Wp³yw pokarmu na rozwój chrz¹szczy chrab¹szcza kasztanowca (Melolontha hippocastani F.) (Coleoptera, Melolonthidae)

Transkrypt

1 DOI: /v Leœne Prace Badawcze (Forest Research Papers), 2010, Vol. 71 (2): DONIESIENIE NAUKOWE Danuta Woreta 1, Lidia Sukovata 1 Wp³yw pokarmu na rozwój chrz¹szczy chrab¹szcza kasztanowca (Melolontha hippocastani F.) (Coleoptera, Melolonthidae) Effect of food on development of the Melolonta hippocastani F. beetles (Coleoptera, Melolonthidae) Abstract. This paper presents the results of the studies of life duration, survival, weight and fecundity of the forest cockchafer Melolontha hippocastani beetles feeding on Quercus robur, Carpinus betulus, Betula pendula and Alnus glutinosa. Beetles were collected from soil in mid April 2009, before their emergence. Five males and five females per tree species in 6 replications were reared from 28 April through 4 May Ten females were taken out from each tree species on 5 May for individual rearing and fecundity estimation. Observations were conducted till 17 June. Average life duration of females was 23.6, 20, 19.3 and 11.1 days on oak, birch, hornbeam and alder leaves, respectively. Lifetime of males was shorter than of females on all tree species except oak. Survival of both males and females was the highest on oak, whereas the mortality on alder reached 100% after 10 days in males and after 15 days in females. Substantial changes in a weight was observed mainly during the first six days of rearing. An increase of female weight was 37.3, 20.7, 14.2 and 4.2% on oak, hornbeam, birch and alder leaves, respectively. The significant increase on oak was observed already after two days. Changes in weight on birch and alder were not significant. Female weight on oak was significantly higher than on birch and alder leaves. Females on the hornbeam grew slightly better than on the latter species and slightly worse than on oak. Contrary to expectations the male weight decreased with time, although significant changes were only on birch and alder leaves. Nine of 10 females feeding on oak leaves deposited eggs/female (37.4 eggs/female on the average), whereas there was the only one female that laid eggs among those feeding on hornbeam leaves. Females on birch and alder did not deposit eggs at all. Oak leaves appeared to be the most favorable food for the forest cockchafer beetles in relation to life duration, survival, weight and fecundity, whereas alder was the least suitable. Obtained results will be useful in tree species selection for reforestation, particularly in regions highly infested by forest cockchafers. Key words: Quercus robur, Carpinus betulus, Betula pendula, Alnus glutinosa 1. Wstêp Chrab¹szcz majowy Melolontha melolontha L. i chrab¹szcz kasztanowiec M. hippocastani F. by³y w ostatnich latach jednymi z najgroÿniejszych szkodników owadzich w leœnictwie. Ich larwy (pêdraki) eruj¹ na korzeniach drzew i krzewów, doprowadzaj¹c czêsto do ich ca³kowitego zniszczenia, zw³aszcza w szkó³kach i uprawach leœnych. Owady doros³e chrab¹szczy (chrz¹szcze) podczas rójki odbywaj¹ er uzupe³niaj¹cy w koronach ró nych gatunków drzew. Skutkiem tego eru mo e byæ nawet ca³kowite ogo³ocenie koron z liœci. Od pocz¹tku lat dziewiêædziesi¹tych ubieg³ego wieku zagro enie lasów przez chrab¹szcze ulega dynamicznemu wzrostowi. Silne wahania liczebnoœci populacji w kolejnych latach zwi¹zane s¹ z wystêpowaniem na terenie kraju kilku szczepów chrab¹szczy. W latach 1995, 1999, 2003 i 2007 odbywa³ rójkê szczególnie silny szczep, pojawiaj¹cy siê co 4 lata na znacznych powierzchniach w Regionalnej Dyrekcji Lasów Pañstwowych w odzi 1 Instytut Badawczy Leœnictwa, Zak³ad Ochrony Lasu, Sêkocin Stary, ul. Braci Leœnej 3, Raszyn, Fax: ; D.Woreta@ibles.waw.pl

2 196 D. Woreta et L. Sukovata / Leœne Prace Badawcze, 2010, Vol. 71 (2): i na mniejszych powierzchniach w ca³ym kraju. Podczas rójki w 1995 r. chrab¹szcze zaobserwowano na 15 tys. ha, w nastêpnych na 26 tys. ha i 46 tys. ha, a w 2007 r. na 99 tys. (Woreta et al. 2009). Obecnie ograniczanie liczebnoœci chrab¹szczy nale y do najwa niejszych i zarazem najtrudniejszych zagadnieñ w ochronie lasu. W wyniku przegl¹du substancji aktywnych œrodków ochrony roœlin, przeprowadzonego w Unii Europejskiej i maj¹cego na celu wykazanie, e nie stwarzaj¹ one zagro enia dla ludzi i zwierz¹t oraz naturalnego œrodowiska, wycofano znaczn¹ iloœæ œrodków ze stosowania w ró nych dziedzinach, w tym w ochronie lasu przed szkodnikami uszkadzaj¹cymi systemy korzeniowe. Do dyspozycji leœników pozosta³ tylko jeden preparat Dursban 480 EC, zawieraj¹cy chloropiryfos jako substancjê aktywn¹ (G³owacka 2009). Stosowanie insektycydów by³o dotychczas jedynym skutecznym sposobem redukcji liczebnoœci chrab¹szczy. Wobec tego wzros³o znaczenie wszelkich hodowlanych, agrotechnicznych i biologicznych metod ochrony roœlin. Lepsze poznanie biologii owadów, a tak e ich preferencji pokarmowych mo e przyczyniæ siê do wypracowania wspólnej hodowlano-ochroniarskiej strategii postêpowania w ochronie lasu przed tymi szkodnikami. W literaturze spotyka siê tylko wzmianki dotycz¹ce gatunków drzew, na których chrab¹szcze eruj¹ chêtnie lub mniej chêtnie (Sierpiñski 1975). Do bardziej preferowanych zalicza siê d¹b szypu³kowy, wierzbê iwê, brzozê, buk, grab itp., natomiast olszê wymienia siê jako niechêtnie zjadan¹ (Sierpiñski 1975), a nawet wskazuje siê na jej w³aœciwoœci odstraszaj¹ce w stosunku do chrab¹szczy (Ro yñski 1926). Jednak brak jest szczegó³owych badañ wyjaœniaj¹cych, jaki wp³yw na chrab¹szcze maj¹ ró ne gatunki drzew. Celem badañ by³o okreœlenie wp³ywu rodzaju pokarmu, którym by³y liœcie ró nych gatunków drzew, na p³odnoœæ samic oraz d³ugoœæ ycia i prze ywalnoœæ chrz¹szczy chrab¹szcza kasztanowca. 2. Materia³y W badaniach 1 stosowano nastêpuj¹cy materia³ biologiczny: owady doros³e M. hippocastani F. (zebrane z terenu Nadl. Kozienice), ulistnione pêdy dêbu szypu³kowego Quercus robur L., grabu zwyczajnego Carpinus betulus L., brzozy brodawkowatej Betula pendula Roth. i olszy czarnej Alnus glutinosa (L.) Gaertn., stanowi¹ce pokarm dla owadów (zebrane z terenu Nadl. Chojnów). Przywiezione do badañ owady wybrane by³y z gleby w po³owie kwietnia 2009 r., bezpoœrednio przed ich wyjœciem w celu odbycia eru uzupe³niaj¹cego i rójki. Pierwsze erowanie chrab¹szczy mia³o miejsce w warunkach laboratoryjnych. 3. Metodyka badañ Pierwsze doœwiadczenie za³o ono 28 kwietnia 2009 r. Na bukiety z ga³êzi dêbu, buka, brzozy i olszy, umieszczone uprzednio w szklanych kloszach, nak³adano po 5 samic i 5 samców chrab¹szczy. Ka dy wariant powtórzono szeœciokrotnie. Na liœciach ka dego gatunku drzewa erowa³o w sumie 60 chrab¹szczy. Klosze przykryto gaz¹ m³yñsk¹. Ocenê œmiertelnoœci i masy cia³a zarówno samców, jak i samic wykonano 30 kwietnia i 4 maja, tzn. po dwóch i szeœciu dniach od rozpoczêcia doœwiadczenia. Obserwacje zachowania owadów oraz kontrolê œmiertelnoœci i masy cia³a prowadzono do 17 czerwca. Drugie doœwiadczenie, w którym badano p³odnoœæ samic, za³o ono 5 maja. Z ka dego gatunku drzewa (z doœwiadczenia pierwszego) pobrano po 10 samic i w³o- ono je pojedynczo do kloszy z ziemi¹, w której znajdowa³o siê naczynko z wod¹ i odpowiedni¹ ga³¹zk¹. Samice pobrane do tego doœwiadczenia erowa³y wczeœniej przez 7 dni, razem z samcami, na liœciach dêbu, grabu, brzozy i olszy. W doœwiadczeniu tym okreœlono czas do pierwszego zagrzebania samic, czêstoœæ schodzenia do gleby, d³ugoœæ ycia oraz liczbê z³ó jaj i samych jaj. Ze wzglêdu na to, e 5 maja z pierwszego doœwiadczenia pobrano 40 samic do badania ich p³odnoœci, statystyczn¹ analizê danych dotycz¹cych œredniej masy cia³a owadów przeprowadzono osobno dla okresu 28 kwietnia 4 maja oraz dla okresu 6 13 maja. W pierwszym okresie uwzglêdniono wszystkie gatunki drzew, natomiast w drugim, ze wzglêdu na du ¹ œmiertelnoœæ chrab¹szczy eruj¹cych na olszy i w konsekwencji zbyt ma³¹ próbê, do analizy wziêto dane tylko dla trzech pozosta³ych gatunków drzew. Ró nice pomiêdzy œredni¹ mas¹ cia³a owadów karmionych liœæmi poszczególnych gatunków drzew, w okreœlonych odstêpach czasowych, oceniono metod¹ analizy wariancji dla uk³adu z powtarzanymi pomiarami. Do oceny istotnoœci ró nic miêdzy œrednimi w poszczególnych wariantach zastosowano test post-hoc RIR Tukeya. 1 Badania zosta³y wykonane w ramach tematu BLP-335 finansowanego przez Dyrekcjê Generaln¹ Lasów Pañstwowych.

3 D. Woreta et L. Sukovata / Leœne Prace Badawcze, 2010, Vol. 71 (2): Wyniki badañ i dyskusja W przeprowadzonych badaniach szukano odpowiedzi na pytanie czy pokarm z ró nych gatunków drzew gwarantuje temu polifagowi jednakowy rozwój i prze- ywalnoœæ, a tak e, czy istniej¹ ró nice w p³odnoœci samic eruj¹cych na liœciach ró nych gatunkach drzew. Zgodnie z oczekiwaniami chrab¹szcze najintensywniej erowa³y na liœciach dêbu, doprowadzaj¹c niekiedy ga³êzie do pe³nej defoliacji. Chrab¹szcze eruj¹ce na liœciach brzozy w pierwszych dniach zjada³y g³ównie ogonki liœciowe, a dopiero w póÿniejszym czasie liœcie. Na pêdach grabu obserwowano nieznaczne uszkodzenia liœci, natomiast na liœciach olszy owady praktycznie nie erowa³y. Najd³u ej y³y samice chrab¹szcza kasztanowca eruj¹ce na liœciach dêbu, œrednio 23,6 dnia, a maksymalnie 52 dni. Nieco krótsza by³a d³ugoœæ ycia samic od ywiaj¹cych siê liœæmi brzozy i grabu, œrednio odpowiednio 20,0 i 19,3 dnia. Najkrócej y³y samice, które jako pokarm otrzymywa³y liœcie olszy 11,1 dnia. Œrednia d³ugoœæ ycia samców karmionych liœæmi dêbu by³a równie najd³u sza 24,2 dnia. Znacznie krócej y³y samce eruj¹ce na grabie œrednio 13,2 dnia i na brzozie 9,3, a najkrócej na olszy 7,2 dnia. Tylko w przypadku samców karmionych liœæmi dêbu œrednia d³ugoœæ ycia by³a d³u sza ni samic. Przez pierwsze szeœæ dni œmiertelnoœæ samic chrab¹szczy eruj¹cych na liœciach ró nych gatunków drzew by³a stosunkowo niska i waha³a siê od 17 do 27% (ryc. 1). Jednak ju po 15 dniach od pocz¹tku doœwiadczenia œmiertelnoœæ samic karmionych liœæmi olszy osi¹gnê³a 100%. W tym okresie najwy sza by³a prze ywalnoœæ samic eruj¹cych na grabie. W póÿniejszym okresie jednak wiêcej eruj¹cych samic stwierdzano na dêbie, a na grabie prze ywalnoœæ by³a najni sza. Po miesi¹cu prowadzenia doœwiadczenia na liœciach dêbu y³o jeszcze ok. 20% samic, brzozy 13%, a grabu 3% (ryc. 1a). Prze ywalnoœæ samców na ró nych gatunkach drzew mia³a podobny trend w ci¹gu ca³ego okresu badañ. Najwiêksza by³a ona na dêbie, mniejsza na grabie, a najmniejsza na brzozie i olszy (ryc. 1b). Na olszy ju po 10 dniach od rozpoczêcia doœwiadczenia œmiertelnoœæ samców wynios³a 100%. Œrednia masa cia³a samic karmionych liœæmi dêbu w czasie od 28 kwietnia do 4 maja zwiêkszy³a siê o 37,3%. Wzrost œredniej masy cia³a samic eruj¹cych na grabie i brzozie wyniós³ odpowiednio 20,7 i 14,2%. Najmniejszy przyrost œredniej masy cia³a (4,2%) stwierdzono u samic karmionych liœæmi olszy. Analiza wariancji wykaza³a, e na masê cia³a samic istotny wp³yw mia³ zarówno pokarm (F=8,52; df=3,20; P=0,0008), jak i czas (F=20,32; df=2,40; P=0,0000). Stwierdzono równie istotn¹ interakcjê miêdzy tymi czynnikami (F=2,82; df=6,40; Rycina 1. Prze ywalnoœæ samic (a) i samców (b) chrab¹szcza kasztanowca eruj¹cych na liœciach czterech gatunków drzew w okresie 28 kwietnia 17 czerwca 2009 r. Figure 1. Survival of females (a) and males (b) of the forest cockchafer feeding on leaves of four tree species on 28 April 17 June 2009 P=0,0222). Test Tukeya wykaza³, e ró nice miêdzy œredni¹ mas¹ cia³a samic karmionych liœæmi dêbu a œredni¹ mas¹ cia³a samic karmionych liœæmi brzozy i olszy by³y istotne ju po dwóch dniach od rozpoczêcia erowania (ryc. 2). Po szeœciu dniach ró nica ta by³a nadal istotna. Nie wykazano istotnych ró nic miêdzy œredni¹ mas¹ cia³a samic eruj¹cych na grabie a pozosta³ymi wariantami. Najbardziej dynamiczny przyrost masy cia³a stwierdzono u samic eruj¹cych na dêbie. Istotne ró nice stwierdzono miêdzy œredni¹ mas¹ cia³a uzyskan¹ 28 i 30 kwietnia (P=0,0039) oraz 28 kwietnia i 4 maja (P=0,0002). Dla samic karmionych liœæmi grabu istotna ró nica w œredniej masie cia³a pojawi³a siê dopiero 4 maja (P=0,0376). Zmiany œredniej masy cia³a samic eruj¹cych na brzozie i olszy nie by³y statystycznie istotne. Œrednia masa cia³a samców od 28 kwietnia do 4 maja, we wszystkich wariantach doœwiadczenia, zmniejsza³a siê (ryc. 2). Analiza wariancji wykaza³a, e na masê cia³a samców istotny wp³yw mia³ tylko czas (F=63,69; df=1,18; P=0,0000). Œrednia masa cia³a samców zmniejszy³a siê nieznacznie w doœwiadczeniach z dêbem (o

4 198 D. Woreta et L. Sukovata / Leœne Prace Badawcze, 2010, Vol. 71 (2): Masa, g Weight, g 0,9 0,8 0,7 0,6 0,5 0,4 0,3 0,2 0,1 0,0 0,9 0,8 0,7 0,6 0,5 0,4 0,3 0,2 0,1 0,0 samice females samce males a a a a a P>0,05 Qercus robur Carpinus betulus ab b b Data / Date ab b b Betula pendula Alnus glutinosa 17,4%) i grabem (o 17,9%). Mia³o to zapewne zwi¹zek z wiêksz¹ przyswajalnoœci¹ tych roœlin jako pokarmu dla chrz¹szczy chrab¹szczy. Natomiast u chrz¹szczy karmionych liœæmi brzozy i olszy nast¹pi³ istotny spadek masy cia³a, odpowiednio o 32,3% (test Tukeya: P=0,0006) i 29,8% (test Tukeya: P=0,0055). W okresie od 6 do 13 maja œrednia masa cia³a zarówno samic, jak i samców eruj¹cych na liœciach dêbu, grabu i brzozy nie ró ni³a siê istotnie (P>0,05). Mog³o byæ to spowodowane sk³adaniem jaj przez samice eruj¹ce na liœciach dêbu i zwi¹zanym z tym obni eniem masy cia³a. W badaniach nad p³odnoœci¹ samic chrab¹szcza kasztanowca, nastêpnego dnia po prze³o eniu samic do kloszy z ziemi¹ i odpowiedni¹ roœlin¹ stanowi¹c¹ pokarm zaobserwowano, e szeœæ z dziesiêciu samic eruj¹cych na liœciach dêbowych zagrzeba³o siê w ziemi w celu z³o enia jaj. Przez kolejne dwa dni zagrzeba³y siê nastêpne trzy samice, a ostatnia po 10 dniach. Spoœród a P>0,05 Rycina 2. Œrednia masa cia³a (BS) chrz¹szczy chrab¹szczy kasztanowca eruj¹cych na liœciach czterech gatunków drzew w okresie 28 kwietnia 4 maja 2009 r. (a b grupy jednorodne Figure 2. Mean weight (SE) of beetles of the forest cockchafer feeding on leaves of four tree species on 28 April 4May 2009 (a b homogeneous groups) samic karmionych liœæmi grabu pierwsze trzy wesz³y do ziemi po 6 dniach, a ostatnia po 24 dniach, zaœ dwie samice nie zagrzeba³y siê w ogóle. W doœwiadczeniu z brzoz¹ pierwsza samica zagrzeba³a siê po 3 dniach, ostatnia po 17 dniach, a 4 nie wesz³y do ziemi w ogóle. Natomiast w doœwiadczeniu z olsz¹ zagrzeba³a siê tylko jedna z dziesiêciu samic. W trakcie doœwiadczenia zaobserwowano, e siedem samic eruj¹cych na liœciach dêbu zagrzebywa³o siê dwu lub trzykrotnie, natomiast u samic karmionych liœæmi grabu i brzozy zdarza³o siê to bardzo rzadko. Zaskakuj¹ce wyniki uzyskano podczas poszukiwania jaj w glebie. Okaza³o siê, e dziewiêæ samic w kloszach z liœæmi dêbu z³o y³o w sumie 337 jaj. Wœród samic karmionych liœæmi grabu tylko jedna samica z³o- y³a jaja (18 szt.), a samice karmione liœæmi brzozy i olszy nie z³o y³y ich w ogóle. W doœwiadczeniu z dêbem szeœæ samic z³o y³o po dwa z³o a jaj, jedna trzy, a dwie po jednym (tab. 1). W jednym kloszu jaj nie znaleziono. Maksymalna liczba jaj z³o onych przez jedn¹ samicê w trzech z³o ach wynios³a ³¹cznie 68. Okaza³o siê, e samo wejœcie samicy do ziemi nie oznacza, e z³o y w niej jaja. Z 8 samic karmionych liœæmi grabu, które wesz³y do ziemi, tylko jedna z³o y³a jaja, a wœród samic eruj¹cych na liœciach brzozy lub olszy adna jaj nie z³o y³a. Z wybranych do doœwiadczeñ roœlin tylko d¹b zaspokaja³ w pe³ni potrzeby ywieniowe samic do tego stopnia, e nawet w kloszach z ulistnionymi pêdami dêbu, gdzie samice nie mia³y mo liwoœci zejœcia do ziemi (pierwsze doœwiadczenie), trzy samice z³o y³y jaja na liœciach. Zgodnie z przewidywaniami okaza³o siê, e d¹b jest dla chrz¹szczy chrab¹szcza kasztanowca najw³aœciwszym pokarmem, który gwarantuje im doskona³y rozwój nawet w warunkach laboratoryjnych. Du ym zaskocze- Tabela 1. P³odnoœæ samic eruj¹cych na dêbie Table 1. Fecundity of females feeding on oak leaves Nr samicy No female Liczba jaj w z³o u: Number of eggs in egg mass: Ogólna liczba z³o onych jaj Total number of laid eggs I II III

5 D. Woreta et L. Sukovata / Leœne Prace Badawcze, 2010, Vol. 71 (2): niem by³a niska p³odnoœæ samic karmionych liœæmi grabu oraz brak jaj w kloszach z samicami karmionymi liœæmi brzozy, mimo tego, e chrab¹szcze doœæ chêtnie eruj¹ na tych gatunkach drzew. G³ównym czynnikiem decyduj¹cym o akceptowalnoœci smakowej roœlin s¹ cukry, wystêpuj¹ce powszechnie w tkance liœciowej i bêd¹ce najwa niejszym sk³adnikiem pokarmowym (Harborne 1997). Innymi po ¹danymi sk³adnikami s¹: azot (bia³ko lub wolne aminokwasy), witaminy i fosfolipidy oraz mikroelementy i sterole. Jednak na wybór roœlin jako pokarmu mog¹ mieæ wp³yw zupe³nie inne zwi¹zki, ni te, które decyduj¹ o przyswajalnoœci pokarmu i jego wp³ywie na prze ywalnoœæ i p³odnoœæ. Gottschalk (1957), przyk³adowo, wykaza³, e nawil anie liœci roœlin roztworami tanin lub sacharozy zazwyczaj powoduje zwiêkszenie intensywnoœci erowania przez imagines chrab¹szcza majowego. Rozpoczête badania nale y kontynuowaæ na wiêkszej liczbie gatunków drzew leœnych w po³¹czeniu z analiz¹ chemiczn¹ liœci, w celu poszukiwania zale noœci œmiertelnoœci, p³odnoœci itp. od zawartoœci poszczególnych grup zwi¹zków w pokarmie. 5. Podsumowanie W przeprowadzonych badaniach okreœlono d³ugoœæ ycia, przyrost masy cia³a chrz¹szczy chrab¹szcza kasztanowca oraz p³odnoœæ samic karmionych liœæmi dêbu szypu³kowego, grabu zwyczajnego, brzozy brodawkowatej i olszy czarnej. Œrednia d³ugoœæ ycia samic chrab¹szczy karmionych liœæmi dêbu wynios³a 23,6 dnia, brzozy 20 dni, grabu 19,3 dnia, a olszy 11,1 dnia. Samce y³y krócej ni samice. Tylko w przypadku samców karmionych liœæmi dêbu œrednia d³ugoœæ ycia by³a d³u sza ni samic. Generalnie prze ywalnoœæ zarówno samców, jak i samic by³a najwiêksza na dêbie, natomiast na olszy œmiertelnoœæ samców chrab¹szcza kasztanowca osi¹gnê³a 100% ju po 10 dniach, a samic po 15 dniach. Najbardziej znacz¹ce zmiany masy cia³a zaobserwowano w ci¹gu pierwszych 6 dni obserwacji. Najwiêkszy przyrost œredniej masy cia³a odnotowano w przypadku samic eruj¹cych na dêbie, a najmniejszy na brzozie i olszy. Ró nice te by³y statystycznie istotne. Œrednia masa cia³a samic karmionych liœæmi grabu nie ró ni³a siê istotnie od œredniej masy cia³a samic eruj¹cych na pozosta³ych gatunkach drzew. Istotn¹ ró nicê w œredniej masie cia³a samic karmionych liœæmi dêbu stwierdzono ju po dwóch dniach od rozpoczêcia hodowli. Wbrew oczekiwaniom, œrednia masa cia³a samców w ci¹gu pierwszych 6 dni, we wszystkich wariantach doœwiadczenia, zmniejszy³a siê, zw³aszcza w przypadku samców karmionych liœæmi brzozy i olszy, gdzie ró nice by³y statystycznie istotne. Wiêkszoœæ (90%) samic eruj¹cych na liœciach dêbu z³o y³o jaja (od 15 do 68 szt., œrednio 37,4 szt.), a na liœciach grabu tylko 1%. Samice karmione liœæmi brzozy i olszy nie z³o y³y jaj w ogóle. Liœcie dêbu okaza³y siê najlepszym pokarmem dla chrab¹szczy, co korzystnie wp³ynê³o na d³ugoœæ ich ycia, prze ywalnoœæ, przyrost masy cia³a i p³odnoœæ. Natomiast zdecydowanie niekorzystne warunki do rozwoju mia³y chrz¹szcze chrab¹szcza kasztanowca eruj¹ce na olszy. Podziêkowania Pragniemy podziêkowaæ mgr. in. Robertowi Wolskiemu z Zak³adu Ochrony Lasu Instytutu Badawczego Leœnictwa za pomoc w pracach laboratoryjnych. Literatura G³owacka B. (red.) Œrodki ochrony roœlin oraz produkty do rozk³adu pni drzew leœnych zalecane do stosowania w leœnictwie w roku Instytut Badawczy Leœnictwa, Analizy i raporty, 13, 60 ss. Gottschalk C Untersuchungen über die Wirkung verschiedener Substanzen als Lock- oder Frassstoff auf einige Insektenarten. Beiträge zur Entomologie, 7 (1/2): Harborne J.B Ekologia biochemiczna. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 351 ss. Ro yñski F W sprawie walki z chrz¹szczem majowym (Melolontha vulgaris). Przegl¹d Leœniczy, 1: Sierpiñski Z Wa niejsze owady szkodniki korzeni drzew i krzewów leœnych. Warszawa, PWRiL, 222 ss. Woreta D., Wolski R., Jab³oñski T Szkodliwe owady w lasach w 2008 roku oraz prognoza ich wystêpowania w 2009 r. G³os Lasu, 5: 5 8. Praca zosta³a z³o ona r. i po recenzjach przyjêta r. 2010, Instytut Badawczy Leœnictwa