WCZESNOŚREDNIOWIECZNE OBWAŁOWANIA WAWELU W KRAKOWIE 1 WSTĘP

Transkrypt

1 SPRAWOZDANIA ARCHEOLOQICZNE, T. 55, 2003 PL ISNN ANDRZEJ KUKLIŃSKI WCZESNOŚREDNIOWIECZNE OBWAŁOWANIA WAWELU W KRAKOWIE 1 WSTĘP Wzgórze wawelskie jest miejscem z natury obronnym. Ma charakter izolowanego, skalistego-wapiennego pagórka o stromych, zwłaszcza od północy, zboczach, wyniesionego ( m n.p.m.) ponad dolinę Wisły, która od wieków opływa go od zachodu. Pierwotnie górował on wśród jej rozlewisk-mokradeł i starorzeczy. Był jednak morfologicznie zróżnicowany 2. Zamieszkiwany bywał już w okresie paleolitu (Żaki 1951, s. 56; 1955, s. 419^128; Sawicki 1955, 5n.; Kowalski, Kozłowski, Ginter 1970, s ). Ślady osadnictwa na wawelskim wzgórzu pochodzą także z okresu rozkwitu kultury łużyckiej przy końcu epoki brązu i w okresie halsztackim. Być może w latach p.n.e. istniał na Wawelu gród tej kultury (Żaki 1965, s. 2; Kozieł, Fraś 1979, s ). Jednak szczególnie intensywnie osadnictwo rozwija się tu od IX/X lub X w. n.e. W 1. połowie XI wieku stał się jednym z naczelnych grodów kształtującej się i rozwijającej monarchii piastowskiej (Labuda 1986, s ). Dlatego mimo braku materialnych dowodów już pod koniec XIX wieku domyślano się istnienia na Wawelu wczesnych drewniano-ziemnych fortyfikacji (Łuszczkiewicz 1881, s. 8-9; 1899, 1 Opracowanie powstało w ramach realizacji projektu badawczego nr BPZ KBN-011/H01/ 1999 pt. Polska na przełomie tysiącleci". : Spore odcinki rozczłonkowanej (przez jamy, leje krasowe, szczeliny, wąwozy, nieckowate obniżenia, grzbiety) skały wawelskiej były pierwotnie, zwłaszcza na obrzeżach (stoki ściany) oraz w północno-zachodnich, najbardziej wyniosłych partiach wzgórza, przynajmniej częściowo odsłonięte. Inne pokrywała warstwa rumoszu skalnego, gliny zwietrzelinowej i tzw. gleby pierwotnej; por. Dąbrowska 1973, s ; Kozieł, Fraś 1979, s

2 34 ANDRZEJ KUKLIŃSKI s. 12). Dzieje i charakter właśnie tych, jeszcze w okresie międzywojennym ( ) tylko domniemywanych obwałowań, są przedmiotem poniższego artykułu 3. I. KONSTRUKCJA WAŁU Historia naukowych prac badawczych (realizowanych w celu rozwiązania określonych problemów) lub archeologicznych i archeologiczno-architektonicznych nadzorów ziemnych prac budowlanych (często o charakterze ratowniczym), wykonywanych w obrębie pozostałości wczesnośredniowiecznych wałów obronnych na Wawelu, nie jest zbyt długa (Pianowski 1991, s. 7-20; Kukliński 1995, s ; 1998, s ; 2000, s ), biorąc pod uwagę, że najstarsze zadokumentowane odkrycia archeologiczne, dokonane na wawelskim wzgórzu pochodzą z początku XX wieku (Jamka 1963, s ), nie licząc garści monet srebrnych", odkrytych w 1820 roku u stóp Wawelu, koło Kurzej Stopy (Stronczyński 1847, s , 261; Gumowski 1939, s. 223; tenże 1953, s. 64). Dzieje odkryć wczesnośredniowiecznych umocnień ziemnych wawelskiego grodu sięgają 1948 roku. W zachodniej części Wawelu (rejon VIII) 4 odsłonięto wówczas gliniasto-ilasto-piaszczysty nasyp częściowo noszący ślady pożaru 5. W nasypie tym spoczywały fragmenty spalonych, drewnianych elementów konstrukcyjnych, w tym słupów (Leńczyk 1948, s. 121; 1953, s. 85,88; 1955, s ; 1967, s. 98). Materiały pozyskane spod stopy wału, w południowo-wschodniej części Wawelu (wykop 1/53, rejon X), z warstwy próchniczno-ilastej ziemi zawierały liczne fragmenty naczyń, które A. Żaki datował w przybliżeniu na wiek od VIII-X do połowy XI (Giżbert, Żaki 1954, s ; Żaki 1956, s. 99, 104). W tak szerokich ramach określono wówczas terminus post quem wzniesienia wczesnośredniowiecznych fortyfikacji ziemnych. Analiza ceramiki wczesnośredniowiecznej, odkrytej w następnych latach, zwłaszcza procentowego udziału w zespołach zabytków poszczególnych grup surowca ceramicznego (wg K. Radwańskiego 1968), skłoniła badaczy do datowania odkrytych reliktów umocnień 3 Historię badań nad przemianami fortyfikacji Wawelu, w tym także w okresie średniowiecza, przedstawił wyczerpująco Z. Pianowski (Pianowski 1991). 4 Badania w rejonie VIII: w strefie międzymurza, to jest pomiędzy obronnym ceglanym murem kleszczowym z 1792 roku a pozostałościami gotyckiego, kamiennego muru obronnego z końca XIII wieku lub z początku XIV wieku. Mur gotycki został wyburzony, częściowo także w partii fundamentowej, w czasie budowy w połowie XIX wieku gmachu austriackiego szpitala wojskowego zw. Reconvalescentenhaus. Wówczas także musiano naruszyć pierwotne nasypy warstwy kulturowe, w tym wczesnośredniowiecznego wału obronnego. 5 Odkryto ceglaste przepalone piaski, ceglasto przebarwione warstwy gliny i iłu oraz skupiska polepy, a także grudki lub większe skupiska wapna palonego.

3 WCZESNOŚREDNIOWIECZNE OBWAŁOWANIA WAWELU W KRAKOWIE 35 na przełom IX i X lub początek X wieku. Relikty te związano więc z plemienną fazą rozwoju Krakowa i Małopolski, dlatego w literaturze przedmiotu opisane zostały jako pozostałości tzw. wału wiślańskiego. Ten umowny termin jest zresztą używany do dzisiaj. Prace badawcze, których celem było rozpoznanie przebiegu i konstrukcji, określenie chronologii, a także próba rozwarstwienia sekwencji nawarstwień wyodrębnienia ewentualnych faz budowy wczesnośredniowiecznych umocnień Wawelu trwają do dzisiaj 6. Odkrycie piaszczysto-gliniastych nasypów z resztkami palisady i poziomych elementów drewnianych stało się podstawą rekonstrukcji wczesnośredniowiecznych umocnień, jako ziemnego wału wzmocnionego konstrukcją przekładkową i zwieńczonego palisadą tworzącą kurtynową ścianę osłaniająca obrońców grodu (Leńczyk 1967, ryc. 15a; por. Firlet 1993, s. 71, ryc. 22). Jak okazało się później rekonstrukcja ta była błędna. Ślady intensywnego pożaru (przepalone piaski, gliny, ił, w tym warstwyskupiska polepy oraz zwęglone elementy konstrukcji drewnianych, a także ślady wapna palonego 7 ) wyróżniały, w czasie wykopalisk w następnych latach (po 1948 roku), relikty tego wczesnośredniowiecznego wału obronnego. Natknięto się na nie przynajmniej w 47 lub 48 wykopach badawczych (stan badań: luty 2004 roku patrz Tabela 1 oraz ryc. 1 i 2). Szczególnie odznaczały się ślady częstokołu w ilastym nasypie, zachowane w kształcie gęsto rozmieszczonych odcisków (negatywów) spalonych zwęglonych słupów u podstawy zaostrzonych (jak np. w wykopie 1 A/91-92, rejon IX) lub,,tępych"(?) w wykopie 1/00-01, rejon VIII u stóp baszty Złodziejskiej; por. także na przykład wykop 1/53, rejon X). Przez całe lata prac badawczych nie stwierdzono jednak (prawdopodobnie przez nieuwagę) śladów konstrukcji skrzyniowej 8. Domyślał się jej A. Żaki (1974, s. 61) na podstawie pośrednich danych uzyskanych w czasie badań archeologicznych u stóp baszty Sandomierskiej (wykopy 11-13/64, rejon IX). Po raz pierwszy dowodnie stwierdzono je i zadokumentowano dopiero w 1979 roku w wykopie na południowo-wschodniej krawędzi wzgórza wykop 16/79, rejon X (Informator 1979, s oraz Pianowski 1991, s ). Miały postać piono- 6 Dzieje rozpoznania reliktów wałów obronnych na Wawelu por. Pianowski 1991, s Najnowsze kompleksowe badania w strefie przebiegu wału przeprowadzono w rejonie VIII u stóp baszty Złodziejskiej, przede wszystkim w wykopie 1/00-01 (w którym sięgnięto do powierzchni skały, czyli wawelskiego calca), w mniejszym stopniu w wykopie 2/00. Aktualnie prowadzone są badania reliktów wału w obrębie piwnicy baszty Sandomierskiej na południowym skraju wzgórza (rejon IX: wykop 1/03-04 i 2/03-04). 7 Taką postać przybrała część kamieni z wnętrza (jądra) wału po jego pożarze (por. przypis 34). 8 W wykopie 1/53, rejon X na przekrojach nawarstwień ścian NE i SW rysują się pionowe granice między sekwencjami nawarstwień. Prawdopodobnie są one śladami (negatywami) podłużnej ściany skrzyni.

4 36 ANDRZEJ KUKLIŃSKI

5 WCZESNOŚREDNIOWIECZNE OBWAŁOWANIA WAWELU W KRAKOWIE 37

6 38 ANDRZEJ KUKLIŃSKI

7 WCZESNOŚREDNIOWIECZNE OBWAŁOWANIA WAWELU W KRAKOWIE 39

8 40 ANDRZEJ KUKLIŃSKI Rye. 1. Plan Wawelu z naniesionymi wykopami, w których stwierdzono nasypy wału, relikty jego konstrukcji (skrzyń, palisady) oraz warstwę pożarową (destrukt) (oprać, autor; rys. K. Musiał): a-b budowle murowane przedromańskie i romańskie (wg Pianowski 1998) pewne (a) i rekonstruowane (b); c inne budowle; d zarys wykopów i ich sygnatura; e uchwycone pozostałości nasypów, konstrukcji lub destruktu wału; f próba rekonstrukcji przebiegu odcinków wewnętrznej (palisadowej) ściany wału; g fragment odsłoniętego, w czasie badań archeologicznych, gotyckiego pałacu Kazimierza Wielkiego, w obrębie którego odkryto domniemane relikty wczesnośredniowiecznego wału obronnego; h wykop 6/66-67 z reliktami domniemanej drogi Fig. 1. Plan of Wawel with archaeological trenches, in which relics of the ramparts (box-cases, palisade) and fire destruction have been found (elaborated by the author; drawn by K. Musiał): a-b masonry Pre-Romanesque and Romanesque buildings (after Pianowski 1998) confirmed (a) and hypothetical (b); c other buildings; d outlines of excavation trenches and their signature; e discovered relics banks, construction elements and destruction vestiges of the rampart; f tentative reconstruction of sections of the inner rampart wall (palisade); g fragment of the Gothic Residence of Casmir the Great in which hypothetical relict of the Early Medieval rampart have been discovered; h excavation trench 6/66-67 with relics of the hypothetical road

9 WCZESNOŚREDNIOWIECZNE OBWAŁOWANIA WAWELU W KRAKOWIE 41 Ryc. 2. Plan Wawelu z podziałem na rejony badawcze (por. tab. 1 i rye. 1) Fig. 2. Plan of Wawel with excavation areas (c.f. Table 1 and Fig. 1) wych smug częściowo zetlałego, częściowo zwęglonego drewna. W następnych latach ( , ) istnienie konstrukcji skrzyniowej potwierdziły odkrycia dokonane w północno-zachodniej części wzgórza w wykopach: 1/80-81, rejon VIII (ryc. 3) oraz 5/82, rejon VII (Informator 1981, s oraz 1983, s. 156; por. także Firlet 1993, s , ryc. 3 i 4). Szczególnie dobrze zachowały się skrzynie odkryte w wykopach 1 A/91-92, rejon IX (Kukliński 1995b, s ; 1998, s. 279, 281; 2000, s. 293) oraz 1/00-01 u stóp baszty Złodziejskiej, rejon VIII (ryc. 4 i 5). W wielu miejscach stwierdzono także skupiska łamanych kamieni wapiennych (o zróżnicowanej wielkości), w tym również bardzo duże bloki. Uchwycono je w większości wykopów, szczególnie wyróżniały się jednak w wykopach 1/53 (rejon X), 11-12/64 (rejon IX), 5/82 (rejon VII), a także 1 A-l B/91-94 oraz 1/00-01 (rejon VIII). Stanowią one (lub pierwotnie stanowiły) integralną część jądra opisywanego wału. Wypełniały skrzynie wraz z piaskiem lub mieszaniną piasku i humusu. Być może układane były w formie skarp pryzm stabilizujących, przynajmniej do pewnej wysokości ściany skrzyń 9. 9 W wykopie 1/00-01, rejon VIII kamienie w stosie przy południowej, poprzecznej ścianie skrzyni sprawiały wrażenie intencjonalnie układanych a nie bezładnie zsypanych. Były jakby sklinowane tworzyły zwarty, stabilny nasyp.

10 42 ANDRZEJ KUKLIŃSKI Ryc. 3. Fragment przekroju nawarstwień ściany S wykopu 1/80-81, rejon VIII z wyróżnionymi (grubą kreską) reliktami wczesnośredniowiecznego wału obronnego (w tym piaszczystego jądra) oraz aksonometryczną rekonstrukcją fragmentu skrzyni i palisady stanowiącej wewnętrzną (od strony wnętrza grodu) ścianę wału, którą stabilizuje ilasto-gliniasta skarpa (oprać, i rys. autor) Fig. 3. Part of the layer sequence visible on the S wall of excavation trench VII with relics of the Early Medieval rampart (including its sandy core) marked with the thick line, and axonometric reconstruction of a box-case fragment and the palisade that formed the inner wall of the bank, stabilized by the bank of silt and clay (elaborated by the author) Wewnętrzną część wału (od strony wnętrza grodu) tworzyła, prócz palisadowej ściany, gliniasto-ilasta skarpa. W jej wnętrzu, przynajmniej na niektórych odcinkach badawczych, stwierdzono ślady jednokierunkowej przekładki w postaci kilku poziomów smug zbutwiałego drewna, równoległych do osi przebiegu wału 10. Śladów tej konstrukcji, być może, odkryto więcej w innych wykopach, chociaż brak jednoznacznego potwierdzenia tego w literaturze przedmiotu Por. wyniki badań G. Leńczyka z 1948 roku w rejonie VIII (1948, 1953, 1955, 1967), potwierdzone weryfikacyjnym wykopem 1/80-81 (Firlet 1993, s. 23, 69-70; por. także Pianowski 1991, s ). 11 Być może powtarzane opinie badaczy, na temat konstrukcji przekładkowej, opierały się na pierwszym zadokumentowanym odkryciu wału dokonanym przez G. Leńczyka (1948; 1953; 1955; 1967), potwierdzonym badaniami w wykopie 1/80-81, rejon VIII (Firlet 1993, s. 23,69-70). W wykopie 1 A-1 C/91-96, rejon IX prowadzonym przez autora w gliniasto-ilastej skarpie, prócz przewarstwienia szczątków organicznych, pochodzącego z rozkładu pędów szerokich traw zbóż lub trzciny (Wasilikowa, Tomczyńska, Nalepa 2001), nie stwierdzono śladów jakichkolwiek konstrukcji drewnianych. Kilka równoległych, wąskich, podłużnych, w stosunku do linii przebiegu wału, sprasowanych płatów zbutwiałego drewna odkryto, tylko na jednym poziomie, w spągu charakterystycznej skarpy, w wykopie 1/00-01, rejon VIII. Zalegająone na ciemnobrunatnej warstwie nasyconej grudkami węgla drzewnego spoczywającej na powierzchni ilastej podwaliny wału, zawierającej szczątki drewna. Podwalina ta niweluje nierówności terenu (ryc. 5).

11 WCZESNOŚREDNIOWIECZNE OBWAŁOWANIA WAWELU W KRAKOWIE 43 Ryc. 4. Przekrój nawarstwień ściany SE wykopu 1A-B/92-94, rejon IX z wyróżnionymi reliktami wczesnośredniowiecznego wału obronnego oraz rzut fragmentu jego konstrukcji skrzyniowej (oprać, autor; rys. K. Musiał): A tzw. skrzynia I lub przestrzeń między sąsiednimi skrzyniami; B skrzynia II; C tzw. skrzynia" III przestrzeń pomiędzy ciągiem słupów palisady a podłużną ścianą tzw. skrzyni I i skrzyni II Fig. 4. Cross-section of the SE wall of excavation trench 1 A-B/92-94, region IX, with relics of the Early Medieval rampart, and outline of a fragment its box-case construction (elaborated by the author; drawn by K. Musiał): A so-called box-base I or the area between the adjacent cases; B box-case II; C so-called box-case III the area between posts of the palisade and the transversal wall of so-called box-cases I and II Analiza układu stratygraficznego i wzajemnego położenia reliktów konstrukcji skrzyń odkrytych w wykopach: a) 1/53 oraz 16/79 i 18/88, rejon X; b) 5/82-83 i 1/96-97, rejon VII; c) 1/00-01, rejon VIII; d) 1 A-1 C/91-96, rejon IX, umożliwia rekonstrukcję ich wielkości. W południowo-zachodniej części Wawelu (seria wykopów por. wyżej ad. a), ich długość sięgała 5 m, zaś w strefie odkrycia na północno-zachodnim skraju wzgórza (por. ad. b) nie mogła przekraczać 4 m. Ostatnie badania archeologiczne u stóp baszty Złodziejskiej (por. ad. c) pozwalają rekonstruować ich szerokość (mierzoną wzdłuż osi wału) na 2,3-2,5 m, wskazując jednocześnie, że ich długość nie mogła być mniejsza od 4 m. Stwierdzona, zachowana wysokość, przy

12 44 ANDRZEJ KUKLIŃSKI Ryc. 5. Przekrój nawarstwień ściany N i W wykopu 1/00-01, rejon VIII (oprać, i rys. autor); pozostałości nasypów i konstrukcji drewnianych wczesnośredniowiecznego wału obronnego (a, b, g-h), destrukt wału (c), warstwy stanowiące rozsypisko i niwelację zniszczonego wału (d) oraz nawarstwienia wczesnośredniowieczne spod jego stopy (4). a piasek (jądro wału); b ił Gądro wału oraz wewnętrzny od strony wnętrza grodu skłon wału skarpa stabilizująca słupy palisady); c warstwa rdzawo-czarno-brunatna (przepalona), humusowa wtręt w strefie nawarstwień pomiędzy słupami palisady a podłużną ścianą skrzyni wału; d gruzełkowato-piaszczysty strop (grudki polepy) strefy nawarstwień pomiędzy słupami palisady a podłużną ścianą skrzyni wału; e destrukt wału zachowany in situ (pozostałości warstwy pożarowej rozsypane na wewnętrznym ilastym skłonie wału); f gruzełkowaty (przepalony) strop jądra wału zachowany in situ lub część nawarstwień stanowiących rozsypisko i niwelację zniszczonego wału; g sekwencja nawarstwień stanowiących rozsypisko i niwelacje zniszczonego wału; h sekwencja nawarstwień spod stopy wału; i warstwa, w której spoczywa pierwsza od dołu belka poprzecznej ściany skrzyni wału (jest warstwą spod stopy wału); j grudki węgla drzewnego (obficie występujące) przewarstwienie w ilastym nasypie; k zbutwiałe drewno w ilastym nasypie (konstrukcja - przekładka? pierwotnie wzmacniająca podstawę wału); 1 rekonstrukcja wewnętrznej palisadowej ściany wału oraz poprzecznej i podłużnej ściany jego skrzyni. 1 negatyw słupa palisady (stanowiącej wewnętrzną od strony wnętrza grodu ścianę wału); 2 relikty podłużnej ściany skrzyni wału; 3 relikty poprzecznej ściany skrzyni wału; 4 sekwencja warstw wczesnośredniowiecznych spod stopy wału (I i II warianty przebiegu spągu warstw wczesnośredniowiecznych). Fig. 5. Cross-section of layers on N ąnd W faces of excavation trench 1/00-01, region VII (elaborated and drawn by the author): vestiges of banks and wooden construction of the Early Medieval Rampart (a, b, g-h), remains of the rampart, layers of destruction and leveling of the rampart (d), and Early Medieval layers beneath its base (4).

13 WCZESNOŚREDNIOWIECZNE OBWAŁOWANIA WAWELU W KRAKOWIE 45 najmniej ściany poprzecznej, wynosiła 3 m (pierwotnie musiała być większa biorąc pod uwagę zniszczenie i późniejsze niwelacje górnej części wału). Natomiast szerokość skrzyni, której ślady (negatywy belek) odkryto w wykopie 1/80-81, rejon VIII, wynosi u podstawy 1,8 m, a w górnej jego części 2,4 m (ściana południowa jest odchylona od pionu dlatego różnica w wymiarach) 12. Istotne jest zagadnienie wzajemnego układu skrzyni. Czy tworzyły one ciąg przylegając do siebie bocznymi ścianami (lub nawet mając ściany wspólne), czy też każda stanowiła niezależny element konstrukcyjny, wzniesiony jeden obok drugiego w pasie przebiegu wału? 13. Nie odpowiemy na to pytanie, dopóki nie wykonamy szerokoprzestrzennego wykopu, który pozwoliłby nam odsłonić ciąg reliktów skrzyń. Możliwości takie istnieją w rejonie VIII, IX i X. Były one zbudowane z belek średnicy 8-11 cm układanych na krzyż i prawdopodobnie łączonych na zrąb. Nawet jeżeli tworzyły one samodzielne konstrukcje to przestrzeń między nimi nie była otwarta". Wypełniające ją warstwy ziemi i kamieni ograniczały, stabilizowały i wzmacniały ścianki, które tworzyły wysunięte belki podłużnych ścian skrzyni (por. wykop 1 A/91-92, rejon IX). 12 Deformacja ta spowodowana jest rozsunięciem się ramy konstrukcji skrzyniowej, prawdopodobnie w wyniku naporu mas ziemi. 13 W wykopie 1 A/91-92, rejon IX odkryto fragment narożnika skrzyni (lub skrzyń) oraz stwierdzono przerwę w ciągu ściany podłużnej skrzyni wału, lecz zakres rozpoznania (wykop o niewielkich wymiarach niespełna 1,8 x 1,8 m) nie dał możliwości odsłonięcia dwóch ścian poprzecznych, co być może umożliwiłoby określenie formy i wzajemnego układu ciągu przynajmniej kilku skrzyń i rozstrzygało by problem. Jeżeli każda ze skrzyń była samodzielną oddzielną konstrukcją to przynajmniej na tym odcinku odległość między nimi przekraczała 1,5 m, podczas gdy na przykład w Sąsiadce, w wale grodu tzw. wewnętrznego sięgała 1 1,2 m (Wartołowska 1958, s. 88). a Sand (core of the rampart); b Silt (core of the rampart and inner from the hillfort side slope of the rampart bank stabilizing the palisade); c Rusty-black-brown (burnt) humus layer - an intrusion layers between posts of the palisade and transversal wall of the box-case; d Grainy-sandy upper part (pieces of daub) of a layer zone and between posts of the palisade and transversal wall of the box-case; e Destruction remains of the rampart in situ (vestiges of the fire layer spread over the inner silty slope of the rampart; f Grainy (burnt) upper part of the rampart core in situ or part of layers of destruction and leveling of the rampart; g Sequence of layers of destruction and leveling of the rampart; h Sequence of layers beneath the rampart base; i layer with the lowermost beam of the transversal wall of the boxcase (beneath the rampart base); j Pieces of charcoal (very numerous) inter-layers in a silty bank; k rotten wood in a silty bank (construction separation layer (?) originally strengthening the rampart base); 1 Reconstruction of the inner palisade wall and the transversal and lateral. 1 Negative of the post (of the inner from the hillfort side wall of the rampart); 2 Relics of the lateral wall of the box-case; 3 Relics of the transversal wall of the boxcase; 4 Sequence of Early Medieval layers from beneath of the rampart base (variants I and II of the bottom of the Early Medieval layers.

14 46 ANDRZEJ KUKLIŃSKI W obrębie jądra wału w kilku wykopach (la/66 w granicach drogi dojazdowej na pograniczu rejonu X oraz 1 a-c/60-61, rejon XI: stołp) odkryto odciski i resztki zbutwiałych słupków (o średnicy do 15 cm), lub słupów (sięgających 25 cm średnicy), rozmieszczonych w jednym lub dwóch rzędach, w odstępach cm. Tworzyły one tzw. palisadę zewnętrzną, być może związaną z nadbudową podstawy i dolnej części wału 14. Charakterystyczną cechą opisanego założenia obronnego jest także rynnowate zagłębienie, o głębokości sięgającej 0,8 m, równoległe do osi przebiegu wału odkryte od strony wnętrza grodu, poza strefą przebiegu ilasto-gliniastej skarpy. Pierwotnie znajdowało się ono u stóp obwałowań, pomiędzy pasem umocnień a strefą zamieszkania zabudowy. Powstało w czasie budowy fortyfikacji wybrany stąd materiał (piaski, gliny calcowe, humus pierwotny oraz domniemane warstwy kulturowe) użyto do budowy nasypu jądra wału. Rów ten, o szerokości do 4,5 m i łagodnych stokach, mógł pełnić m.in. funkcję komunikacyjną i odwadniającą (melioracyjną) 15. Na podstawie rozpoznania reliktów wału (układu nawarstwień oraz konstrukcji drewnianych), zwłaszcza w wykopie 1/00-01, rejon VIII, należy stwierdzić, że górną część poprzecznej ściany skrzyni wykonano w ten sposób (o ile nie jest to konsekwencja zniekształcenia wewnętrznych partii wału po jego zniszczeniu), że każda belka leżąca wyżej była cofnięta w stosunku do tej leżącej niżej. Ten układ konstrukcyjny charakteryzuje występowanie poprzecznych ścian działowych, być może bez ścian podłużnych. Dopiero niżej pojawia się właściwa skrzynia z poprzecznymi i podłużnymi, w stosunku do osi przebiegu wału, ścianami zbudowanymi z belek. A więc u podstawy wału znajdowała się konstrukcja skrzyniowa o wysokości ok. 1,5 m (określająjąściany podłużne). Wyżej do wysokości minimum 3 m wznosiły się samodzielne ściany poprzeczne (prawdopodobnie spięte ścianą podłużną od czoła), tworzące z poprzecznymi ścianami skrzyń jedną pionową płaszczyznę. Słupy palisady (prawdopodobnie niższe od ścian poprzecznych) stabilizowały tę konstrukcję wraz z nasypem wału od strony wnętrza grodu. Jądro wału za ścianą palisadową pokrywała warstwa gliny lub iłu tworząca płaszcz (pokrywę). Sumując odkryte pozostałości umocnień wczesnośredniowiecznych na Wawelu wskazują, że był to wał o konstrukcji skrzyniowej z palisadą stanowiącą 14 Ciągi negatywów tzw. palisady zewnętrznej (?) odkryto ostatnio (w styczniu 2004 roku) w piwnicy baszty Sandomierskiej w wykopach 1/03-04 i 2/ Tę formę jakby wewnętrznej fosy odkryto w obrębie wykopu 1 A-l C/91-96, rejon IX. Na jej dnie zalegała kilkucentymetrowej grubości warstwa mułku. Niewielka miąższość tej warstwy (ok. 5 cm) znamionować może krótkotrwałe użytkowanie (funkcjonowanie) rowu fosy, bądź regularne jego oczyszczanie(?). Rynnowate zagłębienie zdaje się także rysować na przekrojach nawarstwień ściany NE i SW wykopu 1/53, rejon X.

15 WCZESNOŚREDNIOWIECZNE OBWAŁOWANIA WAWELU W KRAKOWIE 4 7 wewnętrzną (od strony wnętrza grodu) ścianę oporową wzmocnioną gliniastoilastą skarpą. Ciąg gęsto rozmieszczonych pionowych słupów osadzonych w bardzo zwartym ilastym nasypie zastępuje zastosowany w innych wałach (na przykład w Gródku Nadbużnym Rauhut 1956, s ) niższy, w stosunku do zewnętrznego, wewnętrzny pas skrzyń. Tę rekonstruowaną formę konstrukcji drewnianych (w podwalinie wału skrzynie, wyżej poprzeczne ściany ewentualnie spięte od czoła ścianą podłużną) wraz z wypełniającym i pokrywającym je nasypem piaszczysto-gliniasto-ilastym z kamieniami wieńczyć musiało przedpiersie. Tak przynajmniej mógł wyglądać wał na odcinku zachodnim 16. Jego kształt jest nie do odtworzenia (można go tylko hipotetycznie rekonstruować poszukując analogii), gdyż górna część wału uległa całkowitej niwelacji. Być może związany jest z nim podwójny ciąg słupów tzw. palisady zewnętrznej. Partia zewnętrzna być może zewnętrzny ciąg skrzyni wału (w tym ich lico zewnętrzne), została częściowo zniszczona pod koniec XVIII w. w czasie budowy muru kleszczowego od strony południowo-zachodniej i zachodniej, częściowo w czasie porządkowania i profilowania m.in. południowo-wschodnich stoków Wawelu w okresie Wolnego Miasta Krakowa. Nie ma więc empirycznych podstaw (zachowanych śladów) dla prób jej rekonstrukcji. II. PRZEBIEG FORTYFIKACJI I PRÓBA WYDZIELENIA FAZ BUDOWY Wykopy, w których odkryto pozostałości tzw. wiślańskiego wału obronnego (tabela 1 i ryc. 1) tworzą uporządkowany i regularny układ ciąg. Pozwala on, wraz z rozpoznaniem ukształtowania powierzchni skały (w dużym stopniu determinującego budowniczych wału i narzucającego im plan jego usytuowania) dokonać przybliżonej rekonstrukcji przebiegu wczesnośredniowiecznych umocnień drewniano-kamienno-ziemnych 17. Szczególnie gęsto wykopy badawcze, w których uchwycono relikty umocnień, rozmieszczone są na południowo-wschodnim odcinku linii fortyfikacji (rejon IX i X), na odcinku zachodnim (rejon VII i VIII) oraz na odcinku północnym (u stóp północnej ściany pałacu renesansowego 16 W Sutiejsku (Sąsiadce) na pozostałościach I fazy wału skrzyniowego centralnego grodu posadowiono konstrukcje i nasypy fazy II, złożone w górnej części z gęsto rozmieszczonych (co cm) poprzecznych ścian utworzonych z układanych jedna nad drugą belek. W tak wzmocnionym nasypie jądra wału osadzone były 2 rzędy słupków, pierwotnie stanowiących część konstrukcji plecionkowej, tworzącej przedpiersie (Wartołowska 1958, s ). 17 Analizę ukształtowania powierzchni skały wawelskiej na podstawie rozpoznań archeologicznych i odwiertów geologicznych, w kontekście możliwości wytyczenia przebiegu linii wału, wykonał Z. Pianowski (1991, s oraz Plan I i II). Dowodnie wykazał on, po rekonstrukcji ukształtowania skały wawelskiej, najbardziej logiczny, przez maksymalne wysunięcie w stronę krawędzi wzgórza, przebieg wczesnośredniowiecznego wału obronnego. Nie odrzucił jednak możliwości przesuwania linii obronnych w strefie stoków o łagodniejszym spadzie w fazie rozbudowy, czy też przebudowy lub naprawy wawelskich umocnień.

16 48 ANDRZEJ KUKLIŃSKI rejon XIV). Pojedynczych odkryć dokonano na północno-wschodnich i wschodnich obrzeżach wzgórza (rejon I, XI i XV) oraz w strefie południowej i południowo-zachodniej (rejon IX). Na podstawie zachowanych pozostałości wału i ukształtowania powierzchni skały odtwarza się jego przebieg wzdłuż krawędzi wzgórza na całym jego obwodzie. Przebieg ściany wewnętrznej fortyfikacji wytyczają ślady palisady wewnętrznej odkryte w wykopach 1/80-81 i 1/00-01, rejon VIII; 1A-1C/91-96, rejon IX; 1/53, 3/53-54,56, rejon X; 1 a-c/60-61, rejon XI. Rekonstruowana linia tzw. wiślańskiego wału obronnego tworzy owalny kształt (lekko nerkowaty) i otacza obszar wzgórza o powierzchni około 4 hektarów. Oś podłużna terenu grodu zakreślonego przez linie fortyfikacji przebiega z południowego-zachodu na północny-wschód. Jego część wschodnia była węższa, część zachodnia szersza. Brak jest wyraźnych i jednoznacznych śladów wewnętrznego podziału wczesnośredniowiecznego grodu na Wawelu 18. Podział ten źródłowo-historycznie potwierdzony, a nie hipotetyczny miał miejsce dopiero w 1. połowie XIII w. Wówczas Konrad Mazowiecki dokonał inkastelacji wschodniej części Wawelu, wznosząc ziemny wał pomiędzy katedrą a kościołem N.P. Marii (kościołem B: wg Labuda 1988, s ). Najstarszy gród jest więc opisywany jako:,jednoczłonowy, kształtu owalnego, otoczony pojedynczym wałem obiegającym całą przestrzeń wzgórza" (Dąbrowska 1973, s. 160) 19. Rekonstruowana wielkość po- 18 Istnienia wewnętrznego podziału to jest wydzielenie wschodniej części grodu poprzecznym wałem biegnącym z północy na południe, nie da się jednak całkowicie wykluczyć. W 1992 roku, w obrębie wschodniego ramienia transeptu bazyliki św. Gereona, odkryto pokład gliny nasyconej szczątkami drewna, liczący ok. 1 m grubości. Zdaniem odkrywców, warstwa stanowić może relikt wału poprzecznego z X w. (Firlet 1994, s. 277). Resztki innego gliniastego nasypu ławy z negatywami poziomych belek (z których część krzyżuje się) pierwotnie stabilizującymi go oraz pozostałości drewnianej poziomej ściany, odkryto poniżej poziomu krypt grobowych pod północnowschodnią i wschodnią częścią katedry. W zachodniej krypcie pod kaplicą św. Małgorzaty nad tą gliniastą warstwą zalega duże skupisko kamieni bez śladów zaprawy. Zostały one zinterpretowane jako pozostałość destrukcji wewnętrznej okładziny wału (innego jednak niż ten, z którym wiązano pokład gliny odkryty w obrębie tzw. kościoła św. Gereona por. wyżej) lub dolnej części budowli kamienno-drewnianej kościoła (Firlet, Pianowski 2000a, s. 279 oraz przypis 29). W innej publikacji, aczkolwiek z tego samego 2000 roku, autorzy wycofali się z tej hipotezy. Opisany wyżej nasyp gliniany, pierwotnie wzmocniony konstrukcjami drewnianymi, interpretują jako fundament" obiektu sakralnego, być może kościoła z okresu panowania czeskiego, poprzednika chrobrowskiej kamiennej katedry (Firlet, Pianowski 2000b, s oraz ryc. 30 i 31). 19 Pamiętajmy jednak, że przedstawiano także inne hipotezy na temat rozplanowania wawelskiego wzgórza. I tak na przykład: 1) J. Dobrzycki (1953, s. 73, 77) hipotetycznie wyróżnił na Wawelu dwa grody: a) w części północno-wschodniej obejmujący m.in. rotundę śś. Feliksa i Adaukta i kościół św. Gereona; oraz b) w części zachodniej; 2) R. Jamka (1963, s ; 1971, s ), przedstawił jeszcze inną tezę trudną do udowodnienia w świetle dostępnego materiału (dokonanych odkryć), jakoby na Wawelu istniało kilka ośrodków osadniczych, z których część mogła być umocniona, w tym: a) skupisko osadnicze w północno-wschodniej części Wawelu zw.,jed

17 WCZESNOŚREDNIOWIECZNE OBWAŁOWANIA WAWELU W KRAKOWIE 49 wierzchni (ok. 4 ha) oraz wymienione cechy klasyfikują Wawel w rzędzie grodzisk dużych, pierścieniowatych, mających pełne (zamknięte) linie wałów (Żaki 1974, s. 38). Dokonane rozpoznania archeologiczne (w tym także brak jednoznacznie czytelnych faz funkcjonowania i rozwoju umocnień) 20 są podstawą hipotezy jakoby linia przebiegu wału obronnego pomiędzy IX-X, a połową XIII wieku (a nawet później por. wał wczesnogotycki Pianowski 1991, s ) zasadniczo (poza niektórymi odcinkami m.in. zachodnim) nie zmieniała się. Innymi słowy wały młodsze wznoszone były na reliktach umocnień starszych, czyli można mówić o powtarzalności przebiegu wału obronnego od okresu wiślańskiego po XIII w. (por. Borowiejska-Birkenmajerowa 1975, s ). Zgodnie z dotychczasowymi ustaleniami (Firlet 1994, s ) domniemane relikty najstarszych umocnień (o ile nie są podwaliną młodszego tzw. wału wiślańskiego) zachowały się, w postaci warstwy humusu z pokładem ( ławicą") kamieni, w rejonie XIV na północnym skraju wzgórza, u stóp fasady pałacu renesansowego, pomiędzy wieżami Zygmunta III Wazy i Jana III Sobieskiego (Tabela 1 i rye. I) 21. Pozostałościami starszych konstrukcji mogą być także poziomy zbutwiałych belek (lub dranic) ułożonych poprzecznie, odkryte pod wałem ze skrzyniami i palisadą (tzw. wiślańskim) w wykopie 16/79 (rejon X). Podobne pojedyncze pozostałości elementów drewnianych konstrukcyjnych (podkładka, przekładka, ruszt?), w postaci zbutwiałych lub zwęglonych podłużnych płatów i smug, odkryto w wykopach 2/67 i 1/00-01 (rejon VIII), 13/64 (rejon IX), la/66 (na przedłużeniu wykopu 1/53, rejon X), 10/69-70 (stoki południowe) pod stopą kompleksu nawarstwień jądra wału wiślańskiego"(por. także warstwy pod stopą wału w wykopach 2/53-54,56 oraz 4/53-54,56, rejon X oraz 1/03-04 i 2/03-04, rejon IX). nostkągrodową"; b) skupisko osadnicze koło baszty Złodziejskiej zw. Jednostką wikaryjską"; c) skupisko osadnicze w części południowej Wawelu na wschód od baszty Sandomierskiej zw. Jednostką bernardyńską"; 3) K. Münch (1968, s ) także wyróżnił kilka samodzielnych jednostek topograficznych: palatium, suburbium, civitas 2. Nie pisze jednak czy każda z nich posiadała własny system obronny (por. także Münch K., 1958, s. 1-40); 4) A. Żaki (1956, 106) dokonał podziału Krakowa na 3 człony: gród (wsch. część Wawelu), podgrodzie węższe (zach. część Wawelu) oraz podgrodzie szersze (Okół) por. Żaki, Kozieł, Niżnik 1963, s. 343 oraz przypis Ostatnie odkrycia dokonane w piwnicy baszty Sandomierskiej, być może, umożliwią wyodrębnienie przynajmniej dwóch faz wału. 21 Być może podobny(?) układ zachował się na zachodnich obrzeżach krakowskiego podgrodzia (por. otwór wiertniczy archeologiczno-geologiczny nr 191 i 192). W strefie na pograniczu terasy średniej i powodziowej nad warstwą namułów organicznych, które wytworzyły się w przybrzeżnej części istniejącego tu gdzieś zbiornika wodnego, odkryto najstarszą warstwę kulturową datowaną na IX-X w., z tendencjąprzesuwania datowania na wiek IX. Nad nią spoczywała warstwa drobnych i średnich kamieni wapiennych, a wyżej nasyp glin i iłów o grubości przekraczającej 3 m. Nasyp ten stanowił relikty wału wczesnośredniowiecznego, zaś leżąca niżej warstwa kamieni o miąższości ok. 20 cm, mogła stanowić jego podwalinę (Radwański 1972, s. 6 oraz 14, iyc. 6).

18 50 ANDRZEJ KUKLIŃSKI Po zniszczeniu i niwelacji domniemanych starszych umocnień (może właśnie pochodzących z okresu plemiennego) wzniesiono solidne wały o konstrukcji skrzyniowej z wewnętrzną palisadą tworzącą ścianę oporową. Dzięki niwelacji starszych, ziemnych fortyfikacji pas przebiegu nowych wałów można było nieznacznie przesunąć w stronę zewnętrznej krawędzi wzgórza. Tak mogło być także w każdej następnej fazie obwałowywania Wawelu, tym bardziej że w strefie rozsypisk (destruktu) wału skrzyniowego z palisadą, aczkolwiek poza przebiegiem ostrokołu (tj. od strony zewnętrznej), wzniesiono budowle kamienne najpierw przedromańskie, a później także romańskie (por. rejon VIII, IX, XI, XIV). Budowle te powstawały mniej więcej w pasie ilastej skarpy (pokrytej już zresztą rozsypiskami wału lub późniejszymi nasypami), która pierwotnie stabilizowała pionowo wbite słupy ściany wewnętrznej tego wału (od strony wnętrza grodu). Niwelacje starszych umocnień, zarówno w stronę wnętrza, jak i zewnątrz grodu, powiększały więc powierzchnię wzgórza zdatną do zamieszkania. Zjawisko to nie jest odosobnione i ma analogie np.: w Gnieźnie, Szczecinie oraz na Ostrowie Tumskim w Poznaniu (por. Hensel 2001, s. 121; Hensel 1952, s. 264; Łosiński 1996, s. 75; Wiślański 1960, s ; Niesiołowska, Perzyński, Żak 1960, s ). Uwzględnić trzeba także prawdopodobieństwo, że pozostałościami starszego wału są również wspomniane wyżej ilaste nasypy, w których wtórnie, po częściowej niwelacji i po przycięciu, osadzono częstokół 22. W gliniasto-ilastej warstwie, o nieokreślonej pierwotnej miąższości, osadzono w podłużnym wkopie ścianę palisadową, stanowiąca kurtynę najstarszego (z poł. IX poł. X wieku) umocnienia krakowskiego podgrodzia Okołu (Radwańska 1971, s ), rozłożonego u stóp wawelskiego wzgórza. Istnienie takiej samodzielnej konstrukcji na podgrodziu krakowskim może sugerować, że z podobną mieliśmy do czynienia na grodzie Wawelu. Nie stwierdzono jej jednak materialnie 23. Odkryte negatywy słupów częstokołu nie stanowią samodzielnej konstrukcji i są integralnie związane z konstrukcja skrzyniową oraz ilastą skarpą Możliwości takiej interpretacji daje rozpoznany układ nawarstwień w wykopie 1 A-l C/91-96, rejon IX, chociaż w gliniasto-ilastym nasypie brak krawędzi wkopu na palisadę, co znamionuje, że pionowe słupy osadzono w warstwie w trakcie jej formowania (sypania). Natomiast nie skłania ku temu układ warstw w wykopie 1/00-01, rejon VIII (Kukliński 2003). A ponievaż mamy do czynienia w obu przypadkach z tym samym wałem o konstrukcji skrzyniowej i z palisadą, noszącym ślady gwałtownego zniszczenia w czasie pożaru, uznać musimy, że jest to konstrukcja jednoczasowa i jednorodna. 23 Ostatnie odkrycia dokonane w piwnicy baszty Sandomierskiej (wykop 1/03-04) wymagają potwierdzenia. 24 Starsze opinie o odkrytej palisadzie, jako pierwotnej linii umocnień Wawelu są nieaktualne. Tezę o pierwotności palisady, jako najstarszej wczesnośredniowiecznej linii umocnień ms Wawelu, przedstawił po raz pierwszy S. Kozieł (1979, s ; por. Kozieł, Fraś 1979, s ).

19 WCZESNOŚREDNIOWIECZNE OBWAŁOWANIA WAWELU W KRAKOWIE 51 Najpoważniejsze przesunięcia linii wału, może nawet do podnóża wzgórza, musiały mieć miejsce na odcinku zachodnim. Tu u schyłku XI w. lub na przełomie XI/XII w., mniej więcej współcześnie z romańską katedrą tzw. hermanowską, wzniesiono kościół, który zrekonstruowano jako prostą budowlę z prostokątną nawą zakończoną od wschodu półkolistą apsydą ołtarzową (Firlet, Pianowski 1979, s ) 25. Na odcinku północnym przesunięcie wału było konsekwencją budowy na początku XI wieku najpierw przedromańskiej rotundy, później (ok. połowy XII w.) na jej miejscu, romańskiego kościoła prostokątnego z prostokątnym prezbiterium oraz budowa, około połowy XI wieku, kompleksu romańskiego pałacu, w tym sali o 24 słupach (Firlet, Pianowski 2000a, s oraz Plan I i II). W XI/XII poł. XII wieku, na północno-wschodnim skraju Wawelu w nasypach starszego wału (tego z palisadą, skrzyniami i śladami pożaru, czyli tzw. wiślańskiego) posadowiono wieżę mieszkalno-obronną(stołp). Przypuszczano, że wzniesiona została na miejscu starszej budowli (Żaki 1962a, s. 518). Ostatnio to domniemanie znalazło w końcu potwierdzenie w wynikach badań archeologicznych 26. Na podstawie wzajemnego układu reliktów starszej budowli (być może przedromańskiej) i charakterystycznych nasypów wału z fragmentami skrzyń i palisady (dotychczas bezpośrednio w miejscu odkrycia muru nie stwierdzonych, lecz odkrytych obok we wnętrzu stołpu) uzasadnione jest twierdzenie, że ta starsza budowla jest późniejsza w stosunku do najstarszych budowli kamiennych wzniesionych na reliktach i rozsypiskach wału tzw. wiślańskiego 27. Jest więc oczywiste, że z chwilą wzniesienia w XI/XII-XII w. romańskiej wieży mieszkalnej linia przebiegu wału znajdowała się bardziej na wschód od pasa starszych umocnień, na którym najpierw wzniesiono domniemaną budowlę przedromańską (poprzedniczkę stołpu), a następnie romańską wieżę mieszkalno-obronną. Problematyczna jest rekonstrukcja przebiegu północnego odcinka wału u stóp wzgórza oparta na podstawie odkryć, zwłaszcza w wykopie 4/65-66, na granicy 25 Odkryto fragment apsydy kościoła (fundament i partię naziemną). Reszta jest rekonstrukcją autorstwa J. Firleta i Z. Pianowskiego (Firlet, Pianowski 1979, s oraz ryc. 9 i 10). 26 W 2001 roku w piwnicach Pawilonu gotyckiego pod Salą Jadwigi i Jagiełły natrafiono na płytko posadowione, podobnie jak relikty budowli odkryte w zachodniej części Wawelu (wykop 3/76, rejon VIII), resztki stopy fundamentu budowli przedromańskiej. Zachowały się w nasypach ponad reliktami wału (informacje te uzyskałem dzięki uprzejmości dr hab. Z. Pianowskiego), podczas gdy fragmenty fundamentu budynku z rejonu VIII osadzone były w rozsypiskach wału. Równie płytko, jak wspomniane mury, posadowiony był kamienno-ziemny fundament z najniższą częścią partii nadziemnej wykonanej z płytkowych kamieni spojonych zaprawą gipsową, odkryty na dziedzińcu Batorego (rejon XII) przy zachodniej ścianie romańskiej bazyliki tzw. Św. Gereona (Pianowski 1994, s. 18, 20-21; Firlet, Pianowski 2000b, s. 210 oraz іус. 16). 27 Por. na przykład fragment budowli przedromańskiej odkrytej w rejonie VIII: wykop 3/76, osadzonej bezpośrednio w pozostałościach lub rozsypiskach wału.

20 52 ANDRZEJ KUKLIŃSKI Rejonu XIV (Żaki 1967, s. 422; 1972, s ). Analiza dokumentacji rysunkowej oraz zawartości zespołów zabytków (głównie części naczyń) z poszczególnych poziomów i warstw, zmusza do maksymalnej redukcji odkrytej sekwencji nawarstwień przypisanych, przez odkrywców, reliktom wału. Wyróżnione wówczas w wykopie fragmenty zbutwiałych i zwęglonych belek i dranic nie mogą stanowić części konstrukcji wczesnośredniowiecznego umocnienia. Oczywiście nie wyklucza to prawdopodobieństwa przebiegu tego odcinka wału u stóp Wawelu od strony podgrodzia, tym bardziej, że właśnie tu na skraju powierzchni wzgórza wznosiły się, jakby pod rząd, kamienne budowle: katedra, kościół św. Marii Egipcjanki, sala o 24 słupach wraz z kaplicą św. Gereona oraz prostokątną wieżą schodową (Firlet 1998, s. 30) 28. Tworzyły one potężny masyw stanowiąc jednocześnie formę muru kurtynowego (aczkolwiek z przerwami? między poszczególnymi budynkami) z natury obronnego 29. A więc, z racji dużego spadku północnych stoków wzgórza wawelskiego oraz kamiennej zabudowy dochodzącej do jego północnej krawędzi, przesunięcie wału zdecydowanie na północ (nawet do stóp wzgórza) mogło być koniecznością Tzw. sala o 24 słupach powstała w połowie lub 2. połowie XI wieku, zaś budynki przylegające do niej od wschodu, w tym domniemana kaplica pw. Św. Gereona, pochodzą z XII lub z początku XIII w. (Firlet, Pianowski 2000 b, s ). 29 Funkcję tę sugerować może także masywny fundament kamienno-ziemny, wbudowany w NE narożnik tzw. sali o 24 słupach jeszcze w czasie jej użytkowania i być może stanowiący podstawę wieży (Firlet, Pianowski 2000 b, s. 212). 30 Najstarsze budowle kamienne, cofnięte jednak w stronę wnętrza grodu (na południe) w stosunku do wymienionych późniejszych romańskich, powstać mogły wzdłuż północnej krawędzi powierzchni wzgórza po roku 1000, kiedy to na mocy Zjazdu Gnieźnieńskiego erygowano w Krakowie biskupstwo oraz u schyłku rządów Bolesława Chrobrego. Być może wówczas (ok roku) zbudowano zespół pałacowo-sakralny we wschodniej części wzgórza (Pianowski 1994,21 ). Częściąowego zespołu są relikty domniemanej kaplicy krzyżowej, odkryte w północnym narożniku transeptu tzw. kościoła św. Gereona (lub św. Marii Egipcjanki). Są one złożone z partii naziemnej i fundamentu. Poziom odsadzki znajduje się na wysokości ok. 227,40 m n.p.m. Określa on w przybliżeniu poziom terenu wokół budowli. Poziom ten jest niższy o ok. 35 cm od poziomu odsadzki fundamentu północnej części transeptu bazyliki tzw. św. Gereona. Ta mała różnica wysokości wskazuje, jak niewielkim zmianą uległ poziom terenu w tym rejonie Wawelu, na przestrzeni kilkudziesięciu lat od wzniesienia przedromańskiej domniemanej kaplicy krzyżowej (ok r.?) do budowy na jej miejscu tzw. kościoła św. Gereona (św. Marii Egipcjanki ok. połowy lub na początku 2. połowy XI w.). To z kolei wskazuje, że w tym okresie nie miały miejsca w sąsiedztwie opisanych budowli poważniejsze prace budowlano-ziemne. Nie wchodzi więc w grę budowa wału. Wał w tym okresie musiał już istnieć (może zresztą u podnóża północnej części wzgórza?). I nie był to wał z konstrukcją skrzyniową, palisadą, stabilizującą ją ilasto-gliniastą skarpą, którego relikty odkryto w wielu miejscach przy krawędzi powierzchni wzgórza. Te fortyfikacje uległy zniszczeniu przed pojawieniem się na Wawelu horyzontu przedromańskiej architektury kamiennej, wyróżniającej się płytko posadowionymi (60-80 cm) kamienno-ziemnymi fundamentami i partiami naziemnymi wykonanymi z kamienia płytkowego. Zachowane relikty wału spoczywająw tym miejscu (rejon XIV: wykop 11/68-70) w przedziale wysokości: a) spąg ok. 223,60 m n.p.m. (bliżej środka wzgórza), poniżej 222,00 m n.p.m. (na zewnątrz krawędzi wzgórza na jego stoku) do b) strop

21 WCZESNOŚREDNIOWIECZNE OBWAŁOWANIA WAWELU W KRAKOWIE 53 Reasumując wydaje się, że najmniejsze zmiany w przebiegu wału wczesnośredniowiecznego, w okresie pomiędzy X, a połową XII wieku, miały miejsce na południowo-zachodnim i południowo-wschodnim odcinku wału. Najpoważniejsze zaś przekształcenia, wynikające z zabudowy strefy przy krawędzi wzgórza, wystąpiły na odcinku zachodnim i północnym oraz północno-wschodnim. Dodać jednak trzeba, że te przypuszczalne przebudowy i przesunięcia są hipotetyczne i nie opierają się na materialnych bezpośrednich dowodach (odkryciach nasypów poszczególnych faz wałów zróżnicowanych na przykład pod względem konstrukcyjnym), lecz na przesłankach pośrednich to jest rozmieszczeniu (układzie) przedromańskich i romańskich budowli kamiennych w stosunku do reliktów wału tzw. wiślańskiego. Dotychczas nie wyróżniono reliktów wału młodszego od tego charakteryzującego się konstrukcją skrzyniową, palisadą i śladami pożaru 31. Jest tylko jedno wytłumaczenie tego zjawiska. Młodsze konstrukcje obronne wzniesiono na pozostałościach starszych, spalonych i częściowo zniwelowanych. Nie zachowały się one jednak, gdyż stoki wawelskiego wzgórza ulegały wielokrotnie przekształceniom, zwłaszcza w czasie budowy wczesnogotyckiego wału obronnego (w 2. połowie XIII wieku) 32, gotyckich murów obronnych (XIII/XIV lub na początku XIV w.), tzw. muru kleszczowego (pod koniec XVIII w.) oraz porządkowania stoków Wawelu w okresie Wolnego Miasta Krakowa ( 1. połowa XIX w.) i w związku z tymi pracami zostały całkowicie zniwelowane 33. Analiza dotychczasowych odkryć i wyników badań pozwala bez wątpienia wydzielić z zachowanych nawarstwień wczesnośredniowiecznych relikty tylko jednego wału o konstrukcji drewniano-kamienno-ziemnej, ze skrzyniami stabilizującymi jądro oraz palisadą stanowiącą wewnętrzną ścianę oporową. Nosi on ok. 224,25 m n.p.m. Jeżeli stwierdzona całkowita wysokość ścian skrzyni wału sięga ok. 3 m, a przecież pierwotnie była większa (por. rejon VIII: wykop 1/00-01 ) i przyjmiemy, że także na północnym skraju wzgórza (rejon XIV) posadowiona była na terenie zniwelowanym i tak przygotowanym do wzniesienia wału, to poziom górnego wieńca belek skrzyni od strony wnętrza grodu, mieścił się na wysokości minimum 226,60 m n.p.m. W wykopie 11/68-70 nie stwierdzono jednak materialnych śladów skrzyni. Domniemywać tylko można, że odkryta warstwa piasku z dużą ilością kamieni stanowi jej wypełniśko część jądra wału o ile nie jest jego podwaliną (por. Tabela 1). 31 Próby takiej dokonano jedynie w wykopie 16/91 ode. h, gdzie ponad reliktami tzw. wału wiślańskiego zachował się nasyp złożony z mieszaniny piaszczysto-gliniastego humusu. Zdaniem J. Firleta (1994, s. 278, ryc.l) oraz Z. Pianowskiego (1994, s. 34) stanowi on pozostałość prowizorycznego^) umocnienia wzniesionego w X/XI wieku i poprzedzającego budowę palatium romańskiego i tzw. kościoła Św. Gereona. 32 Budowę podjęto z inicjatywy Bolesława Wstydliwego. Przebiegała ona w dwóch etapach. Pierwszy ( r.) prawdopodobnie objął naprawę i ewentualnie przebudowę starszego wału. Drugi (1265 r.) polegał na wzniesieniu nowego pierścienia umocnień drewniano-ziemnych o konstrukcji skrzyniowej od podstaw (wg Rocznik Świętokrzyski MPH III, 75, 362; za Pianowski 1984, s. 118). 33 Być może resztki tych fortyfikacji zachowały się u stóp północnej krawędzi wzgórza od strony podgrodzia (por. wykop 4/65-66, rejon XIV). Jest to jednak czysto hipotetyczne założenie.

22 54 ANDRZEJ KUKLIŃSKI ślady gwałtownego zniszczenia w czasie pożaru (przepalone piaski, warstwy polepy, zwęglone belki skrzyni i częstokołu oraz miejscami płaty wapna palonego 34 ). Być może, przynajmniej zdaniem odkrywców (Firlet 1994, s oraz rye. 1), pozostałościami najstarszych umocnień jest warstwa ciemnego humusu z wielką ilością kamieni wapiennych, zachowana na odcinku kilkudziesięciu metrów u stóp fasady pałacu renesansowego. Niewykluczone jednak, że stanowi ona podwalinę wału skrzyniowego (opisanego wyżej), podobnie jak zbutwiałe resztki konstrukcji drewnianych (podkładki lub rusztu?) odkryte w zachodniej części Wawelu (wykop 1/00-01, rejon VIII). Wszelkie próby wydzielenia faz wału z sekwencji nawarstwień, które przypisuję wałowi z konstrukcją skrzyniową (por. wyżej) są czysto teoretyczne. Dokonałem próby takiego hipotetycznego rozdziału warstw (Kukliński 1998b, s ; 2003, s ). Ostatnie wyniki badań w wykopie 1/00-01, rejon VIII podważają możliwości tego teoretycznego zabiegu (ryc. 5), chociaż najnowsze i jeszcze nie zakończone badania oraz odkrycia w wykopach 1/03-04 i 2/03-04, rejon IX (piwnica baszty Sandomierskiej) nie wykluczają go (por. Tabela 1: poz. 28 i 29). Warto jednak wspomnieć, że na podstawie analizy układu stratygraficznego w wykopach 1 A-l C/91-96, rejon IX oraz 1/00-01, rejon VIII istnieją możliwości rekonstrukcji etapów jego budowy (Kukliński 2003). III. INNE ELEMENTY OBRONNE (DOMNIEMANE) W żadnym z dotychczasowych wykopów badawczych, w których odkryto relikty wczesnośredniowiecznych umocnień, nie stwierdzono obecności pozostałości bramy. Przesłanką dla hipotetycznego jej usytuowania było rozpoznanie, na południowy-wschód od przedromańskiego kościoła B (sonda 6/66-67), dwunastu poziomów drogi wiodącej z centrum grodu w stronę wału obronnego (ryc. 1). 34 Wapno palone powstało w czasie pożaru wału z brył i bloków łamanego wapienia, stanowiących część wypełniska jego jądra. Proces powstania wapna palonego zrekonstruować można na podstawie procesu wypału wapna w piecach wapienniczych. W starożytnych piecach wapienniczych proces wypału przebiegał w temperaturze od 900 do 1100 C, ponieważ tylko w temperaturze powyżej 900 (tzw. temperatura rozkładu) może nastąpić rozkład węglanu wapnia na tlenek wapnia (wapno palone CaO) i dwutlenek węgla. Proces wypalania wapna przebiegła w trzech zasadniczych fazach: I podgrzewanie surowca do temperatury rozkładu (900 ); II wypalanie właściwe, polegające na stopniowym podwyższaniu temperatury ciepła (do 1100 ) koniecznym dla przeprowadzenia rozkładu węglanu wapnia do końca; studzenie, po czym rozładowanie pieca. Cały proces trwał minimum 2, maksimum 3-4 doby. W tym czasie musiała zachodzić sprawna wymiana gazowa, a mogły ja zapewnić dwa otwory umieszczone w partii naziemnej pieca. Surowiec wapienny musiał być w piecu ułożony luźno, aby gazowe produkty wypalenia mogły się łatwo wydostawać. Surowiec wapienny i paliwo układano na przemian w jamie piecowej (za M. Jażdżewska 2000, 147).

23 WCZESNOŚREDNIOWIECZNE OBWAŁOWANIA WAWELU W KRAKOWIE 55 A. Żaki domniemywał, że prowadzi ona do bramy w ciągu południowo-wschodniego odcinka wału obronnego (Żaki 1972, s. 249; Kozieł, Fraś 1979, s ). Prawdopodobnie, jak większość bram z okresu wczesnego średniowiecza, była to brama tunelowa 35. Wyobrażenie jej wrót daje nam zaś odkrycie skrzydeł bramy, dokonane w grodzie łużyckim w Biskupinie (Rajewski 1959, s. 99, ryc. 12). Obronność wału wzmacniały prawdopodobnie rozmieszczone w jego pasie, w kulminacyjnych strategicznych miejscach lub równych od siebie odległościach^), drewniane wieże baszty. Być może fragmenty podwaliny ściany (lub ścian) jednej z nich odkryto na południowo-wschodnim odcinku wału w wykopie 17/87, rejon X. Konstrukcja ta zachowała się w postaci dwóch równoległych, poprzecznych w stosunku do osi przebiegu wału, wkopów o szerokości 25^40 cm, wykonanych częściowo w nasypach jądra, a częściowo, jak się można tylko domyślać 36, w ilastej skarpie stabilizującej słupy palisady (ryc. 6). We wkopach tych umieszczono, jedna nad drugą, belki (zachowały się negatywy 6 belek o średnicy cm) 37. Pierwotnie tworzyły one dwie równoległe ściany, przynajmniej częściowo zagłębione w starszych nasypach, przylegające prostopadle do podłużnej ściany skrzyni, może nawet częściowo niszczące ją i przecinające ścianę palisadową. Odległość między nimi wynosiła około 145 cm. Wyróżniona konstrukcja powstać musiała już w trakcie użytkowania wału, a może nawet już po jego zniszczeniu (por. przypis 38) mogła być od niego młodsza. Później, wraz z jego nasypami, uległa niwelacji (ślady niwelacji i przycinania starszych kompleksów 35 Relikty bram, w tym typu tunelowego odkryto m.in. w Bródnie Starym (Musianowicz 1956, s , ryc. 6-9), Czerchowie (Kamińska , s. 406), Dobromierzu (Czerska, Kaźmierczyk 1979, s ; Kaźmierczyk 1983, s ), Kaszowie (Hilczerówna 1969, s. 173, ryc. 5; Dzieduszycka 1977, s ), Kruszwicy (Woźniak 1968, s. 442), Lubomi (Szydłowski 1970, s. 183, 186, ryc. 9), Niedowiu (Śledzik-Kamińska 1988, s. 110), Tornow (Hermann 1966, s. 34 nn.). Patrz także Sandomierz (Tabaczyńska 1996, s ) i Sutiejsk (Wartołowska 1958, s. 63, 96, , ). Por. Wartołowska 1949 oraz Śolle 1969, s , ryc Wykop badawczy 17/87, rejon X objął swoim zasięgiem tylko strefę jądra wału odsłaniając jednak zwęglone pozostałości poprzecznej i podłużnej ściany skrzyni. Wykop ten wiąże się bezpośrednio z wykopem 1/53 rejon X, w którym odkryto zwęglone resztki słupów palisady oraz charakterystyczną ilastą lub gliniastą skarpę stanowiącą część wału od strony wnętrza grodu. Porównując układy nawarstwień w obydwu wykopach można także bez ryzyka domniemywać pozostałości częstokołu za ścianą NW wykopu 17/ Nie stwierdzono jednak, aby uległy one przepaleniu i to wzbudza podejrzenia, biorąc pod uwagę skalę zniszczenia wału tzw. wiślańskiego. Dlatego istnieje możliwość, że powstała już po jego destrukcji. Konstrukcja ta zdaje się mieć dalekie analogie w Sutiejsku (Sąsiadce) na wschodnim odcinku wału B 1 fazy grodu wewnętrznego (Z. Wartołowska 1958, s. 87, ryc. 46a i b; s. 88; 90, ryc. 48 i s. 91, ryc. 49). Odkryto tu ściany zrębowe wieży fundamentowane palami i oblepione gliną. Wieża ta miała w zarysie kształt prostokąta o wymiarach 2 x 8 m. Ściśle przylegała do skrzyniowej konstrukcji wału. Tworzyła znaczący, wysunięty poza lico wału, narożnikowy element obronny w sąsiedztwie drogi prowadzącej do bramy grody.

24 56 ANDRZEJ KUKLIŃSKI Ryc. 6. Fragment przekroju nawarstwień ściany NW wykopu 17/87, rejon X domniemane fragmenty podwaliny ścian wieży (oprać, i rys. autor) Fig. 6. Fragment of the cross-section of layers in the NW wall of excavation trench 17/87, region X presumable fragments of the base of the tower walls (elaborated and drawn by the author). warstw widoczne są na przekroju nawarstwień ściany NW wykopu 17/87, rejon X ryc. 6). Ponieważ w warstwach, prawdopodobnie nasypowych, leżących wyżej (młodszych) zachowała się część muru o nieokreślonym charakterze, być może stanowiąca fragment muru cmentarza otaczającego romańską rotundę (Kukliński 1998a, 83 oraz ryc. 1), w pełni uzasadniona jest hipoteza, że domniemana wieża(?) nie mogła powstać później jak około połowy XI w. i nie funkcjonowała już w 4. ćwierci XI wieku 38. DATOWANIE W początkowym okresie rozpoznania nasypów wału na Wawelu (badania w latach Rejon VIII i X) datowano go w przybliżeniu wyłącznie na podstawie fragmentów naczyń pozyskanych z warstw wczesnośredniowiecz- 38 Rotunda romańska, z którą, być może, związany jest (współczesny jej) mur osadzony w nawarstwieniach ponad reliktami domniemanej wieży, nie mogła powstać wcześniej jak w 2. połowie XI wieku (Kukliński 1998a, s ).

25 WCZESNOŚREDNIOWIECZNE OBWAŁOWANIA WAWELU W KRAKOWIE 57 nych, odkrytych pod jego stopą (Giżbert, Żaki 1954; Żaki 1956) 39. Okres jego powstania zamknięto wtedy w szerokim przedziale czasu pomiędzy VIII-X a połową XI wieku. To ramowe datowanie wynikało z niedoskonałości warsztatowych braku właściwych narzędzi szczegółowego typologicznego, surowcowego i chronologicznego opracowania wczesnośredniowiecznej ceramiki krakowskiej. W miarę postępu prac i nowych doświadczeń te czasowe ramy ograniczono do przełomu IX i X lub początku X wieku 40. Relikty wału związano więc z okresem plemiennym w dziejach Krakowa i Małopolski. Później, po całej serii odkryć dokonanych na przełomie lat 70 i 80-tych oraz w latach 80-tych, związano go z potwierdzonym źródłowo władztwem czeskim w Małopolsce (Pianowski 1991, s. 29) 41. Hipoteza ta wynika z interpretacji dwóch źródeł pisanych, pochodzących z X wieku. Al Masudi, historyk i geograf arabski, piszący swe dzieło w 943 lub 947 roku, zwrócił uwagę, że pierwsze (od wschodu) państwo słowiańskie 'ad Dira 1, czyli Ruś Kijowska, graniczy z państwem 'al Firag', czyli Pragi (Lewicki 1967). Wzmianka ta dotyczy czasów panowania Wacława I ( r.). Pośrednio wskazuje ona na ówczesną przynależność Małopolski do państwa czeskiego. Druga relacja, autorstwa podróżnika żydowskiego Ibrahima ibn Jakuba, który w latach odbył podróż do krajów słowiańskich, wymienia Bolesława I Czeskiego, jako króla Fraga (Pragi), Bojema (Bohemii) i Karako (Krakowa) (Pomniki 1946, 48; Łowmiański 1970, s ; Labuda 1999, s. 60 i 147). Informacja ta dotyczy więc zwierzchności czeskiej w Krakowie w 2. połowie X w. Odkrycia dobrze zachowanych reliktów konstrukcji skrzyniowej wału, dokonane w wykopie 1 A/91-91, rejon IX, dały podstawę do pogłębienia analizy dokonanych rozpoznań w oparciu o badania fizykochemiczne (radiowęglowe) oraz dendrochronologię. Próbki węgla drzewnego, pobrane z dobrze zachowanych zwęglonych belek z czytelnymi przyrostami rocznymi, poddano analizie dendrochronologicznej. Uzyskano datę AD, która określa terminus post quem 39 Dodać jednak trzeba, że bezpośrednio pod stopą wału (m.in. w obrębie wykopu 1 A-l C/91-96, rejon IX) miejscami występują pozostałości warstwy humusu pierwotnego. Stwierdzono także nasypy ze śladami osadnictwa ludności kultury łużyckiej (wykop 2/67 i 1/00-01, rejon VIII). Może to świadczyć o pierwotności tego założenia obronnego, niezależnie od niwelacji terenu, która miała miejsce przed rozpoczęciem jego budowy. 40 Podstawą datowania byłąjuż wówczas analiza ceramiki wczesnośredniowiecznej, zwłaszcza procentowego udziału grup surowca, wykonana na podstawie pracy K. Radwańskiego (1968), jak na razie dla Krakowa fundamentalnej. 41 Autor wyraźnie jednak zaznaczył, że precyzyjne określenie czasu powstania odkrytego wału, w oparciu o nie dość dokładnie jeszcze sprecyzowana chronologię fragmentów naczyń wczesnośredniowiecznych, jest trudne".

26 58 ANDRZEJ KUKLIŃSKI wzniesienia wału tzw. wiślańskiego na okres po 1016 roku (Krąpiec 1993 ; 1998). Data ta znalazła potwierdzenie w analizie radiowęglowej 42. Wał, który w momencie odkrycia, związano z okresem plemiennym (wiślańskim), a następnie z epizodem czeskim w dziejach Krakowa i Małopolski, można więc łączyć, w oparciu o uzyskane wyniki badań fizykochemicznych i dendrochronologicznych, z początkami państwa polskiego i z okresem panowania pierwszych Piastów. Ten z pozoru oczywisty wniosek pośrednio podważa dotychczasowe datowanie na 1. ćwierć XI w. przedromańskiej architektury wawelskiej. W sprzeczności z datowaniem dendrochronologicznym stoją także wyniki analizy ceramiki, dokonanej w oparciu o szczegółową analizę układu stratygraficznego, zarówno pod stopą wału, jak i przede wszystkim nad jego destruktem (Kukliński 1995b; 1996a; 1996b; 1998; 2000, s ). Jeżeli jednak uznamy wyniki datowania dendrochronologicznego i radiowęglowego jako w pełni wiarygodne i niepodważalne, stwierdzić musimy, zgodnie z wcześniej zreferowanymi wynikami badań, że wał o konstrukcji skrzyniowej, z palisadą tworząca wewnętrzną ścianę oporową, noszący ślady gwałtowanego zniszczenia w czasie pożaru, który prawdopodobnie objął cały jego obwód, powstał po 1016 roku, a przed wzniesieniem najstarszych budowli murowanych na Wawelu, reprezentujących tzw. fazę przedromańską (albo horyzont architektury przedromańskiej). Stanowią ją następujące budowle lub pozostałości budowli (za Firlet, Pianowski 1989; Pianowski 1998; Firlet, Pianowski 2000 a i b): 1) Fragment narożnika budowli (mur płytkowy) 1 ćwierć XI w. (osadzony w rozsypiskach wału wczesnośredniowiecznego), 2) Przedromańska faza (kaplica krzyżowa?) kościoła tzw. św. Gereona 1 ćwierć XI w. (osadzona w strefie przebiegu wału tzw. wiślańskiego), 3) Fragment muru przedromańskiego odkryty w obrębie dziedzina Batorego, przy zachodniej fasadzie tzw. kościoła św. Gereona 43, 4) Wylewka zaprawy wapiennej domniemany poziom architektoniczny związany z jakimś starszym budynkiem, odkryty w NE narożniku sali o 24 słupach", ponad 2 m poniżej jej poziomu użytkowego (osadzona w strefie przebiegu wału tzw. wiślańskiego) 44, 42 Jedną z próbek (KR 14 = Gd 3593) poddano analizie C14 w celu weryfikacji uzyskanego datowania (Pazdur 1992). Jej wynik był zgodny z datowaniem dendrochronologicznym. Próbka liczyła 34 słoje, data radiowęglowa wskazała na rok 980 cal AD. Wynik ten zinterpretowano jako datę środkowego, 17 słoja, wydatowanego dendrochronologicznie na 983 AD. 43 Być może fragment obiektu mieszkalno-rezydencjonalnego związanego z krzyżową kaplicą odkrytą w rejonie bazyliki romańskiej tzw. św. Gereona. 44 Być może jest to tylko fragment przepalonego kamiennego jądra wału tzw. wiślańskiego w postaci wapna palonego. Jego płaty stwierdzono w bliskim wykopie 16 ode. h/91 (rejon XIV) oraz w wykopie 1 A/91-92 (rejon IX).

27 WCZESNOŚREDNIOWIECZNE OBWAŁOWANIA WAWELU W KRAKOWIE 59 5) Starsza faza stołpu (lub budowli istniejącej na jego miejscu wcześniej) data? (osadzona w strefie przebiegu wału tzw. wiślańskiego), 6) Rotunda (baptysterium?) przedromańska w rejonie tzw. bastionu Władysława IV 1 ćwierć XI w. (osadzona w strefie przebiegu wału tzw. wiślańskiego), 7) Tetrakonchos tzw. N.P. Marii (śś. Feliksa i Adaukta) ok r., 8) Bazylika biskupia (faza przedromańska) 1 ćwierć XI w., 9) Kościół B przedromańska rotunda N.P. Marii (Labuda 1988, s ) 1 ćwierć XI w., 10) Budowla tzw. czworokątna z korytarzem (cellarium?) 1 ćwierć XI w., 11 ) Fragment muru przedromańskiego lub wczesnoromańskiego(?), odkryty w obrębie prezbiterium kościoła św. Michała. Z. Pianowski (1998, s. 62, rye. 1:3) określa rotundę tetrakonchos tzw. N.P. Marii, jako najstarszą budowlę przedromańską na Wawelu, wzniesioną ok roku 45. Pozostałe budowle przedromańskie, zdaniem ww. badacza, powstały w 1 ćwierci XI w. Jeżeli słuszne jest to datowanie, wymienione budowle przypisać można bądź Bolesławowi Chrobremu (+1025 r.), bądź co bardziej prawdopodobne jego synowi Mieszkowi II Lambertowi (+1034 r.), księciu i namiestnikowi ojca w Polsce południowej od ok roku (Labuda 1988, s ; 1992, s. 58) 46. Okres niepokojów politycznych i społecznych, który objął państwo pierwszych Piastów w latach , nie sprzyjał budowniczym 47. Dopiero po najeździe Brzetysława (czyli po 1038 lub 1039 roku) i powrocie do 45 S. Kozieł (1998, s ) za najstarszą budowlę murowaną na Wawelu uważa tzw. kościół B (N.P. Marii?) i datuje go na 2. połowę X wieku, czyli wiąże z czeskim panowaniem w Krakowie. 46 Pierworodny syn Bolesława Chrobrego osiadł w Krakowie wraz z żona Rychezą wnuczką cesarza Ottona II ok roku. W 1025 roku po śmierci ojca został koronowany, w 1034 roku zmarł. Według listu księżnej szwabskiej Matyldy do króla Mieszka II" wzniósł on (wraz z małżonką) szczególnie wiele kościołów. Był więc aktywnym fundatorem. Działalność budowlaną mógł jednak prowadzić tylko do 1032 roku, kiedy to został zmuszony do opuszczenia kraju (Labuda 1988, s , , ; Jasiński s ). Wg Z. Pianowskiego (1988, s. 171; por. tenże 1994, s. 21): Dla powstania zespołu przedromańskich zabudowań pałacowych najkorzystniejszy jest okres schyłku panowania Bolesława Chrobrego po wyprawie kijowskiej w 1018 roku. Wówczas to główną siedzibą książęcą mógł stać się na pewien czas Kraków i to tłumaczyłoby fakt ożywienia budowlanego na stołecznym grodzie". 47 Okres to lata zagrożenia zewnętrznego, walki o władzę między Mieszkiem II a jego braćmi, tzw. reakcji pogańskiej powstania ludowego przeciwko ustalonym porządkom, buntu możnowładców przeciwko Kazimierzowi Odnowicielowi prawowitemu następcy tronu a w końcu (latem 1038) niszczącego Wielkopolskę i Pomorze, być może także Małopolskę(?), najazdu księcia czeskiego Brzetysława. Według Kosmasa, czeskiego kronikarza tego najazdu, wtargnąwszy zaś do ich stolicy (metropolis) Krakowa zniszczył (ją) zupełnie i wziął łupy: ponadto i stare skarby przez dawnych książąt w skarbcu ukryte, to jest nieskończoną ilość złota i srebra" (Kosmas 206). Być może jednak Brzetysław nie zdobył Wawelu, zdaniem niektórych historyków nie dotarł nawet do Krakowa (patrz Krzemieńska 1959, s ; Polek 1986, s ; Wyrozumski 1992, s ; także Slama 2002, s oraz Kurnatowscy 2003, s. 172; por. Labuda 1988, s ).

28 60 ANDRZEJ KUKLIŃSKI Polski z wygnania Kazimierza zw. Odnowicielem (syna Mieszka II), sytuacja stopniowo ustabilizowała się. Kazimierz osiadł w Krakowie i tu rezydował do śmierci, czyli 1058 roku (Labuda 1986, s. 5-18). Przyjmuje się, że kres horyzontu architektury przedromańskiej na Wawelu należy odnieść do około połowy XI wieku. Jedną z pierwszych budowli romańskich była tzw. bazylika św. Gereona. Prawdopodobnie jest ona dziełem Bolesława Śmiałego, syna i następcy Kazimierza. Jeżeli wał tzw. wiślański, zgodnie z wynikiem analizy dendrochronologicznej, powstał po 1016 roku, to między tą datą (po wyłączeniu 9 lat walk, niepokojów i najazdów w okresie r.), a pojawieniem się na Wawelu nowego warsztatu budowlanego (nowej techniki budowlanej), którego pierwszym(?) dziełem była romańska bazylika tzw. św. Gereona, mamy ok lat względnego spokoju, teoretycznie sprzyjających fundatorom budowniczym. W tym okresie wzniesiono wymienione wyżej budowle przedromańskie. Przed ich powstaniem wał jednak został zniszczony (na co jednoznacznie wskazuje kontekst stratygraficzny najstarszych budowli na przykład w zachodniej części Wawelu rejon VIII). Zniszczenie było wielkie pożar objął prawdopodobnie cały obwód wału. Był tak silny, że miejscami fragmenty kamiennego jądra przekształciły się w wapno palone. W piecach wapienniczych pełny proces wypalania trwał 3^ dni, przy czym jej rozkład na tlenek wapnia (wapno palone) i dwutlenek węgla przebiegał w temperaturze Drewniane elementy konstrukcyjne wału (ściany skrzyń, słupy palisady) musiały palić się lub intensywnie żarzyć w jądrze wału przynajmniej kilka bezdeszczowych, suchych dni. Daje to wyobrażenie skali kataklizmu, jaki dotknął Wawel około 1000 lat temu 48. Podstawowe pytanie, jakie musimy sobie zadać, to kiedy miał miejsce ów kataklizm. Jeżeli był on wynikiem najazdu (pożar spowodowany naturalnymi czynnikami, na przykład uderzeniem pioruna, prawdopodobnie nie miałby takiej skali) to związać go można, bądź z zajęciem Krakowa ok. 987/988 roku przez Mieszka I (Labuda 1988, s ), bądź z najazdem na młode państwo piastowskie księcia czeskiego Brzetysława I (w 1038 roku). W pierwszym przypadku odbudowa grodu byłaby dziełem Mieszka I i jego syna Bolesława Chrobrego, później już tylko księcia Bolesława (Mieszko I umiera w 992 roku), a od około 1013 roku także Mieszka II. W tym okresie, liczącym około 40 lat (ok. 990 ok r.), mogło powstać 9 (lub 10) wymienionych budowli przedromańskich, który relikty odkryto dotychczas na Wawelu (por. także Pianowski 1988, s Największą objętościowo warstwę wapna palonego stwierdzono w wykopie 1 A-l B/91-94, rejon IX. Nie przypadkowo, gdyż pomiędzy ścianą skrzyni a palisadą pierwotnie znajdował się stos kamieni wapiennych, w niewielkim tylko stopniu przemieszanych z ziemią. Dzięki ;emu zachodziła tu sprawna wymiana gazowa, która ułatwiała i przyspieszała rozkład skały wapiennej. Por. przypis 34.

29 WCZESNOŚREDNIOWIECZNE OBWAŁOWANIA WAWELU W KRAKOWIE ; 1994, s ). W okresie panowania Kazimierza Odnowiciela, po najeździe Brzetysława i zniszczeniu kraju, czasu byłoby znacznie mniej (1038/ lub nawet por. Wyrozumski 1992, s. 92), tym bardziej że około połowy XI wieku i nieco później, już za panowania Bolesława Śmiałego powstają na Wawelu pierwsze budowle romańskie (tzw. kościół św. Gereona., Sala o 24 słupach). Poza tym katedry, odbudowywane po zniszczeniach 1038 roku, w Gnieźnie i Poznaniu, wznoszone były już w nowym romańskim porządku architektonicznym 49. Tak też musiałoby być na Wawelu, gdyby Kraków został zdobyty i zniszczony przez Brzetysława. Wówczas należałoby się także spodziewać szybszej budowy nowej już romańskiej katedry wawelskiej, a ta miała miejsce dopiero w 2. połowie lub pod koniec XI wieku i trwała do 1142 roku 50. Z jednej więc strony mamy dendrochronologiczną datę AD (rzekomo niepodważalną) fragmentu belki skrzyni wału, potwierdzoną datowaniem radiowęglowym (Pazdur 1992) 51, oraz przynajmniej 2 datami radiowęglowymi innych belek skrzyń (Borowiec, Trzeciak 1998) 52 ; z drugiej datowanie warstw osadniczych, związanych z reliktami wału, oparte na wynikach analizy fragmentów naczyń wczesnośredniowiecznych oraz próbę powiązania faktów i hipotez opartych na źródłach pisanych ze źródłami archeologicznymi. Problem, czy mamy do czynienia z reliktami wału czeskiego, czy wczesnopiastowskiego nie zostanie definitywnie rozstrzygnięty, póki nie pozyskamy wystarczającej ilości danych, które pewniej pozwolą opowiedzieć się za jedną z tych hipotez. Realizacja tego celu wymaga dalszych badań terenowych tak zaplanowanych, aby dały możliwości pozyskania wielu próbek do analizy dendrochronologicznej oraz radiowęglowej i weryfikacji dotychczasowych wyników tych analiz. 49 Co do tego, że Wielkopolska i Pomorze znalazły się na trasie zbrojnego pochodu Brzetysława nie ma wątpliwości, w przeciwieństwie do Małopolski por. przypis 47. Odbudowa katedry w Gnieźnie miała miejsce pomiędzy latami czterdziestymi a rokiem 1064 poświadczoną źródłowo datą konsekracji (za Świechowski 2000, s. 65). Z tym kierunkiem wnioskowania nie zgadza się zastanawiająco późna data odbudowy katedry w Poznaniu, która miała miejsce na przełomie XI i XII (Kara 1998, 29; Świechowski 2000, s ), a więc około 60 lat po zniszczeniu starszej, przedromańskiej fazy kościoła. 50 J. Pietrusiński (1996, s ) rozpoczęcie budowy romańskiej katedry na Wawelu przypisuje Bolesławowi Śmiałemu wskazując na lata K. Żurowska (1972, s ) skłania się raczej ku dacie ok r. i wiąże ją z Władysławem Hermanem. 51 Por. przypis Próbka Lod-729 ze zwęglonej ściany skrzyni wału najbardziej prawdopodobną wartością wieku kalendarzowego jest 1020 AD (wiek radiowęglowy 990±70 BP). Na poziomie ufności 68,3% (la) wyróżniono następujące przedziały niepewności , , AD. Na poziomie ufności 95,4% (2o) przedziały te wyniosły , , AD. Próbka Lod -731 (jak wyżej) najbardziej prawdopodobną wartością wieku kalendarzowego jest 1020 AD (wiek radiowęglowy 1010±60 BP). Na poziomie ufności 68,3% (1?) wyróżniono następujące przedziały niepewności , , AD. Na poziomie ufności 95,4% (2?) przedziały te wyniosły , , AD.

30 62 ANDRZEJ KUKLIŃSKI Ostatnie odkrycia dokonane w wykopie 1/00-01 (rejon VIII) na zachodnim skraju wzgórza wawelskiego, aczkolwiek przyniosły bardzo interesujące wyniki (m.in. odsłonięto fragmenty palisady oraz dwóch ścian poprzecznych i jednej ściany podłużnej skrzyni oraz rozpoznano sposób wykonania ilastej podwaliny wału i zasadniczo wykluczono 2 fazy tego założenia) 53 nie dały rozstrzygnięcia w zakresie datowania bezwzględnego w oparciu o analizę dendrochronologiczną drewna z jądra wału. Stwierdzono jedynie, że drzewa użyte do budowy skrzyni zostały ścięte na przestrzeni najwyżej kilku lat oraz że wybierano drzewa o niewielkiej średnicy i spoistości wynoszącej średnio 0,9-1,5 mm (Ważny 2001). Z młodych drzew skonstruowano także skrzynię odkrytą w wykopie 1 A/91-92, rejon IX (Krąpiec 1993). Niestety niewiele wyjaśnia też, a może nawet zaciemnia obraz, datowanie radiowęglowe próbek pobranych ze zwęglonych belek skrzyni odkrytej w wykopie 1/00-01, rejon VIII (Borowiec, Trzeciak 2002) 54. Nadal więc pozostaje otwarte zagadnienie, czy odkryte na Wawelu relikty wału o konstrukcji skrzyniowej, z palisadą osadzoną w ilasto-gliniastym nasypie (skarpie) stabilizującą od wewnątrz (od strony wnętrz grodu) zasadniczy trzon wału oraz śladami olbrzymiego pożaru, powstały w połowie lub 2. połowie X wieku, w okresie kiedy Małopolska byłą we władaniu Czechów, czy też dopiero w wieku XI (po 1016 r.), w czasie panowania Bolesława Chrobrego lub Mieszka II. Wówczas jednak budowle przedromańskie zachowane w strefie przebiegu tego wału należałoby przypisać Kazimierzowi Odnowicielowi, a ten wzniósł pas linii umocnień bardziej na zewnątrz w stosunku do przebiegu wału starszego, lecz częściowo na jego rozsypiskach, od północy zaś, od strony Okołu być może nawet u stóp Wawelu. OBWAŁOWANIA KRAKOWSKIEGO PODGRODZIA OKOŁU (KRÓTKI PRZEGLĄD WYNIKÓW BADAŃ 55 ) Pierwsze odkrycia reliktów wczesnośredniowiecznych umocnień Okołu miały miejsce na tzw. Skarpie wschodnim skraju pierwotnej przedmiejskiej (lub wczesnomiejskiej) osady rozciągającej się na północ u stóp wawelskiego wzgórza-grodu (Kwapieniowa, Lenkiewicz, Nowogrodzka, Radwański, Wałowy 53 Rozpoznany układ nawarstwień, stanowiących relikty wału, nie daje pewnych możliwości wydzielenia, sekwencji warstw, które przypisać by można kolejno postępującym po sobie fazom wczesnośredniowiecznych umocnień. Nasyp jest jednorodny i zasadniczo jednoczasowy por. Kukliński Na poziomie ufności 95,4% (2a) przedział niepewności poszczególnych próbek wynosi: a) PB 16 (część zewn.) AD (wiek radiowęglowy próbki 870±50 BP); b) PB 16 (część wewn.) AD (wiek radiowęglowy próbki 910±50 BP); c) PB8 (część przyrdzeniowa) AD (wiek radiowęglowy próbki 960±50BP); d) powtórzona analiza próbki PB 16 daje wynik AD (85,9%) i AD (9,5%) (wiek radiowęglowy próbki 1040±50 BP). 55 Rozdział opracowany wyłącznie na podstawie publikowanych wyników badań.

31 WCZESNOŚREDNIOWIECZNE OBWAŁOWANIA WAWELU W KRAKOWIE , s ; Kwapieniowa, Lenkiewicz, Radwański, Wałowy 1969, s ; Lenkiewicz-Radwańska, Morawski, Wałowy 1970, s ). Odkryć jego reliktów dokonano później także w północno-wschodniej (Informator 1976, s. 206; 1977, s. 172), południowo-wschodniej (Zaitz 1976, s ) oraz północno-zachodniej i zachodniej części (Informator 1978, s. 172; 1979, s ; 1980, s. 153; 1982, s. 194; 1983, s ; 1984, s. 130) fragmentu Starego Miasta, obejmującego obszar wczesnośredniowiecznego podgrodzia Okołu (por. Żaki, Kozieł, Niżnik 1963, s. 337 oraz ryc. 3; Radwańska 1971, s ; Informator 1971, s ; Borowiejska-Birkenmajerowa 1975, s , 42; Radwański 1972, s. 5^ł0; 1975, s oraz ryc. 19). Lokalizacji przebiegu fortyfikacji ziemnych dokonano także w archeologiczno-geologicznych odwiertach badawczych (ryc. 7). Pozostałości wałów stwierdzono we wschodniej, południowo-wschodniej i południowej części obszaru pierwotnego Okołu wykopy 1/57-58, 11/57-58, III/59, IV/63, V/67, VII-VIII/ W zachodniej części Okołu zlokalizowano je w następujących punktach: a) Odwierty 478,479,480,481 oraz 188 i 189, a także wykop VII/62 i XVIII/64 (w obrębie Muzeum Archeologicznego). Tu odkryto wewnętrzną krawędź gliniastego nasypu; b) Wykop 1/69 teren Muzeum Archeologicznego Ogród (por. późniejszy wykop V/83-84: ul. Senacka 3 por. punkt c). Tu stwierdzono resztki konstrukcji drewnianych; c) Wykop IV/81-84: ul. Kanonicza 9 oraz wykop V/83-84: ul. Senacka 3 (na obrzeżach Muzeum Archeologicznego, od strony pierwotnych bagien Żabiego Kruka). Pozostałości podwaliny (?) wału w postaci rusztu lub przekładki; d) Odwierty 190, 191, 192. Zlokalizowano zewnętrzne partie wału; e) Wykop M.-III/58 (w pobliżu oficyn ul. Kanoniczej i muru ogrodowego od strony Seminarium Duchownego; f) Odwiert wykonany w zachodniej części dziedzińca budynku ul. Kanonicza 19. Najbardziej na południe wysunięty sondaż, w którym stwierdzono pozostałości wewnętrznej części wału w postaci tłustawej gliny ze śladami spalenizny i kamieni wapiennych; g) Między odwiertem 84, a stokami Wawelu wał należy lokalizować na tyłach zabudowy ul. Kanonicza 21 oraz pod zachodnimi partiami oficyn posesji ul. Kanonicza 23 i 25; h) Relikty wału odkryto także w granicach oficyn na tyłach ul. Kanoniczej 9 i 11 (por. wykopy 1/69, III/78, IV/81-84). Uzupełnieniem" opisanych wyżej odkryć reliktów wałów były badania ratownicze i wiercenia archeologiczno-geologiczne przeprowadzone w południowej części plant, przy dawnej ul. Waryńskiego (dzisiaj św. Gertrudy), w latach

32 64 ANDRZEJ KUKLIŃSKI Ryc. 7. Plan podgrodzia (Okołu) krakowskiego z wykopami badawczymi i odwiertami archeologiczno-geologicznymi, w których dokonano odkryć reliktów wczesnośredniowiecznych wałów obronnych (oprać, autor; rys. K. Musiał): 1 wykopy, w których dokonano odkryć reliktów wczesnośredniowiecznych wałów obronnych; 2 wykop instalacyjny (kanalizacyjny) z domniemanymi reliktami południowego

33 WCZESNOŚREDNIOWIECZNE OBWAŁOWANIA WAWELU W KRAKOWIE (otwory wiertnicze 182, 183), 1969 (otwór 305) i 1972 (odwierty oraz wykop IV/72). Pozostałości drewniano-ziemnych fortyfikacji stwierdzono wówczas w wykopie IV/72 oraz w otworach wiertniczych 183, 485, Odsłonięto jądro wczesnośredniowiecznego umocnienia wraz z pozostałościami konstrukcji drewnianych: a) najpewniej desek, stanowiących oblicowanie, usytuowanych wzdłuż zachodniej krawędzi wału, b) dębowych belek w formie wsporników skierownych ku górze być może wzmacniających zachodnie zadeskowane" lico zabezpieczające go przed zawaleniem do wnętrza osady (Zaitz 1976, s ). Domniemanego odkrycia resztek wału dokonano także u wschodnich stoków Wawelu, w czasie nadzorów prac budowlanych, w wykopie instalacyjnym (wodociągowym). Rozpoznano w nim fragment muru miejskiego sąsiadującego z dawną średniowieczną bramą zw. Grodzką. W pobliżu tego muru, na południe, natrafiono na nasypy humusowo-gliniaste, które mogą być pozostałością wczesnośredniowiecznej linii obronnej, łączącej Wawel z podgrodziem-okołem (Informator 1971, s ). Hipoteza ta wymaga potwierdzenia w trakcie badań archeologicznych. Na północnym odcinku podgrodzia przebieg wału określiły odwierty 478,480 i 481 (ul. Poselska 3 północna część Muzeum Archeologicznego), odwiert odcinka wczesnośredniowiecznego wału obronnego łączącego się (?) z obwałowaniami Wawelu; 3 odwierty archeologiczno-geologiczne, w których stwierdzono pozostałości wczesnośredniowiecznych fortyfikacji; 4 odwierty archeologiczno-geologiczne, w których stwierdzono obecność iłów powodziowych zalegających przy górnej krawędzi terasy zalewowej (określają one zasięg południowego odcinka wału); 5 domniemane usytuowanie wykopu M-III/58; 6 kamienice ul. Kanonicza 9 i 11, na tyłach których dokonywano odkryć reliktów wczesnośredniowiecznych umocnień; 7 domniemany przebieg wału na tyłach zabudowy ul. Kanonicza 21 oraz pod zachodnimi partiami oficyn posesji ul. Kanonicza 23 i 25; 8 domniemany przebieg południowego odcinka wału łączącego się (?) z obwałowaniami Wawelu Fig. 7. Plan of the Cracow outer hillfort (Okół) with archaeological trenches and archeological-geological borings in which relics of Early Medieval ramparts have been found (elaborated and drawn by the author): 1 Trenches in which relics of Early Medieval ramparts have been found; 2 Installation (sewage) trench with presumable relics of the southern section of the Early Medieval rampart connected (?) with fortification of Wawel; 3 Archeological-geological borings in which relics of Early Medieval fortifications have been found; 4 Archeological-geological borings in which flood silts near the edge of the flood plain have been found (they indicate the reach of the southern section of the rampart); 5 Presumable location of excavation trench M-III/58; 6 Houses in Kanonicza St. 9 and 10, at the back of which relics of Early Medieval fortification have been found; 7 Presumable line of the rampart at the back of a house in Kanonicza St. 21 and beneath the western parts of backyard buildings of lots in Kanonicza St. 23 and 25; 8 Presumable line of the southern section of the rampart connected (?) with ramparts of Wawel

34 66 ANDRZEJ KUKLIŃSKI 431 (ul. Poselska 22 naprzeciwko klasztoru SS. Bernardynek; w nim najdalej na północ uchwycono resztki wału) oraz odwiert nr 426 (Na Skarpie). Na wschód od ogrodu klasztoru SS. Bernardynek (wykopy VII-VIII/76-77 na Skarpie) odkryto gliniaste, ilaste i piaszczysto-gliniaste nasypy jądra wału datowanego na X/XI-XIII w., w którym, w postaci smug zbutwiałego drewna, zachowały się ślady konstrukcji drewnianych, prawdopodobnie skrzyń (Informator 1976, s. 206; 1977, s. 172). Budowniczowie umocnień krakowskiego podgrodzia dostosowali ich przebieg do pierwotnego ukształtowania terenu, podobnie jak to miało miejsce na wawelskim wzgórzu. W części wschodniej umocnienia znajdowały się na skraju pierwotnej terasy nadzalewowej. Na odcinku zachodnim wzniesione zostały na pograniczu terasy średniej i powodziowej, w obrębie terenu narażonego na wylewy Wisły w czasie powodzi (Radwański 1972, s. 5-25). W strefie tej (wykop IV/81-84: ul. Kanonicza 9 oraz wykop V/81-84: ul. Senacka 3), od strony pierwotnych bagien tzw. Żabiego Kruka, odkryto resztki konstrukcji drewnianych, których układ jakby rusztu dwukierunkowego lub przekładki (dolny poziom belek ułożony jest prostopadle do osi przebiegu wału, górny równolegle) 56 wskazuje, że mogła ona pełnić funkcję podwaliny wału (Informator 1984, s. 130). Podwaliny szczególnie ważnej dla statyki wału, gdyż często narażonej na podmywanie wylewami Wisły. Istniejący tu wał obronny pełnił jednocześnie funkcje wału przeciwpowodziowego chronił zabudowę zachodniej części podgrodzia, położonej w strefie zalewowej (Kozieł 1962, s ; Żaki, Kozieł, Niżnik 1963, s. 337 oraz ryc. 3; Borowiejska-Birkenmajerowa 1975, s ,42) 57, gdzie istniała potrzeba solidnego fundamentowania konstrukcji wału wzmocnienia u podstawy 58. Próbki 56 Uprzejme infromacje mgr Cwetscha i mgr E. Zaitza. W tym miejscu dziękuje także mgr E. Zaitzowi za pomoc w weryfikacji usytuowania i sygnatur niektórych wykopów badawczych w obrębie Okołu, w których odkryto relikty wału. 57 Por. wykop M-III/58 zlokalizowany w pobliżu oficyn ul. Kanoniczej i muru ogrodowego Seminarium Duchownego. 58 Równie solidnie i podobnie zbudowana była np. podwalina wału II podgrodzia w Gnieźnie datowanego na 2. połowę X wieku (Janiak 1998, s , 148) oraz wał odkryty w latach na Ostrowie Tumskim we Wrocławiu datowany na 1. połowę X wieku (Koćka, Ostrowska 1955; Kaźmierczyk 1991, s. 33), wał grodu z I fazy na Ostrowie Tumskim w Poznaniu (stanowisko Ostrów Tumski 11) datowany na połowę X wieku (Wiślański 1968, s. 11, ryc. 11) oraz wał starszej fazy grodu w Lądzie (Zeylandowa 1978, s. 39). Zarówno we Wrocławiu, jak i w Poznaniu opisane odcinki wału obronnego pełniły jednocześnie funkcje wałów przeciwpowodziowych. Por. także konstrukcje, odkryte w 1997 roku na zachodnim obrzeżu grodu opolskiego, złożone z narzutu gałęzi, grubszych beleczek i nielicznych dranic ułożonych na osi wschód-zachód. Tworzyły one zasadniczo jedną warstwę, pod którą znajdowały się belki poprzeczne. Nad całością spoczywała warstwa gliny grubości 0,6-0,8 m. Od wschodu konstrukcja ta przylega do reliktów wału odkrytych w czasie wcześniejszych badań (m.in. na arze 373). Prawdopodobnie stanowiła ona umocnienie i osłonę wału przed okresowymi wylewami wód Odry (Gediga, Kolenda, Nowaczyk 2000, s ).

35 WCZESNOŚREDNIOWIECZNE OBWAŁOWANIA WAWELU W KRAKOWIE 67 pobrane z belek, stanowiących część tego fundamentu, poddano analizie dendrochronologicznej. Najmłodsza uzyskana data ścięcia drzewa użytego do budowy to 973 AD (Kara, Krąpiec 2000, s. 307). Określa ona terminus post quem budowy przynajmniej tego odcinka wału. W strefie wykopów badawczych na wschodnich obrzeżach pierwotnego podgrodzia (tzw. wykopy Na Skarpie: 1/57-58,11/57-58, III/59, IV/63, V/67) wyróżniono 2 fazy umocnień (Radwański 1975, s ). Odkryto je także na przeciwległym zachodnim skraju Okołu. Starszą fazę (z 2. połowy IX 1. połowy X w.) tworzyła palisada, osadzona w podłużnym rowie wykopanym we wcześniej nawiezionej glinie, tworzącej pokład szerokości około 4 m. Dębowe słupy palisady (o średnicy 7-26 cm) osadzono w nim w odległości do 10 cm. Pale ustabilizowano zasypując rów piaskiem i gliną. Palisada ta była umocniona od wewnątrz dwoma dodatkowymi rzędami pionowych palików. Paliki rzędu bliższego (średnicy 7-10 cm) rozmieszczone były w odstępach 6, 25, 50 cm. Od zewnętrznej ściany palisadowej dzieliło je cm. Drugi, dalszy rząd składał się z kołków i pali. Te wszystkie drewniane elementy konstrukcyjne wału oblepione były gliną. Prawdopodobnie stanowiły one szkielet ściany, na przykład plecionkowej, umożliwiającej wylepienie jej oraz wypełnienie piaskiem i gliną przestrzeni powstałej między dwoma ścianami (por. Poleski 2003, s. 244). Być może, przed zewnętrzną ścianą palisadową nadsypano platformę rodzaj bermy, która miała wzmocnić zewnętrzną krawędź naturalnego zbocza skarpy nadzalewowej. Pozostałości starszej palisadowej fazy wału stwierdzono także, na zachodnim obrzeżach dawnego podgrodzia, w piwnicach oficyny posesji ul. Kanonicza 13 (Informator 1979, s. 160). Wał młodszy (II faza umocnień: wzniesienie X/XI 2. połowy XI w.; użytkowanie do XIII w.) zachował się w postaci nasypu utworzonego z żółtoszarych i zielonkawych, miejscami plastycznych, miejscami spiaszczonych glin ilastych, pierwotnie stanowiących aluwia rzeczne i mady, pochodzące z obszaru terasy powodziowej. Konstrukcje drewniane zalegały w spągu trzonu wału oraz pod nim tworząc rodzaj fundamentowania. Składały się z belek ułożonych jedna na drugiej, w formie ścian wysokości do ok. 80 cm, usytuowanych poprzecznie do biegu wału. Belki pod wałem, które wzmacniały jego podstawę, osadzone były w rowkach wykonanych w starszych warstwach 59, natomiast w trzonie wału 59 W podwalinie wału z 1. połowy X w. na Ostrowie Tumskim we Wrocławiu (S. Moździoch 2000, s. 339, datuje ją na połowę X wieku) poprzeczne belki z hakami (tzw. kotwie) umieszczono w podobnych wkopach fundamentowych (por. wykop III/85). Zastosowano tu tzw. konstrukcję hakowo-podkładkową (a więc nie rusztową i nie przekładkową), czyli podkładkę z hakami (Kaźmierczyk 1991, s. 28 oraz ryc. 7,10 i 11). Relikty tego wału zachowały się wyłącznie we wkopach fundamentowych, w których osadzono drewniane belki (wkopy te stwierdzono także w wykopach I-II/77-78 tu odkryto relikty wału z trzeciej ćwierci X wieku (por. Kocka, Ostrowska 1955,

36 68 ANDRZEJ KUKLIŃSKI zostały pokryte nasypem jego jądra. Wyżej prawdopodobnie stabilizowała go konstrukcja rusztowa. Zewnętrzną i wewnętrzną część trzonu wzmacniały kamienie. Na podstawie zachowanych konstrukcji drewnianych oraz układu warstw ziemi i kamieni rekonstruuje się kształt wału. Był on złożony z terasowatej podstawy szerokości 9-10 m i wysokości ok cm oraz z trapezowatego w przekroju nasypu. Na tej ziemnej podwalinie, wzmocnionej poprzecznymi drewnianymi ścianami i rusztem oraz od zewnątrz i od wewnątrz kamieniami 60, znajdowała się górna część, o nierozpoznanej ze względu na stan zachowania (resztki destrukt na wtórnym złożu), konstrukcji drewniano-ziemnej (Radwańska 1971, s ). W północno-wschodniej części tzw. Skarpy, po wschodniej stronie ogrodu klasztornego SS. Bernardynek (wykopy VII-VIII/76-77 Na Skarpie), odkryto zróżnicowany pod względem składu gliniasty, ilasty i piaszczysto-gliniasty nasyp jądra wału (z X/XI-XIII w.) oraz ślady konstrukcji drewnianych, być może skrzyni, zachowane w postaci smug zbutwiałego drewna (Informator 1978, s. 172). Może jest to górna część wału, a może świadczy to o zastosowaniu różnych typów konstrukcji drewnianych w jądrze młodszego wału podgrodzia (por. Radwański 1975, s. 125) 61. Wały Okołu prawdopodobnie były związane z fortyfikacjami grodu Wawelu. Dotychczas jednak nie odkryto styku obwodu tych dwóch pierścieni umocnień. U północnych stoków wzgórza wawelskiego domyślano się go na wysokości Domu Długosza, w przybliżeniu w miejscu skrzyżowania ul. Kanoniczej i Podzamcze oraz współczesnego podejścia na Wawel od strony bramy Herbowej. Z południowym odcinkiem wału podgrodzia (Okołu), łączącego się ze wschodnim odcinkiem wału grodu (Wawelu), związano odkrycie humusowogliniastego nasypu dokonane w wykopie instalacyjnym (wodociągowym) u stóp s ). Ten typ fundamentowania wału stwierdzono również w Niemczy k. Dzierżoniowa, Dobromierzu k. Bolkowa, Gilowie k. Niemczy (por. Kaźmierczyk 1983, s ; Bykowski, Kaźmierczyk, Lasak 1984, s ). Belki z hakami poprzeczne w stosunku do osi przebiegu wału umieszczano we wkopach fundamentowych głębokości cm, w odległości 1 m od siebie. Grubość belek sięgała ok. 30 cm, długość ok. 3,5 m. W podwalinie wału belki hakowe kotwiły belki licowe biegnące wzdłuż osi wału. Na nich spoczywały belki podkładki przesypywane piaskiem Konstrukcja ta zabezpieczała korpus wału przed deformacją. Belki konstrukcji wykonane były z drewna dębowego (dąb jest drzewem odpornym na gnicie i trudnym do podpalenia, zwłaszcza po zdjęciu kory). Natomiast na krakowskim podgrodziu belki wkopane w starsze warstwy są, wg odkrywców, pozostałościami skrzyń. 60 Na linii zachodniego zasięgu tych kamieni występują szczątki pionowej okładziny kamiennej. 61 Ten sposób wznoszenia wałów nie był odosobniony. Na przykład podgrodzie grodu w Gilowie (koło Niemczy na Śląsku) z IX-X wieku otaczał wał zbudowany z kilku odcinków o diametralnie różnej konstrukcji (Bykowski, Kaźmierczyk 1985, s. 58).

37 WCZESNOŚREDNIOWIECZNE OBWAŁOWANIA WAWELU W KRAKOWIE 69 wschodnich stoków Wzgórza 62. Maksymalnie południowy zasięg przebiegu tego odcinka fortyfikacji podgrodzia ogranicza górna krawędź terasy zalewowej (Radwański 1972, s. 27). Określa ją w przybliżeniu warstwa iłów powodziowych, 2-metrowej miąższości, stwierdzona u podnóża Wawelu od strony południowowschodniej (naprzeciw kościoła 00. Bernardynów) w odwiercie 184 oraz w położonym ok. 50 metrów na północny-wschód odwiercie 305 (ryc. 7). WNIOSKI Wyniki badań nad reliktami wczesnośredniowiecznego wału obronnego Wawelu oraz szczegółowa analiza, jego kontekstu stratygraficznego i przebiegu (m.in. w stosunku do najstarszej przedromańskiej architektury Wawelu datowanej na 1 ćwierć XI wieku), oparta także na wiedzy historycznej o dziejach Ziem Polskich w X i XI wieku, nie rozstrzygają ostatecznie daty powstania wawelskiego wału skrzyniowego z wewnętrzną (od strony wnętrza grodu) ścianą palisadową osadzoną w ilastych nasypach. Pozwalają jednak sformułować kilka podstawowych pytań i wniosków: 1. Jeżeli wał krakowskiego podgrodzia, datowany dendrochronologicznie po 973 AD, prawdopodobnie na okres panowania Czechów, był tak solidnie zbudowany (por. odkrycia domniemanej podwaliny wału dokonane w wykopach IV: ul. Kanonicza 9 i V: ul. Senacka 3), gdzie zatem zachowały się równie solidne konstrukcje ważniejszego od Okołu grodu centralnego Wawelu, siedziby władcy? Z pewnością nie należy do nich pokład ziemi z dużą ilością kamieni, bez śladów konstrukcji drewnianych (Tabela 1: odkrycia dokonane w rejonie XIV), stanowiący domniemane relikty wału starszego od tzw. wiślańskiego ze skrzyniami i palisadą, datowanego dendrochronologicznie na okres po 1016 AD (Tabela: wykop 1 A/91-92 Rejon IX). Być może jednak ta kamienista warstwa stanowi podstawę tzw. wału wiślańskiego, tak jak to ma miejsce na zachodnim odcinku wału podgrodzia. 2. Jeżeli wał tzw. wiślański, o konstrukcji skrzyniowej, z wewnętrzną ścianą palisadową osadzoną, od strony wnętrza grodu, w gliniasto-ilastej skarpie, wybudowano w połowie X lub 2. połowie X wieku w okresie panowania Czechów, 62 Wykop ten biegł z północy na południe m.in. wzdłuż ul. Św. Idziego. Sięgnął zbiegu ul. Grodzkiej i Bernardyńskiej. Odkryto w nim fragment obronnego muru miejskiego sąsiadującego ze średniowieczną bramą zw. Grodzką i łączącego Wawel z miastem od XIV wieku. Na południe od tego muru odsłonięto nasyp humusowo-glinasty, być może pozostałość odcinka wczesnośredniowiecznego wału biegnącego pomiędzy podgrodziem a grodem (Informator 1972, s ). Prawdopodobnie także ten wykop był w 1971 roku (por. ul. św. Idziego wykop I i II?) badany i rozpoznany do cala przy pomocy świdra ręcznego przez ekipę Pracowni Archeologicznej na Wawelu. Jednak nie opublikowano bardziej szczegółowych wyników tych prac.

38 70 ANDRZEJ KUKLIŃSKI zniszczeniu uległ pod koniec X wieku (ślady gwałtownego zniszczenia w czasie pożaru są bardzo wyraźne), w czasie najazdu Mieszka I na Kraków ok. 987/988 r. (Labuda 1988, s ), to budowle przedromańskie posadowione w jego rozsypiskach lub warstwach, które uformowały się bezpośrednio wyżej są dziełem Bolesława Chrobrego i Mieszka II (powstały w latach ok ). Część z nich powstać mogłaby także w czasie panowania Kazimierza Odnowiciela (1039 lub /58 r.). Około połowy XI wieku pojawia się na Wawelu nowy warsztat budowlany powstają pierwsze budowle romańskie. 3. Jeżeli wał tzw. wiślański został zbudowany po 1016 AD (dendrodata) to być może uległ zniszczeniu w 1038 roku w wyniku najazdu księcia czeskiego Brzetysława I (nie istniał już w czasach panowania Kazimierza Odnowiciela po jego powrocie do Polski w 1039 lub 1040 roku). Opinie czy najazd ten, poza Wielkopolską i Pomorzem, objął także Małopolskę z Krakowem są podzielone. Zdecydowanie opowiada się za tym Labuda (1988, s ). Przeciwnego zdania jest B. Krzemieńska (1959, s ; por. także Polek 1986, s ; Pianowski 1984, s. 78; 1994, s. 37; Wyrozumski 1992, s ; oraz Slama 2002, s ; Kurnatowscy 2003, s. 172). Przy uznaniu terminus post quem wzniesienia wału po 1016 AD (dendrodata) można brać pod uwagę hipotezę 0 zdobyciu i zniszczeniu Krakowa przez Brzetysława. Być może jednak gród spłonął wcześniej, w tym burzliwym okresie pomiędzy 1030 a 1038 rokiem, w którym miały miejsce: najazdy zewnętrzne ( r.), tzw. powstanie ludowe (1031 r.), bratobójcza wojna domowa pomiędzy Mieszkiem II, a Bezprymem i Ottonem ( r.), śmierć Mieszka II (1034 r.), powstanie możnowładcze skierowane przeciwko Kazimierzowi Odnowicielowi (1037/1038 r.), w końcu najazd czeski (1038 r.) (Labuda 1992, s ). Trudno przypuszczać by wydarzenia te ominęły Małopolskę. Nawet jeżeli ich zasięg był ograniczony 1 mniej destrukcyjny, niż w innych dzielnicach Polski, na pewno nie sprzyjały one działalności budowlanej. Wówczas budowle kamienne horyzontu przedromańskiego, mieszczące się w pasie przebiegu zniszczonego wału, m.in. w jego destrukcie i rozsypiskach, byłyby dziełem Kazimierza Odnowiciela. 4. Wariant 1 (ad. punkt 2) zamyka przynajmniej część zabytków (te o krótkotrwałej żywotności, na przykład naczynia, które powstały w tym czasie, były też wówczas użytkowane i uległy zniszczeniu rozbiciu) odkrytych w wyróżnionych poziomach użytkowych (na przykład bruków, pozostałości chat i innych obiektów) pomiędzy strefą destruktu wału a warstwami, z których wyprowadzono wkopy fundamentowe budowli przedromańskich (określająje poziomy odsadzek fundamentowych), tj. w okresie czasu około 987/ /58 (koniec X połowa XI w.). 5. Przy wariancie 2 (ad. punkt 3) czas ten ulega radykalnemu zawężeniu do 1038/ /58 r. (koniec 1. połowy, połowa XI w.).

39 WCZESNOŚREDNIOWIECZNE OBWAŁOWANIA WAWELU W KRAKOWIE W wypadku zabytków, których użytkowanie wynikające z ich charakteru trwać mogło dłużej (np. monety, ozdoby, ostrogi etc.) połowaxi wieku (1050/58 r.) określa tylko terminus ante quem ich użytkowania ( tu i teraz"). 7. Wiedza ta krytycznie wykorzystana wraz ze szczegółową i kompleksową (obejmującą wiele wykopów) analizą układu stratygraficznego może być bardzo pomocna dla interpretacji i datowania znalezisk (zabytków) ruchomych, pochodzących z omawianej sekwencji nawarstwień. Zamek Królewski na Wawelu Dział Archeologii BIBLIOGRAFIA Borowiec Ireneusz, Trzeciak Paweł 1998 Wyniki datowania radiowęglowego 3 próbek węgla drzewnego pobranych z wykopu 1 A/91-92, rejon IX oraz 16 h/91, rejon XIV (opracowanie w Archiwum Zamku Królewskiego na Wawelu) Wyniki datowania radiowęglowego 4 próbek węgla drzewnego pobranych z wykopu 1/00-01, rejon VIII (opracowanie w Archiwum Zamku Królewskiego na Wawelu). Bykowski Karol, Kaźmierczyk Józef, Lasak Irena 1984 Grodzisko z IX-X wieku w Gilowie koło Niemczy w świetle wyników badań w 1982 roku, Śląskie Sprawozdania Archeologiczne" 25, s Bykowski Karol, Kaźmierczyk Józef 1985 Konstrukcje obronne z IX-X wieku podgrodzia w Gilowie k. Niemczy w świetle badań w 1983 roku, Śląskie Sprawozdania Archeologiczne" 26, s Borowi ej ska-birkenm aj erowa Maria 1975 Kształt średniowiecznego Krakowa, Kraków. Dąbrowska Elżbieta 1973 Wielkie grody dorzecza górnej Wisły (ze studiów nad rozwojem organizacji terytorialno-plemiennej w VII-X wieku), Wrocław-Warszawa-Kraków. Dobrzycki Jerzy 1953 Problemy badawcze z dziejów najstarszego Krakowa, Studia Wczesnośredniowieczne" 2, s Dzieduszycka Bożena 1977 Ze studiów nad wczesnośredniowiecznymi technikami budownictwa obronnego. Umocnienia wczesnośredniowieczne Kaszowa w województwie wrocławskim, SI. Ant. 24, s Czerska Barbara, Kaźmierczyk Józef 1979 Brama kamienno-drewniana na grodzisku w Dobromierzu z IX w., Śląskie Sprawozdania Archeologiczne" 20, s.79-82

40 72 ANDRZEJ KUKLIŃSKI F i r1 e t Janusz 1993 Stratygrafia kulturowa na stanowisku Kraków-Wawel, rejon VIII (międzymurze) w świetle badań archeologicznych, Acta Archeologica Waweliana" Wyniki nowych badań nad konstrukcją i chronologią wałów obronnych na Wawelu, Archeologica Historica" 19, s Z dziejów dwu kaplica pałacowych na Wawelu znanych pod wezwaniem iw. św. Marii Egipcjanki, Gereona (?) oraz Feliksa i Adaukta N.P. Marii?, [w:] Festina Lente (prace ofiarowane Andrzejowi Fischingerowi w siedemdziesiątą rocznicę urodzin), Kraków, s F i r 1 e t Janusz, P i a n o w s k i Zbigniew 1979 Nowo odkryty kościół romański na Wawelu, Spraw. Arch. 31, s Z nowszych badań nad wczesnośredniowieczną architekturą murowaną w Krakowie, Zeszyty Naukowe Muzeum Historycznego Miasta Krakowa Krzysztofory", z. 16, s a Kraków Wawel. Badania archeologiczno-architektoniczne pałacu królewskiego oraz katedry w latach , [w:] Osadnictwo i architektura Ziem Polskich w dobie Zjazdu Gnieźnieńskiego, Warszawa, s b Przemiany architektury rezydencji monarszej oraz katedry na Wawelu w świetle nowych badań, [w:] Kwartalnik Architektury i Urbanistyki" 49, z. 4, s Gediga Bogusław, Kolenda Justyna, Nowaczyk Wioletta 2000 Badania ratownicze na terenie grodu na Ostrówku w Opolu, [w:] Badania archeologiczne na Górnym Śląsku i ziemiach pogranicznych w 1997 roku, Katowice, s Giżbert Wanda, Żaki Andrzej 1954 Odkrycie rośliny sorgo " w warstwie wczesnośredniowiecznej w Krakowie na Wawelu, WA 20, z. 4, s Gumowski Marian 1939 Corpus Nummorum Poloniae 1. Hensel Witold 1952 Szkice wczesnodziejowe, cz. I, SI. Ant. 2, s Do problematyki świętych gajów pogańskich z komparatystyki archeologii słowiańskiej, APolski 46, z. 1-2, s Hermann Joachim 1966 Tornov und Verbeg Ein Beitrag zur Frühgeschichte des Lausitz, Schriften der Sektion für Vor- und Frühgeschichte Berlin" 21, s Hilczerówna Zofia 1969 Pierwsze systematyczne prace wykopaliskowe na wczesnośredniowiecznym grodzisku w Kaszowie pow. Milicz, Spraw. Arch. 21, s

41 WCZESNOŚREDNIOWIECZNE OBWAŁOWANIA WAWELU W KRAKOWIE 73 In form ator Informator Archeologiczny. Badania 1971, 1976, 1977, 1978, 1979, 1980, 1982, 1983, 1984, Warszawa. Jamka Rudolf 1963 Kraków w pradziejach, Wrocław-Warszawa-Kraków Początki głównych miast wczesnośredniowiecznych w Polsce południowej w świetle badań archeologicznych, Cz. I: Kraków, Zeszyty Naukowe UJ nr CCLXXII, Prace Archeologiczne nr 13. Janiak Tomasz 1998 Wal obronny II podgrodzia gnieźnieńskiego zespołu grodowego, [w:] Kraje słowiańskie w wiekach średnich. Profanum i sacrum, Poznań, s Jasiński K. Rodowód pierwszych Piastów, Wrocław-Warszawa. Jażdżewska Maria 2000 Ośrodek produkcji wapienniczej w osadzie późnorzymskiej na stanowisku 2 w Siemiechowie, w województwie Łódzkim, Archeologia et Historia", Łódź, s Kamińska Janina Gród w Czerchowie w świetle wykopalisk, Prz. Arch. 9, z Kara Michał 1998 Początki i rozwój wczesnośredniowiecznego ośrodka grodowego na Ostrowie Tumskim w Poznaniu, [w:] Civitates Principales. Wybrane ośrodki władzy w Polsce wczesnośredniowiecznej, Gniezno, s Kara Michał, K r ą p i e c Marek 2000 Możliwości datowania metodą dendrochronologiczną oraz stan badań dendrochronologicznych grodzisk z terenu Wielkopolski, Dolnego Śląska i Małopolski, [w:] Ziemie polskie w X wieku i ich znaczenie w kształtowaniu się nowej mapy Europy, Kraków, s Kaźmierczyk Józef 1983 Grodzisko w Dobromierzu k. Bolkowa, Studium do badań pogranicza Państwa Wielkomorawskiego na Śląsku, Acta Uniwersitatis Wratislaviensis" 616, Studia Archeologiczne 13, s , Wrocław Ku początkom Wrocławia, cz. 1, Wrocław-Warszawa. Kocka Wojciech, Ostrowska Elżbieta 1955 Prace wykopaliskowe we Wrocławiu w latach , Studia Wczesnośredniowieczne" 3, s Kosmas Kosmasa Kronika Czechów, tłum., wstęp i komentarz M. Wojciechowska, Warszawa 1968.

42 74 ANDRZEJ KUKLIŃSKI Kowalski Stanisław, Kozłowski Janusz K., G i nte r Bolesław 1970 Stanowisko paleolitu środkowego i górnego na Wawelu w Krakowie, Mat. Arch. 11, s Kozieł Stanisław 1962 Zachodnia rubież wczesnośredniowiecznego Okołu w Krakowie, Spraw. PAN Kraków, 1962/2, s Recenzja biążki K. Radwańskiego, Kraków przedlokacyjny, Spraw. Arch. 29, s Technologia murów budowli przedromańskich na Wawelu, Acta Archeologica Waweliana" 2, s Kozieł Stanisław, Fraś Mieczysław 1979 Stratygrafia kulturowa w rejonie przedromańskiego kościoła B na Wawelu, Wrocław-Warszawa-Kraków. Krąpiec Marek 1993 Analiza dendrochronologiczna prób drewna z przepalonej konstrukcji wczesnośredniowiecznego wału na wzgórzu wawelskim (maszynopis w Archiwum Zamku Królewskiego na Wawelu) Dendrochronologiczne datowanie węgli drzewnych z wczesnośredniowiecznego wału na Wawelu, Spraw. Arch. 50, s Krzem ieńska B W sprawie chronologii wyprawy Brzetysława 1 na Polską, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Łódzkiego, seria I, z. 12, s Kukliński Andrzej 1995a Wyniki badań archeologicznych w obrębie wczesnośredniowiecznych wałów obronnych w zachodniej części Wawelu w świetle analizy dendrochronologicznej i Cl4, Spraw. PAN Kraków 39/1, s b Pierwsze odkrycie wału wczesnopiastowskiego (?) na Wawelu datowanego dendrochronologicznie, Spraw. Arch. 47, s Chronologia reliktów wczesnośredniowiecznego wału obronnego, odkrytych w zachodniej części Wawelu w latach , w świetle analizy archeologicznej, dendrochronologicznej i radiowęglowej, Zeszyty Naukowe Politechniki Śląskiej, seria: Matematyka Fizyka 80, Geochronometria 14, s a Rotunda romańska i narożnik budowli czworokątnej (?) u stóp baszty Sandomierskiej na Wawelu, Acta Archeologica Waweliana 2, s b Wczesnośredniowieczne warstwy osadnicze Krakowa- Wawelu (odkryte w wykopie 1C, Rejon IX), a relikty jego wału obronnego datowanego dendrochrolonogicznie na okres po 1016 roku, Spraw. Arch. 50, s Badania wczesnośredniowiecznego wału obronnego w Rejonie IX na Wawelu w Krakowie, [w:] Osadnictwo i architektura ziem polskich w dobie Zjazdu gnieźnieńskiego, Warszawa, s

43 WCZESNOŚREDNIOWIECZNE OBWAŁOWANIA WAWELU W KRAKOWIE Spór wokół datowania wczesnośredniowiecznego wału obronnego na Wawelu w Krakowie, [w:] Polonia Minor Medii Aevi (Studia ofiarowane Panu Profesorowi Andrzejowi Żakiemu w osiemdziesiąta rocznicę urodzin), Kraków- Krosno, s Kurnatowscy Zofia i Stanisław 2003 Parę uwag o odmiennościach kulturowych Małopolski (widzianych odpółnocy), [w:] Polonia Minor Medii Aevi (jak wyżej), s Kwapieniowa Maria, Lenkiewicz Teresa, Nowogrodzka Barbara, Radwański Kazimierz, Wał o wy Alina 1968 Badania na Okolę w Krakowie w 1963 roku, wykop IVna Skarpie, Mat. Arch. 9, s Kwapieniowa Maria, Lenkiewicz Teresa, Radwański Kazimierz, Wałowy Alina 1969 Badania na Okolę w Krakowie w 1959 roku, wykop III na Skarpie, Mat. Arch. 10, s Labuda Gerard 1986 Jak i kiedy Kraków został stolicą Polski piastowskiej, Rocznik Krakowski" 52, s Studia nad początkami państwa polskiego 2, Poznań Mieszko II król Polski. Czasy przełomu w dziejach Państwa Polskiego, Kraków Słowiańszczyzna starożytna i wczesnośredniowieczna, Antologia tekstów źródłowych, Poznań. Lenkiewicz-Radwańska Teresa, Morawski Władysław, Wałowy Alina 1970 Badania na Okolę w Krakowie w roku 1967, wykop V na Skarpie, Mat. Arch. 11, s Leńczyk Gabriel 1948 Prace wykopaliskowe na Wawelu, Ochrona Zabytków" 1 /3 4, s Badania wykopaliskowe na Wawelu w latach 1948 i 1949, Studia wczesnośredniowieczne" 2, s Badania wykopaliskowe na Wawelu w latach 1948 i 1949, Studia do dziejów Wawelu" 2, s Elementy obronne w miejscach umocnionych, Studia Archeologiczne" 2, s Lewicki Tadeusz 1967 Al Masudi, [w:] Słownik Starożytności Słowiańskich 3, s Łosiński Władysław 1996 W sprawie lokalizacji portu wczesnośredniowiecznego Szczecina, [w:] Słowiańszczyzna w Europie średniowiecznej 2, Wrocław 1996, s Łowmiański Henryk 1971 Początki Polski, t. 4, Warszawa. Łuszczkiewicz Władysław 1881 Trzy epoki sztuki na Zamku Krakowski, Kraków.

44 76 ANDRZEJ KUKLIŃSKI 1899 Najstarszy Kraków na podstawie badań dawnej topografii, Rocznik Krakowski" 2, s Moździoch Sławomir 2000 Nowe dane do zagadnienia socjotopografii piastowskich grodów kasztelańskich w X-XIII wieku na przykładzie Wrocławia i Bytomia Odrzańskiego na Śląsku, [w:] Osadnictwo i architektura Ziem Polskich w dobie Zjazdu Gnieźnieńskiego, Warszawa, s Musianowicz Krystyna 1956 Gród i osada podgrodowa w Bródnie Starym k. Warszawy, Materiały Wczesnośredniowieczne" 4, s Münch Henryk 1958 Kraków do roku 1257 włącznie, Kwartalnik Architektury i Urbanistyki" 3, z. 1, s Podstawowe problemy urbanistyczne przedlokacyjnego Krakowa, cz. I, Kraków wczesnośredniowieczny do końca XIII w., Teka Komisji Urbanistyki i Architektury" 2. Niesiołowska Anna, Perzyńska Maria, Żak Jan 1968 Badania na posesji Ostrów Tumski 13 w latach , [w:] Poznań we wczesnym średniowieczu 2, Wrocław-Warszawa, s Pazdur Mieczysław F Sprawozdanie nr 111/92 z wykonania oznaczeń wieku metodą C-14, pozycja rejestru próbek: 1373 (maszynopis w Archiwum Zamku Królewskiego na Wawelu). Pianowski Zbigniew 1984 Z dziejów średniowiecznego Wawelu, Kraków Najstarsze budowle sakralne na Wawelu w świetle badań archeologicznoarchhektonicznych, Nasza Przeszłość" 69, s Wawel Obronny. Zarys przemian fortyfikacji grodu i zamku krakowskiego w. IX-XIX, Kraków Sedes regnii principales ". Wawel i inne rezydencje piastowskie do połowy XIII wieku na tle europejskim, Kraków Architektura monumentalna na Wawelu od 1000 do około 1300 roku, [w:] Civitates principales. Wybrane ośrodki władzy w Polsce wczesnośredniowiecznej. Katalog wystawy, Gniezno, s Pietrusiński Jerzy 1996 Krakowska katedra romańska fundacji Bolesława II Szczodrego, [ w : ] Katedra krakowska w średniowieczu (Materiały Sesji Oddziału Krakowskiego Stowarzyszenia Historyków Sztuki), Kraków, s Polek Krzysztof 1986 Kraków i Małopolska w czasie najazdu Brzetysława na Polskę, Studia Historyczne" 29, z. 4, s

45 WCZESNOŚREDNIOWIECZNE OBWAŁOWANIA WAWELU W KRAKOWIE 77 Poleski Jacek 2003 Palisady jako elementy konstrukcji wałów wczesnośredniowiecznych grodów z terenu Małopolski, [w:] Polonia Minor Medii Aevi, Kraków-Krosno, s Pomniki 1946 Pomniki dziejowe Polski, seria II, I (wstęp, komentarz i tłum. T. Kowalski), Kraków. Radwańska Teresa 1971 Umocnienia Okołu w Krakowie, Mat. Arch. 12, s Radwański Kazimierz 1968 Wczesnośredniowieczna ceramika krakowska i zagadnienie jej chronologii, Mat. Arch. 9, s Stosunki wodne wczesnośredniowiecznego Okołu w Krakowie, ich wpływ na topografię osadnictwa, próby powiązania tych zjawisk ze zmianami klimatycznymi, Mat. Arch. 13, s Kraków przedlokacyjny. Rozwój przestrzenny, Kraków. R a j e w s k i Zdzisław 1959 Settlements of a primitive and early feudal epoch in Biskupin and its surroundings, APolona 2, s R a u h u t Lechosław 1956 Sprawozdanie z badań w 1954 roku nad konstrukcją wału grodowego w Gródku Nadbużnym, Spraw. Arch. 2, s Tabaczyńska Eleonora 1996 Osada wczesnośredniowieczna na stanowisku Collegium Gostomianum w Sandomierzu, [w:] Sandomierz. Badania , t. 2, Warszawa, s Sawicki Ludwik 1955 Stanowisko paleolitu dolnego na Wawelu, Studia do dziejów Wawelu" 1, s. 5n. Slama Jiri 2002 Drugie robocze spotkanie Mikulćice Ostrów Lednicki. Mikulćice V.2001 r Studia Lednickie" 7, s Stronczyński Kazimierz 1847 Pieniądze Piastów od czasów najdawniejszych do roku 1300, Warszawa. Śledzik-Kamińska Hanna 1988 Wyniki badań na grodzisku nr 1 w Niedowie, gm. Zgorzelec, Śląskie Sprawozdania Archeologiczne" 30, s Świechowski Zygmunt 2000 Architektura romańska w Polsce, Warszawa. Szydłowski Jerzy 1969 Wczesnośredniowieczne grodzisko w Lubomi, pow. Wodzisław Śląski, Spraw. Arch. 22, s

46 78 ANDRZEJ KUKLIŃSKI Solle M Tor und türm bei den Westslaven in frühgeschichtlicher Zeit, [w:] Siedlung, Burg und Stadt Studien zu ihren Anfänge, Berlin, s Wasilikowa Krystyna, Tom czy ń ska Zofia, Nalepa Dorota 1998 Szczątki roślinne z warstw wczesnośredniowiecznych z rejonu IX na Wawelu, (maszynopis w Archiwum Zamku Królewskiego na Wawelu). Wartołowska Zofia 1949 Średniowieczna warownia w Pszczynie i rekonstrukcje grodów wczesnodziejowych, Światowit" 20, Warszawa, s Gród czerwieński Sutiejsk na pograniczu polsko-ruskim, Światowit" 22. Ważny Tomasz 2000 Analiza dendrochronologiczna drewna z Zamku Królewskiego na Wawelu (maszynopis w Archiwum Zamku Królewskiego na Wawelu). W i ś 1 a ń s k i Tadeusz 1968 Badania wykopaliskowe w Poznaniu na posesji Ostrów Tumski 11 w roku 1948, [w:] Poznań we wczesnym średniowieczu, t. II, Wrocław-Warszawa, s Woźniak Zenon 1968 Przegląd najnowszych badań terenowych, Spraw. Arch. 19, s Wyrozumski Jerzy 1992 Dzieje Krakowa. Kraków do schyłku wieków średnich, t. 1, Kraków. Zaitz Emil 1976 Badania archeologiczne w południowej części plant przy ul. Waryńskiego w Krakowie (południowo-wschodnia część Okołu), Mat. Arch. 16, s Zeylandowa Maria 1977 Wyniki badań archeologicznych w Lądzie (próba interpretacji przynależności plemiennej i funkcji grodu), [w:] Gród wczesnośredniowieczny w Lądzie nad środkową Wartą, Poznań, s Żaki Andrzej, Kozi eł Stanisław, N i ż n i k Józef 1963 Badania nad przedlokacyjnym Krakowem w latach (seria VI-IX), Spraw. Arch. 15, s Żaki Andrzej 1951 Sprawozdania z prac wykopaliskowych prowadzonych na Wawelu w roku 1950, Sprawozdania z czynności i posiedzeń PAU 52, s Badania wykopaliskowe na Wawelu w latach , Studia do dziejów Wawelu" 1, s Badania archeologiczne na Wawelu w 1954 roku, Spraw. Arch. 2, s Sprawozdanie z prac archeologicznych na Wawelu w 1954 roku, Spraw. Arch. 3, s a Najstarsza architektura monumentalna Małopolski w świetle badań archeologicznych, Spraw. PAN Kraków 1961/2, s

47 WCZESNOŚREDNIOWIECZNE OBWAŁOWANIA WAWELU W KRAKOWIE b Elementy fortyfikacyjne w topografii przedlokacyjnego Krakowa, Spraw. PAN, Kraków 1962/1, s. 44^ Miasto Kraków, Cz. 1: Wawel, [w:] Katalog Zabytków Sztuki Ze studiów nad otoczeniem Wawelu we wczesnym średniowieczu, Spraw. PAN Kraków 1966/2, s Badania nad przedlokacyjnym Krakowem w latach (seria XIII i XIV), Spraw. Arch. 24, s Archeologia Małopolski Wczesnośredniowiecznej, Wrocław-Warszawa-Kraków. Żurowska Klementyna 1972 Geneza zachodniej części tak zwanej drugiej katedry wawelskiej, Prace z Historii Sztuki 10, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego 302, Kraków, s ANDRZEJ KUKLIŃSKI EARLY MEDIEVAL FORTIFICATION OF WAWEL IN CRACOW (Summary) First documented finds of relics of the Early Medieval rampart in the Wawel Castle come form The research, focused on its layout and technical aspects, has been continued today (cf. Table I and Fig. 1 ). The most characteristic features of this construction are: the box-frame, palisade that constitutes the inner wall, set in a thick layer of silt and clay, and traces of a violent destruction by fire (burnt earth daub, charred timber). The rampart ran along the edge of the hill. It formed a closed parameter around the area of ca. 4 hectares. Wawel was a large hillfort of the ring type, possibly internally divided (this hypothesis has not yet been confirmed by archaeological evidences). At first its fortifications were at dated to the Tribal (Vistulian) Period in the history of Cracow and whole Lesser Poland, i.e. between the 8 th and the 10 th or 11 th centuries (Giżbert, Żaki 1954, ; Żaki 1956, 99, 104). Than, on the basis of a precise dating of the Cracow Early Medieval pottery (Radwański 1968), the chronology was set to the turn of the 9 th / 10 th centuries, or the beginning of the 10th century. In the next sage of the research the construction was attributed to the Bohemian rule in Lesser Poland, possibly between the 2 nd quarter of the 10 th cent, and 989 (Pomniki 1946,48; Lewicki 1967; Łowmiański 1970, ; Pianowski 1991, 20; Labuda 1999, 60 and 1947). Most recently, dendrochronological analysis of timber samples from the box-frames in excavation trench 1 A/91-92, region IX indicate the date younger than 1016 (dendrodate AD 1016±10 after Krąpiec 1998). It contradicts a chronological evaluation of pottery from excava

48 80 ANDRZEJ KUKLIŃSKI tion trench 1 A-l C/91-96, region IX, backed by a detailed stratigraphic examination of layers beneath the rampart foundation and (mainly) above its remains (Kukliński 1995; 1996a; 1996b; 1998; 2000). According to some researchers, a few Wawel Early Medieval stone buildings of the Pre-Romanesque Horizon were erected on vestiges of the rampart (Pianowski 1988). Thus it can be assumed that they are deeds of Mieszko the Brave (died in 1025) or Mieszko Lambert (died in 1034). If the rampart in question had been built after 1016, stone buildings erected on its remains could have not come from the 1 st quarter of the 11 th cent. It is also little probable that they are from the first, tranquil period of the rule of Mieszko II. After 1039 there began a period of turmoil and domestic straggle for power in the young Piast state, lasting until 1038 or Certainly, it was the time not favorable for building projects. If we consider first years of the rule of Bolesław the Brave and those of his son Mieszko II (after 1025), it should be assumed an occurrence of a major catastrophic event (a big fire) that destroyed the whole newly erected rampart. It was followed by leveling its remains, erecting there certain Pre-Romanesque buildings, and building new fortifications. The second possible period of stone architecture in Wawel, implicated by the date of the erection of the Early Medieval rampart after 1016, is 1039 (or ] 040) 1058, is the rule of Casmir the Reviver. Terminus ante quem of this period is appearing in Wawel a new workshop applying a new building technique. As a result of it first Romanesque buildings (Churches of St. Gereon or of Holly Mary of Egypt) appeared. However, such assumptions are not compatible with so-far accepted dating of the early Pre-Romanesque stone architecture in Wawel into the 1 st quarter of the 11 th century. To be acceptable, it should be confirmed by more dendrochonological analyses of samples from box frames and the palisade. Determination of building phases of Early Medieval rampart is another issue. Analyses of layers of rampart vestiges in excavation trench 1 A-l B/91-94, region IX (Fig. 4) allows to single out two layer complexes related to at least two phases. However, this observation has not been confirmed in finds in trench 1/00-01 at the foot of the Thief s Tower, region VIII (Kukliński 2003) (Fig. 5). Excavations in a cellar of the Sandomierz Tower (region IX, trenches 1/03 and 2/03-04), actually on the way, open new possibilities for analysis and interpretation of layer complexes related to Early Medieval fortifications. It may be possible to single out two phases of their construction and utilization. A prerequisite of it is the extension of the excavation trench and a thorough examination of the whole sequence of Early Medieval sediments. However, they will not augment possibilities of dating the rampart in question, in relation to the Pre-Romanesque architecture, so far dated from the 1 st quarter of the 11 th cent. Translated by Jerzy Kopacz