnowskie Góry Cempulik, Piotr; Piszczek, Małgorzata; Piszczek, Marian; Dobosz, Roland, Ścieżka dydaktyczna po Garbie Tarnogórskim. Pogórnicze łąki. Park w Reptach Śląskich, [b.m.w.] Das goldene Buch von Tarnowitz. Fremdenbuch der Friedrichgrube von 1788 ab. Ehrentafel: Verzeichnis der freiwilligen Beiträge der Berg- und Hüttenleute 1813/14 nebst Begleitbriefen, Anhang zur Festschrift zum XII. Allgemeinen Deutschen Bergmannstage, Bd. V, Breslau Hadaś, Tadeusz B., Przyroda i jej przemiany w dziejach Tarnowskich Gór [w:] Historia Tarnowskich Gór, pod red. Jana Drabiny, Tarnowskie Góry Historia Stowarzyszenia Miłośników Ziemi Tarnogórskiej, red. Jan Marciniak, Tarnowskie Góry Kłys, Grzegorz, Przyroda Podziemi Tarnogórskich, Pyrzowice Natura Podziemia Tarnogórsko-Bytomskie, folder wydany na zlecenie Wydziału Ochrony Środowiska Urzędu Miejskiego w Tarnowskich Górach, [b.m.d.w.]. Nowak, Jan, Kronika miasta i powiatu Tarnowskie Góry, Tarnowskie Góry Piernikarczyk, Józef, Podziemia tarnogórskie, Tarnowskie Góry Przyroda na Górnym Śląsku. Jak zachować jej najcenniejsze wartości. Tarnowskie Góry, Piotr Cempulik et al., [b.m.w.] Schummel, Johann Gottlieb, Schummels Reise durch Schlesien im Julius und August 1791, bearb. v. Wojciech Kunicki, Berlin 1995 (reedycja pozycji z 1792 r.). Szaflarski, Józef, Środowisko geograficzne [w:] Tarnowskie Góry. Zarys rozwoju powiatu, red. Henryk Rechowicz, Katowice Wnęk, Jacek, U kolebki górnośląskiego górnictwa. W opuszczonych sztolniach pod Tarnowskimi Górami, Ilustracja Polska, R. XI, nr 12, 20 III Zielnica, Krzysztof, Polonica bei Alexander von Humboldt, Berlin Zöllner, Johann Friedrich, Briefe über Schlesien, Krakau, Wieliczka und die Grafschaft Glatz auf einer Reise im Jahr 1791 geschrieben, Tl. 1-2, Berlin Żeglicki, Jacek, O budowie geologicznej, rudach i minerałach rejonu Tarnowskich Gór, Tarnowskie Góry 1996.

102 Tarnowskie Góry Podziemia Urząd Miejski w Tarnowskich Górach ISBN: