HISTORIA KAFLARNI W ZDUNACH

Transkrypt

1 Maria Grzybek Jarosław Ciąder Maciej Burdzy HISTORIA KAFLARNI W ZDUNACH Część Zduny

2 WSTĘP W czerwcu 2015 roku, swoją działalność produkcyjną, zakończyła najstarsza w Polsce, kaflarnia ze Zdun. Nie wszystkich, to obchodzi i zapewne tylko nieliczni, wspomną ją, ocierając oczy z łez. Przecież to nic niezwykłego; zakłady powstają i trwają a niekiedy ogłaszają upadłość. Jedne działają dłużej, inne nawet nie zdążyły zostać zauważone. To typowe dla epoki globalizmu i rozwoju technologii. Jednakże, działalność wspomnianej kaflarni nie była obojętna dla wielu z mieszkańców Zdun. Nie jeden z nich, poświęcił dla niej, fragment swego zawodowego życia. Dla turystów, była jednym z najważniejszych miejsc, które charakterystycznymi, bratnimi kominami z czerwonej cegły dominowały nad centrum Zdun. Dla budowniczych pieców kaflowych z całej Polski, była symbolem tradycji oraz solidnych, szamotowych kafli. Kilka poprzednich lat, gdy w budynkach fabrycznych i na dziedzińcu zakładu, odbywał się festiwal Pogranicze kultur, potrafiło na zawsze uwieść jej urokiem artystów (także zagranicznych), a gości imprezy, rozkochać w ceramice. Ostatnie jej miesiące, to wystawy i koncerty a także warsztaty zduńskie, na które przybywali pasjonaci i zduni z całej Polski. Obiekty starej, nieczynnej fabryki znajdują się przy ul. Łacnowej 37, przy tej samej, przy której jest przedszkole i szkoła podstawowa. Tak więc, i dzieci, i rodzice wiedzieli o jej istnieniu. Było rzeczą wręcz naturalną, że w Zdunach jest kaflarnia i do dziś, dla niektórych mieszkańców miejscowości, jej zamknięcie jest zaskoczeniem. Przecież nic na zewnątrz, tego nie sugeruje, tym bardziej, że wciąż widać szyld zakładu. Niestety, dawny obiekt jest opuszczony, co potwierdza zamknięta zielona brama i kartka na drzwiach. Aktualnie czeka na nabywcę 2

3 Wspomniana kaflarnia, nieprzerwanie funkcjonowała w latach Jej historia była słabo znana, jednakże ze względu na poszukiwania naszej trójki, udało się, co nieco odnaleźć. W naszej publikacji, w jej pierwszej części, krótko opowiemy historię wspomnianej kaflarni, omawiając okres od powstania manufaktury w 1858 roku, do końca II wojny światowej, w 1945 roku, kiedy to wspomniana fabryka należała do trzech pokoleń, niemieckiej rodziny Reimannów, kontynuujących zdunowskie rzemiosło zduńskie, a której przedstawiciele przez 87 lat prowadzili wspomniany zakład. Tradycja zdunów w Zdunach, sięga kilku stuleci, lecz ani w dawnych czasach, ani w obecnych, zduni i kaflarze nie byli osobami publicznymi i wpływowymi. Praktycznie nic o nich nie wiemy. W 1579 roku, w Zdunach mieszkało 2 zdunów. W drugiej połowie XVII wieku, powstał lokalny cech garncarzy, o którym najstarsza wzmianka w postaci wystawianych przez ten cech świadectw czeladniczych, pochodzi z 1663 roku. W drugiej połowie XVIII wieku, w Zdunach, było 3 garncarzy. Na przełomie 1929/1930 roku, w Zdunach wymienia się tylko jednego garncarza. Tuż przed wybuchem II wojny światowej, obok Reimanna, wymienia się tylko jednego garncarza: K. Kambacha. Nieco więcej informacji, zachowało się o Wilhelmie, Friedrichu i Gustavie Reimannach. Chociaż byli osobami powszechnie znanymi i potrzebnymi, a wielu im współczesnych ludzi, było zleceniodawcami, kolegami czy krewnymi, dziś wiemy o nich w sumie niewiele. Wśród zdunów i kaflarzy, nie było tradycji robienia rejestrów czy spisywania wspomnień. Traktowani byli oni, jak zwykli śmiertelnicy i rzemieślnicy, których nie było potrzeby utrwalać w pamięci ich potomnych czy na kartach historii. Także fotografia, pojawiła się na tyle późno, że o większości z nich słuch i ślad zaginął. Zostały tylko szczątkowe informacje i trochę pożółkłych papierowych kart. Najwięcej informacji o Reimannach posiadamy ze wspomnień byłego, zmarłego pracownika kaflarni Władysława Rosika, które pochodzą z jego Monografii Zakładu oraz z dokumentów zachowanych w kaliskim Archiwum Państwowym i z kolekcji Fundacji 3

4 Ochrony Zabytków Monumeta Poloniae, w postaci zdygitalizowanych fotografii, projektów, korespondencji, ksiąg i rachunków. Rozdział pierwszy naszej publikacji, poświęciliśmy osobistym losom Reimannów a zebrane materiały, mimo znikomej ilości, przybliżą nam choć trochę ich trzypokoleniową historię. Niestety, według naszych ustaleń, nie ma dziś wśród osób żyjących kogokolwiek, kto znał przedstawicieli rodziny Reimannów osobiście i w związku z tym, w naszych badaniach, postaraliśmy się dotrzeć, także do najstarszych pracowników kaflarni, by wysłuchać ich wspomnień. W rozdziale drugim, zawarliśmy kwerendę zawierającą wszystkie inne, zachowane informacje na temat kaflarni, rozbudowaną między innymi o dane pracowników, zachowane pamiątki oraz rejestry firm współpracujących z zakładem Reimannów. Trzeci rozdział, to fotografie, archiwalia i rejestry Interesujący kontekst historyczny, związany z narodowością rodziny Reimannów, żyjących wśród Polaków i specyficznego geopolitycznego położenia miejscowości o magicznej nazwie Zduny oraz tradycyjnej technologii ręcznego formowania kafli powodowało, że zamknięta kaflarnia była jedynym na swój sposób, takim miejscem w Polsce. Była wartością samą w sobie, którą należy utrwalić i upowszechniać. Jest to także sposób na to, by dziedzictwo garncarskie i zduńskie, przyczyniło się do uwrażliwienia Czytelników, na tradycję i historię, także Zdun. Jest to, w tym momencie, jedyna dostępna kwerenda przeprowadzona na podstawie zachowanych źródeł historycznych. 4

5 ROZDZIAŁ I RYS HISTORYCZNY MIASTA ZDUNY Miasto Zduny położone jest 7 km od Krotoszyna, w południowej części Wysoczyzny Kaliskiej, na granicy województwa wielkopolskiego i dolnośląskiego. Przez miasto przebiega droga krajowa nr 15 łącząca Wrocław z Gnieznem i Olsztynem. Zduny leżą nad rzeką Borownicą będącą dopływem Orli. Nazwa Zduny do niedawna kojarzona była z określeniem garncarzy i tak to niegdyś tłumaczono w publikacji Dzieje Zdun autorstwa K. Grobelnego i G. Kryga: Wydaje się to rzeczą prawdopodobną, że jest to nazwa rodowa, utworzona od notowanej w źródłach nazwy osobowej zdunek, pochodzącej w stosunku do przezwiska zdun. Przezwisko owo powstało od rzeczownika Zdun, który był dawniej synonimem garncarza, czyli rzemieślnika wyrabiającego z gliny różnorodne naczynie, kafle a nie tylko jak dziś stawiającego i naprawiającego piece. Najnowsze badania dowodzą jednak, że Zduny pochodzą od imienia Zdunek, a pierwotny zapis nazwy miejscowości brzmiał: Sdunki, Zdunków. Patronem miejscowości jest św. Jan Chrzciciel a herb miasta przedstawia głowę świętego, położoną na misie. Zduny, jako gród powstały już w X wieku, na początku XIII wieku Zduny były wsią książęcą. Pierwsza historyczna wzmianka pochodzi z 1249 roku. W 1261 roku zapadła pierwsza decyzja o lokacji miasta. Formalnym początkiem miasta jest data 16 lutego 1267 roku, kiedy książę Bolesław nadał Zdunom prawa miejskie. Miasto zostało założone na prawie średzkim, co było odpowiednikiem prawa magdeburskiego. W latach Zduny należały do różnych właścicieli. Najpierw stanowiły własność biskupów wrocławskich, potem w XVI wieku i później były miastem królewskim a następnie prywatnym ośrodkiem miejskim (właścicielami byli m.in. Jutrowscy, Kobylińscy, Pawłowska, Konarski). 5

6 W 1637 roku właścicielem miejscowości został Piotr Sieniuta bogaty magnat i kalwin. W tym czasie do Wielkopolski głównie ze Śląska i Czech masowo przybywali niemieccy tkacze wyznawcy protestantyzmu. Szukali tutaj schronienia przed represjami wyznaniowymi. Właściciel miejscowości chętnie przyjął wykwalifikowanych rzemieślników z Reichenbach (obecnie Dzierżoniów k. Wałbrzycha). W 1637 roku uzyskał dla nich przywilej lokacyjny pozwalający założyć nową miejscowość tj. Nowe Miasto, czyli tzw. Zduny Niemieckie. Zlokalizowane zostały one na wschód od średniowiecznego miasta zwanego od tamtego czasu Zdunami Polskimi. Przybysze zwolnieni zostali na kilka lat z obowiązku płacenia podatków, otrzymali również od Piotra Sieniuty przywileje gospodarcze i prawo swobodnego praktykowania własnej wiary. Zduny Niemieckie to obecne centrum miasta z rynkiem, ratuszem i przyległymi do niego ulicami. Dogodne warunki osadnictwa przyciągały do Zdun coraz więcej osób. To zmusiło Sieniutę do podjęcia decyzji o utworzeniu kolejnej miejscowości dla przybywających protestantów. W 1646 roku powstało Sieniutowo, miejscowość położona na wschód od Zdun Niemieckich. W ten sposób na terenie obecnych Zdun ukształtowały się trzy autonomiczne organizmy miejskie. Każdy z nich posiadał własne władze, rynki, ratusze, cmentarze. W Zdunach Polskich istniała parafia katolicka z kościołem p.w. Św. Jana Chrzciciela, w Zdunach Niemieckich i Sieniutowie znajdowały się osobne zbory ewangelickie. Korzystna lokalizacja miasta na szlaku komunikacyjno-handlowym prowadzącym z centralnej Polski na Śląsk i dalej na zachód Europy sprawiła, że w 1600 roku na zdunowskim rynku ustawiono komorę celną. Była ona największą w Wielkopolsce i aby w niej pracować, należało mieć szlacheckie pochodzenie. Z Wielkopolski na Śląsk przewożono zboże, wełnę, pierze, miód, skóry, trzodę chlewną i konie, ze Śląska zaś płótna, sukna, stal, papier, owoce południowe oraz wino. Znaczną część wśród przybyłych do Zdun rzemieślników stanowili tkacze i sukiennicy. Na początku XVII wieku ilość wszystkich mieszkańców nie przekraczała 500 osób. W drugiej połowie XVII wieku liczba 6

7 mieszkańców oscylowała między osób. Scalenie Zdun (trzech miejscowości) w jeden organizm miejski nastąpiło w 1722 roku lub według innych przekazów stało się to w roku 1684, gdy ówczesny właściciel miejscowości Rafał Leszczyński podjął decyzję o połączeniu Zdun Niemieckich i Sieniutowa. W roku 1761 kolejny właściciel książę Aleksander Józef Sułkowski złączył je w jedno miasta ze Zdunami Polskimi. Ostatnim polskim właścicielem Zdun był hrabia Maksymilian Mielżyński. W 1790 roku Zduny zamieszkiwało osób. Po 1875 roku, nastąpiło wybudowanie linii kolejowej (połączenie kolejowe na linii Oleśnica Gniezno). W tym samym roku zbudowano dworzec kolejowy. W 1888 r. Zduny liczyły 3529 mieszkańców, którzy mieszkali w 433 domach. Wśród zdunowian było 2465 ewangelików, 1014 katolików i 50 Żydów. Po rozbiorach Polski Zduny znalazły się w granicach administracyjnych Prus. Jak czytamy w Dziejach Zdun : Ogólna liczba ludności miasta przedstawiała się dla poszczególnych lat następująco: osób, ; ; 1858 (wtedy powstała kaflarnia Reimannów) 3326; ;, W momencie wcielenia Zdun do państwa pruskiego miasto zamieszkiwało 3596 osób, jednak źródła kościelne podają ( ) Stan demograficzny na poziomie osób zachował się do I wojny światowej. Zduny wraz z Chachalnią, Borownicą i Rudą znalazły się na linii niepodległościowych walk Powstania Wielkopolskiego. W dniu 6 lutego 1919 roku w Zdunach rozgorzały zacięte walki powstańców wielkopolskich z przeważającymi siłami Grenzschutzu. Mieszkańcy miasta brali czynny udział w walkach, a wielu z nich poległo. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości miasto leżało na granicy polsko-niemieckiej. W 1920 roku Zduny były zamieszkane przez 2997 mieszkańców, z czego 47% to mieszkańcy narodowości polskiej. W latach dwudziestych XX wieku, jak czytamy w publikacji Sł. Pałasza pt. Zduny. Szkice z historii miasta i okolic : do głównych zakładów miasta należały: cukrownia, cegielnia, kaflarnia, tartak, młyn parowy, rzeźnia miejska, garbarnia i gazownia. Na temat kaflarni 7

8 czytamy dalej: Zbliżony profil działalności (do cegielni) miała kaflarnia należąca do Reimana. Początkowo działała pod szyldem Zakładu Garncarskiego, a potem jako Fabryka Kafli. W okresie funkcjonowania zatrudniała 30 osób. Podobnie jak większość zakładów zaprzestała swej produkcji. W 1938 roku Zduny zbyły zamieszkane przez 3099 osób, w tym 510 Niemców. W czasie okupacji niemieckiej w latach Zduny zostały wcielone do III Rzeszy, do dystryktu Wartheland (Warthegau) a część mieszkańców wysiedlona do Generalnego Gubernatorstwa. Władzę nad Zdunami w tym czasie sprawował Amtskomisar Karl Kambach, a po nim Gustaw Reiman. 18 maja 1943 roku Niemcy zmienili nazwę miasta na Treustädt czyli Wierne Miasto lub Miasto Zaufania. Miało to oznaczać, że od wybuchu wojny nikt z niemieckich obywateli ze Zdun nie zginął. 27 stycznia 1945 roku miasto zostało wyzwolone przez Armię Czerwoną. Po II wojnie światowej ze względu na przesunięcie granicy polskiej na zachód znaczenie Zdun osłabło. 8

9 ROZDZIAŁ II HISTORIA RODZINY REIMANNÓW Niewiele można powiedzieć, o losach rodziny, o której słuch zaginął w 1945 roku. Pozostał po nich dom, kaflarnia, trochę archiwaliów, kilka kafli i wspomnień. Nie ma już dziś nikogo, kto znał przedstawicieli tej rodziny osobiście. Zaledwie kilka lat temu, zmarł Władysław Rosik ( ), nie pozostawiając za sobą potomstwa i dokumentów, dawny pracownik kaflarni i autor Monografii Zakładu K-3, tj. Kaflarni w Zdunach podległej Krotoszyńskiemu Przedsiębiorstwu Ceramiki Budowlanej S.A. w Krotoszynie, jedynego spisanego źródła dotyczącego tej historii. On to spisał swoje wspomnienia i informacje, zaczerpnięte ponoć od ostatniego właściciela zakładu Gustava Reimanna, w postaci krótkiej monografii, na przykładzie której, powstało już wiele artykułów prasowych oraz trzecia część IX rozdziału, publikacji autorstwa Sławomira Pałasza pt. Zduny. Szkice z historii miasta i okolic. Z racji wojennej zawieruchy, wiele szczegółów zostało zatartych i niemożliwych do odtworzenia a informacje wskazane w w/w źródle, są cennym, jednakże niepełnym źródłem faktów a miejscami, mogą zostać potraktowane jak legenda. Informacje podane w tej monografii, są słusznym kluczem badawczym, na podstawie którego, przeprowadziliśmy kwerendę, jednakże w wyniku pieczołowitych poszukiwań, udało się pewne fakty wyprostować, wyjaśnić i uszczegółowić. W związku z tym, poza faktami chronologicznymi, przedstawimy kilka ciekawostek, które miały na celu przybliżenie rodziny Reimannów, jako żywych postaci, które poprzez swoją zawodową działalność, miały i wciąż mają wpływ, na współczesnych mieszkańców Zdun i okolic. Odległa historia rodziny oraz najstarszej kaflarni w Polsce, jest wciąż żywa w świadomości dzisiejszych zdunów oraz miłośników historii i tradycyjnego rzemiosła. Jedno jest pewne, kaflarnia należąca do rodziny Reimannów w Zdunach powstała w 1858 roku, na co wskazuje nagłówek rachunków 9

10 firmowych zachowanych z lat roku. Na zachowanym dokumencie, możemy odnaleźć informację o Fr. Reimannie, czyli Friedrichu (Fryderyku lub Frietzie), synu założyciela zakładu oraz ostatnim z właścicieli, tj. jego wnuku Gustavie. Znamiennym zapisem jest: GEGRÜNDET 1858 (niem. założone) wskazujący na datę powstania przedsiębiorstwa na ów rok. Wilhelm Na podstawie początkowego fragmentu, wcześniej wymienionej monografii Władysława Rosika, dowiadujemy się o początkach zakładu: właścicielami była niemiecka, katolicka rodzina Juliusa i Pauliny Reimannów, którzy przybyli do Zdun przed rokiem 1858 z Milicza, gdzie prowadzili warsztat garncarski. Trudno jednak tę wstępną informację zaakceptować, tylko na podstawie tych wspomnień. Według zachowanych historycznych informacji, wiemy, iż pierwszym właścicielem zakładu był Wilhelm Reimann. Wskazuje na to, zachowany w Archiwum Państwowym w Kaliszu, akt zgonu (Sterbeurkunde) z dnia 17 maja 1941 roku, dotyczący Friedricha Reimanna, czyli syna założyciela zakładu. Dokument ten, zawiera informacje o najważniejszych osobach tego spektaklu, a zostały w nim podane dane ojca: Wilhelma, matki: Pauliny i żony: Klary (niekiedy pisanej Clara): Wspomniany przez Wł. Rosika Julius Reimann, jako legendarny założyciel kaflarni, być może miał jakiś udział w powstaniu zakładu czy życiu Wilhelma Reimanna. Jednakże, wszystko co można o nim napisać, będzie tylko kolejną hipotezą. Po pierwsze, przedstawiony powyżej dokument, zupełnie wyklucza pochodzenie Reimannów z pobliskiego Milicza (Militsch, dawniej Prusy i Niemcy, dziś woj. dolnośląskie) a potwierdza ich zamieszkanie w Zdunach. Ponadto, poszukując osób o nazwisku Reimann, znaleźliśmy kilka nieżyjących postaci, pochodzących z bliższych Zdunom miejscowości: Kobylin i Krotoszyn (tereny polskie pod zaborem Prus, obecnie woj. wielkopolskie), a nie znaleźliśmy ich 10

11 w archiwach dotyczących wspomnianego Milicza, co mogłoby wskazywać na bardziej prawdopodobne pochodzenie przedstawicieli tej rodzin,y właśnie z tych wielkopolskich miejscowości. Ponadto, jesienią 2015 roku, na nieczynnym i zdegradowanym cmentarzu poewangelickim w Zdunach, przy ul. Masłowskiego, udało się odnaleźć tablicę nagrobka, na której widnieje nazwisko Helene Christiane Reimann, kobiety zmarłej w 1854 roku, w tejże miejscowości. Po drugie, w kontekście wspomnianego (legendarnego jak się okazało) Juliusa, przeprowadzając kwerendę dotyczącą losów tej rodziny, trafiliśmy na informacje o Juliusie Gustavie Otto Reimannie, Niemcu, urodzonym w 1823 roku, synu Carla Friedricha Reimanna ze Zdun. Nie mamy żadnych dowodów, na jego pochodzenie z pobliskiego Milicza a tym bardziej przynależności do parafii rzymskokatolickiej, mimo możliwego pochówku na cmentarzu katolickim, o czym wspominał Wł. Rosik. W zachowanym wypisie, z ewangelickiej parafii w Zdunach, mamy informację, o zawarciu aktu małżeńskiego, który odbył się w Zdunach, w dniu 20 października 1847 roku, pomiędzy wspomnianym 24-letnim Juliusem z 20-letnią Juliane Pauline Schaepe (ur r.), córką Johanna Samuela, pochodzącą najprawdopodobniej ze Zdun. W tym miejscu, można się zastanowić lub nawet uruchomić wyobraźnię, jednakże nie należy stawiać jakichkolwiek tez, skoro nie mamy pewnych źródeł, potwierdzających jakiś związek między Juliusem a Wilhelmem Reimannnami ze Zdun. Może, to oczywiście wskazywać na związki rodzinne, ze względu na podobny wiek a może nawet na bezpośrednie pokrewieństwo, tj. braterstwo. Być może, Carl Friedrich Reimann, ojciec Juliusa, był ojcem Wilhelma. Tego nie wiemy... Jest także pewna ewentualność, że drugie imię małżonki Juliusa, czyli: Pauline (może było używane jako pierwsze imię, co zdarzało się dość często), to takie samo imię, jak żony Wilhelma i mogło zostać zamienione w przekazywanych ustnie wspomnieniach oraz mieć wpływ, na zawarte w monografii informacje (i połączyć Juliusa 11

12 z Pauline), a to na wiele, wiele lat, przekłamało powszechnie przekazywaną historię kaflarni Reimannów. Tak więc, dzisiaj mamy pewność, co do pierwszych właścicieli kaflarni. Było to niemieckie, ewangelickie małżeństwo Wilhelma i Pauline z domu Obst (być może córka Friedricha, siostra Pauline Christiane Obst z Krotoszyna) Reimannów, pochodzących ze Zdun. Nie znamy ich dat narodzin a także daty śmierci Pauliny. W trakcie trwania ich małżeństwa (również nie znamy daty ślubu), dorobili się siedmiorga dzieci. Według zachowanego dokumentu notarialnego, pochodzącego z 1874 roku, pierwszym dzieckiem był. (nieczytelny napis) urodzony w roku. Po nim, kolejno Frietz (Friedrich) urodzony , Pauline ur (która w roku 1930 jeszcze żyła i pobierała rentę starości w wysokości 10,85 zł od Urzędu Miasta i Gminy Zduny), Anna ur , Maria ur , Gustav ur i Clara ur roku. Jak podaje Wł. Rosik, najprawdopodobniej przed 1858 rokiem, małżeństwo Reimannów, zakupiło lub wybudowało gliniany dom, przy ul. Neue Strasse (dzisiejszej ul. Łacnowej nr 37, niegdyś nr 566) w Zdunach, gdzie prowadzili warsztat garncarski. Według zachowanych akt, transakcja zakupu domu nastąpiła 28 lipca 1874 roku. Pierwotnie był to dom parterowy, w którym prowadzono działalność gospodarczą i produkowano tylko garnki i donice z czerwonej gliny. W późniejszych latach, na podwórzu, wybudowano zadaszone pomieszczenie o konstrukcji glinianej, w którym znalazł się pierwszy piec na drewno, do wypału wyrobów ceramicznych. Powstałe wyroby, były sprzedawane na jarmarkach w Zdunach i w pobliskich miejscowościach, dla przykładu w Miliczu i Kobylinie. Po kilkunastu latach działalności (brak konkretnej daty), warsztat został przeniesiony, do nowo wybudowanej formierni z nowym piecem wypałowym na drewno. Od tego czasu, pomieszczenia parterowe budynku frontowego, stały się domem mieszkalnym, dla rodziny Reimannów Nie posiadamy żadnych więcej informacji, na temat prywatnego życia Wilhelma i Pauline Reimannów oraz ich potomstwa. Wiemy, że małżeństwo, wspólnie prowadziło zakład a jednym z pomocników, 12

13 był syn Friedrich (r.1858). Według cytowanej monografii: Julius i Paulina zostali pochowani na katolickim cmentarzu w Zdunach (Groby ich już nie istnieją). Trudno jednocześnie potwierdzić i zaprzeczyć tej tezie, prawdopodobnym jest jednak fakt, iż Wilhelm zmarł około 1900 roku a wtedy warsztat, został definitywnie przejęty, przez syna Friedricha. Friedrich Friedrich Reimann urodził się w dniu 22 grudnia 1858 roku. Był drugim z siedmiorga dzieci, Wilhelma i Pauline Reimannów. Od 1880 roku, wraz z żoną Clarą (Klarą) Julianną z domu Bieder, prowadzili zakład garncarski samodzielnie. Według informacji zaczerpniętych od Wł. Rosika, w początkowym okresie ich zarządzania zakładem, produkcję stanowiły w dalszym ciągu garnki i doniczki ale pojawiły się także pierwsze kafle piecowe. Od 1900 roku, w prawdopodobnym roku śmierci ojca, zaniechano produkcji naczyń glinianych, przestawiając się wyłącznie, na wytwarzanie kafli piecowych. W tym okresie, podobnie jak za czasów Wilhelma, produkty były sprzedawane na okolicznych jarmarkach, m.in. w Zdunach, Sulmierzycach, Krotoszynie i w pobliskich wsiach. Najprawdopodobniej, stosując metodę porównawczą do technologii w podobnych zakładach z dawnej epoki oraz wyżej cytowanych wspomnień, glinę urabiano nogami, ubijając w wielkie stosy, a ucinając następnie drutem, wybierano jednocześnie różne zanieczyszczenia znajdujące się w surowcu. Szkliwa wykorzystywane do produkcji kafli, sporządzano w młynku, ręcznie mieszając właściwe składniki. W pierwszym okresie, produkowano przede wszystkim kafle białe, nawiązując do wzornictwa berlińskiego i miśnieńskiego. W tym czasie, ze względu na brak miejscowego surowca, glina była sprowadzana z Saksonii, z okolic Miśni (Meissen). Ze względu na duże zapotrzebowanie na kafle, nastąpił rozwój zakładu, który wymógł na Friedrichu Reimannie zwiększenie zatrudnienia, w oparciu 13

14 o pracowników najemnych i współpracę okolicznych zdunów oraz modernizację i rozbudowę przedsiębiorstwa. Pojawił się także garncarz i zdun na etacie. Prawdopodobnie, na przełomie wieków, właściciel kaflarni nadbudował nad istniejącym budynkiem murowane piętro, które obecnie stanowi front budynku poprodukcyjnego. Ponadto, zbudowano kolejny piec wypałowy a dawny budynek gliniany, stał się obiektem murowanym z cegły. Małżeństwo Klary i Friedricha Reimannów, posiadało troje dzieci: wspomnianego Gustava (nie jest dotąd znana data urodzin i śmierci!), mechanika Roberta Reimanna (brak sprawdzonej daty urodzin i śmierci) oraz Marie (Marja/Maria) Schubert (brak sprawdzonej daty urodzin i śmierci) z domu Reimann. Według ustalonych informacji, Robert i Maria (być może po wyjściu za mąż) wyprowadzili się do miejscowości Emden, w północno-zachodnich Niemczech, w kraju związkowym Dolna Saksonia. Badając wszelkie dostępne źródła, w poszukiwaniu żyjących potomków Friedricha Reimanna, także w miejscowości Emden, wirtualnie natknęliśmy się na nagrobki Roberta Reimanna, czyli potencjalnego syna Friedricha oraz jego prawdopodobnych synów: Friedricha zm oraz Carla. Jeśli Robert Reimann ( ), był synem 38-letniego Friedricha, to jego grób znajduje się na cmentarzu Emden- -Bolardusfriedhof. Jeśli to pomyłka, to trop okazał się fałszywy. Niestety, nie znaleźliśmy żadnych śladów, dotyczących Marii Schubert a także jej córki Liesbeth Kaysser z domu Schubert (tak się nazywała w 1941 r.). W dniu 3 lipca 1926 roku, w wieku 65 lat, w obecności syna Gustava, zmarła matka Klara Reimann. Najprawdopodobniej, od tego czasu, Friedrich przeszedł na emeryturę a zakładem zaczął zarządzać syn Gustav, choć firma wciąż formalnie należała do Friedricha Reimanna, Dowodem na to, są zachowane rachunki firmowe, w nagłówkach których, pochodzących z okresu polskiego ( ) i okupacyjnego ( ), znajduje się wzmianka : Fr. Reimann, 14

15 czyli Friedrich, który zmarł 8 grudnia 1940 roku, w wieku 82 lat i został pochowany na cmentarzu ewangelickim w Zdunach. Nagrobki Friedricha i jego żony Klary Reimannów, nie zachowały się do naszych czasów. Gustav Ostatnim niemieckim właścicielem kaflarni, od 1940 (wg rejestracji firmy od 1942) roku, był Gustav Reimann, który już za życia ojca samodzielnie prowadził zakład. Interesującym jest fakt, że o nim wiemy najmniej. Nie znamy jego daty narodzin ani śmierci. Jednakże, z zachowanej korespondencji, rachunków i fotografii poznajemy jego rodzinę. Żoną Gustava była Dorothea (niestety nie znamy daty narodzin i śmierci a także jej nazwiska panieńskiego i pochodzenia). Dotychczas, według legendy, Gustav wraz z żoną Dorotheą, posiadali trzy córki, z których każda zmarła bezpotomnie. Żaden z dokumentów nie potwierdza tego założenia. Według naszych badań, udało się odnaleźć potwierdzenie posiadania przez Reimannów dwojga dzieci, w tym starszej Elisabeth i młodszego Joachima, którzy tuż przed II wojną światową, uczęszczali do Schillergymnasium w Poznaniu. Ponadto, według dokumentów, Joachim mieszkał w internacie Paulinum, a Elisabeth przebywała na stancji w Gust. Ad. Frauenverein w Poznaniu. Na podstawie archiwalnych fotografii zachowanych w domu rodzinnym Reimannów, można wywnioskować, że syn Joachim podczas działań wojennych był żołnierzem. Nie wiemy dokładnie co się z nim działo podczas wojny. Czy przeżył? Czy zginął? Szukając jakichkolwiek informacji, natknęliśmy się na stronę internetową na której można odnaleźć zabitych lub zaginionych żołnierzy niemieckich. Na trzy odnalezione frazy Joachim Reimann, tylko jedna zdaje się być, dosyć prawdopodobna i pasować do naszego poszukiwanego, ponieważ nie znając daty i miejsca narodzin, wiemy, że Joachim uczył się w szkole w Poznaniu 15

16 i być może tam został zmobilizowany. Tam też po śmierci mogły trafić jego zwłoki. Joachim Reimann (bez miejsca urodzenia) zginął w obronie Bytomia Odrzańskiego, koło Głogowa, pochowany w Poznaniu. A może było jeszcze inaczej? Mundur ze zdjęcia z lat 1941 i 1942, wskazuje na stopień starszego szeregowego i jego przydział do Deutsches Afrikakorps. Czyżby walczył lub zginął w Afryce? To tylko czysta hipoteza, jednakże po 1945 roku ślad po rodzinie Reimannów ze Zdun ostatecznie zaginął... Nic także nie zachowało na temat Elisabeth, córki Gustava i Dorothei Reimannów. Ostatnia wzmianka, dotycząca jej osoby pochodzi z 15 lutego 1943 roku i dotyczy salda na jej rachunku bankowym. Według krążących informacji, jeszcze kilkanaście lat temu, korespondowała ona z Władysławem Rosikiem. Ponoć zmarła bezpotomnie, zabierając wszelkie rodzinne tajemnice do grobu. Na podstawie naszego śledztwa, udało się dotrzeć do żyjących dalszych członków rodziny Reimannów, z Hilpoltstein, w Niemczech. Według ich oświadczenia, nie zachowały się żadne dokumenty i wspomnienia a ostatnia osoba, która mogłaby cokolwiek opowiedzieć o Reimannach ze Zdun, zmarła w dniu roku Kolejna kwestia to sam Gustav Reimann. Praktycznie, nic nie wiemy o jego życiu prywatnym. Na podstawie zachowanych dokumentów z lat , odnajdujemy tylko szczątkowe informacje. Według Księgi Wieczystej, Tom 32 wykaz L. 1358, prowadzonej przez Sąd Grodzki w Krotoszynie, firma Gustava Reimanna, wraz z domem i budynkami gospodarczymi przy ul. Łacnowej 37 w Zdunach, obejmowała 22 ary i 70m² powierzchni, o wartości marek niemieckich (Reichs Mark). Gustav Reimann, najprawdopodobniej jeździł samochodem marki Audi Auto Union DKW F7 Limousine, o tablicy rejestracyjnej A Pod koniec II wojny światowej, gdy niemieckie wojska zaczęły przegrywać z sowiecką ofensywą, dla Gustava (pozytywnie ocenianego 16

17 przez Polaków, choć pojawiły się nieudokumentowane głosy, iż był przywódcą zdunowskiego NSDAP) nastały trudne czasy, związane z niepewnością i niebezpieczeństwem. Jak czytamy u Wł. Rosika Gustav Reimann opuścił zakład w dniu 20 stycznia 1945 roku i wraz z żoną i rodziną uciekł do Niemiec. W tym dniu, dokonał wypłaty wszystkim pracownikom za wykonaną pracę - jako jedyny pracodawca w Zdunach. Tak zakończyło się trzypokoleniowe kierowanie zakładem przez Reimannów: Juliusa (Wilhelma przyp. aut.), Friedricha i Gustava. Co było dalej? Tego nie wiemy. Tydzień później, 27 stycznia (cyt. Już 20 stycznia Niemców praktycznie nie było ), do Zdun wkroczyły wojska Armii Czerwonej... Nie wiemy co stało się z Gustavem Reimannem. Nasuwają się tylko pytania, na które, niestety dziś nie mamy odpowiedzi. Nie wiemy, czy można na nie mieć jakąkolwiek nadzieję w przyszłości, choć nasze poszukiwania przodków będziemy kontynuować... Wątpliwości typu czy przeżył wojnę? jeśli tak, gdzie się osiedlił? czym zajmował się zawodowo? jaka przyszłość spotkała Dorotheę, Elisabeth i Joachima? są dziś bez odzewu... 17

18 ROZDZIAŁ III OSTATNIE LATA KAFLARNI REIMANNÓW Więcej wiemy o samej kaflarni, jej rozwoju, współpracownikach, dostawcach i wszelkich partnerach. Wiadomo, że w stosunku do Gustava Reimanna, używano tytułów : Fabrikant (czyli fabrykant), Kachelfabrikant (czyli producent kafli) i Töpfermeister (czyli mistrz garncarski, ale też zduński). Potwierdzają to nagłówki listów, ofert i rachunków, kierowanych do niego z lat Nie ma też żadnych wątpliwości, że umiejętność zawodu garncarskiego i zduńskiego, przejął od ojca, jak ten podobnie od swojego. Według wspomnień Wł. Rosika, Gustav Reimann, już od 1926 roku (po śmierci matki), samodzielnie prowadził zakład, który ostatecznie przejął tytułem spadku po śmierci ojca, w dniu 8 grudnia 1940 roku. Nastąpiło to, według formalnej procedury w latach Rejestracji firmy Gustava, dokonano w Ostrowie (niem. Ostrowo, ), a potwierdzono ją, u notariusza w Krotoszynie (niem. Krotoschin, ) i w Industrie- und Handelskammer, w Poznaniu (niem. Posen, ). Potwierdzeniem tego, są dwa wycinki z ostrowskich gazet, z dnia 18 czerwca 1942 roku, które służyły, jako ogłoszenie publiczne w/w zmian, obowiązujące od dnia 8 czerwca 1942 roku. Według Wł. Rosika, od czasu prowadzenia zakładu przez Gustava tj. od 1926 roku oraz w wyniku chwilowej koniunktury na rynku i większego zapotrzebowania na zdunowskie wyroby, jego zakład został rozbudowany. W 1929 roku, dobudowano dzisiejszy piętrowy budynek fabryczny wraz z formiernią. Ponadto, zbudowano glazurownię (szkliwiernię) oraz pomieszczenie na młyny. W tym okresie, zbudowano trzeci piec wypałowy i zakupiono nowoczesny, mały gazowy motor i małą prasę do przerobu gliny oraz ręczną prasę 18

19 do mechanicznego formowania kafli środkowych. W tym czasie, produkcja kafli, obejmowała około siedemdziesięciu wzorów i kolorów kafli a także parapetników okiennych. Z tego okresu, zachował się interesujący czterostronicowy dokument, dotyczący przyjęcia na ucznia Ludwika Lisa (pierwszego, powojennego kierownika zakładu) ur , celem wyuczenia go w garncarskim zawodzie. Praktyka ta, miała trwać od dnia 1 listopada 1929 roku do 3 października 1932 roku. W 1929 roku, sytuacja kaflarni i całej branży kaflarskiej, była najprawdopodobniej dość korzystna. Jak wskazuje artykuł z Gazety Szamotulskiej, w Polsce, funkcjonowało 1390 zakładów zduńskich. Niestety, już wkrótce w 1931 roku, w wyniku kryzysu światowego i ze względu na brak zamówień, zakład Gustava Reimanna, na jakiś czas wstrzymał produkcję i zatrudnienie. Jak możemy dowiedzieć się z Gazety Szamotulskiej, podobna sytuacja była w całej Wielkopolsce: Wskutek (...) niesprzyjających zmian, rynek pracy dla rzemiosła zduńskiego, doznaje coraz częstszego kurczenia się. Prace z zakresu tego zawodu, ograniczyły się li tylko do napraw starych pieców. Jednak i w tym wypadku posługiwano się taniemi siłami niefachowemi, na niekorzyść rzemiosła legalnego. Większe zatrudnienie dało się zanotować w sezonie zimowym. Spadek zatrudnienia w roku 1933, w porównaniu z rokiem poprzednim, jest znaczny, bo wynoszący 50%. Poprawa sytuacji gospodarczej, nastąpiła dopiero w 1935 roku. W kaflarni, poza Gustavem Reimannem, pracowało 12 osób. Wynagrodzenie czeladników wynosiło do 50 złotych tygodniowo a robotnicy zarabiali od 18 do 24 złotych. Kolejne problemy przyszły w krótce, w 1936 roku. Wskutek silnej konkurencji pobliskich kaflarni: Paula Adascha i Otto Burckerta z Krotoszyna, Oskara Kurzbacha z Ostrowa Wlkp. i Karla Nier'sa z Ostrzeszowa oraz nowej, powstałej na przełomie 1935/36 roku, dużej kaflarni należącej do Tomasza Stasierskiego z Ostrzeszowa, znacznie pogorszyła się sytuacja materialna pracowników. Doszło do ogólnych strajków pracowników w/w kaflarni, zorganizowanych przez ostrowski oddział Związku Robotników i Rzemieślników Zjednoczenia 19

20 Zawodowego Polskiego. O wydarzeniach informowało czasopismo Obrona Ludu. Organ Narodowego Ruchu Robotniczego, z dnia 18 lutego 1936 roku, w którym możemy zapoznać się ze stanowiskiem strajkujących. Podobnie było całej Polsce, o czym wspominały gazety z różnych rejonów kraju oraz w kaflarni w Zdunach, w której strajk nastąpił 10 lutego 1936 roku. W kaflarniach należących do niemieckich właścicieli, pracownicy zarabiali od 20 do 40 złotych tygodniowo, a u Tomasza Stasierskiego w Ostrzeszowie, od 6 do 12 złotych, w wyniku czego inne kaflarnie stanęły na krawędzi bankructwa. Wpłynęło to, na nastroje i obniżenie zarobków pracowników w Zdunach, o około 30%. Jak jednak czytamy w monografii Wł. Rosika, sytuacja ta, została dość szybko opanowana i w zakładzie Reimannów, nastąpił powrót do normalnego funkcjonowania. Dowodem na to, jest 330 Obwieszczenie Ministra Opieki Społecznej, z dnia 28 marca 1936 roku, w którym, odnajdujmy treść podania o nadanie umowy zbiorowej, z dnia 19 lutego 1936 roku, dla przemysłu kaflarskiego, mocy powszechnie obowiązującej na terenie powiatu ostrowskiego, krotoszyńskiego i kępińskiego w województwie poznańskim. W treści, możemy przeczytać, iż wymienione firmy, ustaliły minimalne stawki zarobkowe oraz płace dniówkowe i akordowe. Wszystkie ustalenia, zostały podpisane przez przedstawicieli firm, w tym przez Teodora Uloka, delegata kaflarzy z zakładu Fr. Reimanna. Rzemieślnicy reprezentujący branżę zduńską, próbowali przetrwać doprowadzając, do pewnych wspólnych przedsięwzięć i uchwał. Lobbując na rzecz zawodu, dzięki zarządzeniu Ministra Opieki Społecznej we wrześniu 1936 roku, zawarto umowę zbiorową ustalając stawki minimalne za wykonywane usług, o czym wspominała m.in. Gazeta Wągrowiecka. Po tym okresie, jak wskazuje, zachowana korespondencja i archiwalne dokumenty z lat , przedsiębiorstwo funkcjonowało bardzo dobrze i się rozwijało. Ciekawostką jest fakt, iż kaflarnia Reimannów nie reklamowała szeroko swoich usług. 20

21 Przeprowadzona kwerenda lokalnych czasopism i branżowych katalogów, wykazuje tylko pojedyncze wpisy. Gustav Reimann, ubezpieczał swoje przedsiębiorstwo od pożarów i odpowiedzialności cywilnej. W zachowanych dokumentach, odnaleźliśmy kilkadziesiąt pism, polis i wezwań do zapłaty. Jak przystało na typowego przedsiębiorcę, nawet sprzed 1945 roku, Gustav Reimann sądził się ze swoimi klientami o zapłatę. W większości przypadków, do 1941 roku jego reprezentantem był poznański adwokat Kazimierz Bandych. Fragmentarycznie zachowała się korespondencja, pozwy, wezwania, nakazy zapłaty i dowody wpłat, które dotyczą przede wszystkim okresu przedwojennego. Ponadto, w kaliskim archiwum, możemy znaleźć pełną dokumentację sprawy sądowej, przeciwko zdunowi Petruli z Jarocina. Na podstawie zachowanych dokumentów przygotowaliśmy krótkie zestawienie osób i spraw dotyczących zobowiązań osób fizycznych i firm zduńskich w stosunku do kaflarni Gustava Reimanna. Do dłużników firmy należeli: Kamrowscy z Orłowa Morskiego (Czerska), ks., M. Dąbrowscy, W. Szymala z Tczewa, Socha z Wejherowa, wspomniany Stanisław Petrula z Jarocina i F. Lindel. Przedsiębiorstwo budowy pieców kaflanych z Chorzowa. Wiadomo, iż okres drugiej wojny światowej był czasem wielkich zmian w kaflarni. Już pod koniec lat trzydziestych, rozpoczęto pewne remonty a od roku 1940, nastąpił okres poważnej modernizacji zakładu. Jeszcze w 1938 roku, prace malarskie (poza formami kaflowymi) wykonywał M. Liszkowski, mistrz malarski z Krotoszyna. Na początku 1940 roku, przebudowano jeden z pieców półmuflowych na pełnomuflowy, opalany węglem i brykietami, gdzie ogień nie miał bezpośredniego kontaktu z wypalanym materiałem. Zbudowano drugi komin, dobudowano halę maszyn i maszynownię. Ponadto, zamontowano nowoczesne jak na tamte czasy, automatyczne maszyny typu Reismann, pochodzące z Halle a/d Saale (Niemcy), do przerobu masy produkcyjnej, ustawiono duży motor gazowy i zainstalowano instalację elektryczną z dwóch własnych 21

22 prądnic. Z tego okresu zachowało się kilkanaście rachunków wskazujących na zakres modernizacji zakładu. W 1942 roku, firma kamieniarska Gustava & Adolfa Tohna z Krotoszyna, ułożyła płyty chodnikowe i kostkę brukową. W tym okresie, za bezpieczeństwo i szczelność kominów odpowiadał mistrz kominiarski Eugen Thumm z Kobylina. Firma Kurta Rischnera z Freyhan (Cieszków), wykonywała usługi związane z instalacjami hydraulicznymi i kanalizacją. Instalacja gazowa, została wykonana przez Stadtwerwaltung Zduny Gazwerk (Miejska Gazownia w Zdunach). Usługi szklarskie wykonywała firma Josefa Borowskiego ze Zdun. Z hurtowni Wilhelma Berneckera Baugeschäft, Dampfsäge- u. Hobelwerk ze Zdun, pochodziły praktycznie wszystkie materiały budowlane, wykorzystane podczas modernizacji obiektów. Do czasów współczesnych, zachowały się wszystkie plany dotyczące obiektów kaflarni. To cenny materiał, który przedstawia zakład w szczytowym momencie produkcji. Nie mamy jednakże pewności, czy rzuty pochodzą z okresu przedwojennego. Interesującym jest fakt, że z całego okresu przedwojennego, udało się odnaleźć oryginalne dokumenty, wyłącznie z lat Nie mamy też pewności, czy są kompletne. Nie wiemy też, czy inne (w tym wcześniejsze i późniejsze) uległy zniszczeniu bądź spaleniu, czy też te zachowane zostały zapomniane lub zagubione. Do najcenniejszych dokumentów, należy lista imienna pracowników młodocianych, założona w dniu 8 sierpnia 1926 roku, obejmująca siedmiu pracowników oraz pracowników dorosłych, prowadzona od 3 grudnia 1929 roku. Poznajemy z niej wszystkich pracowników kaflarni. Z dokumentów, dowiadujemy się o tym, iż w okresie od 1941 do 1945 roku, kaflarnia Gustava Reimanna zatrudniała 27 osób. W dniach od 4 lipca do 7 października 1933 roku, Gustav Reimann podjął się przebudowy domu mieszkalnego, dobudowując do istniejącego budynku kondygnację i piętrową oficynę, doprowadzając obiekt do wyglądu współczesnego. 22

23 Jak przystało na nowoczesnych, współczesnych sobie przedsiębiorców, Friedrich i Gustav Reimannowie, należeli do różnych organizacji i związków zawodowych, dzięki którym mieli możliwość śledzić na bieżąco konkurencję, zdobywać nowe znajomości lub po prostu być zrzeszonym dla prestiżu. W okresie przedwojennym, nawiązując do tradycji, Reimannowie należeli do Cechu Zduńsko-garncarskiego w Ostrowie Wielkopolskim oraz do innych zrzeszeń zawodowych jak: Izba Przemysłowo-Handlowa w Poznaniu oraz Związek Obrony Przemysłu Polskiego. Do najważniejszej organizacji (w czasach okupacji niemieckiej) kaflarnia należała do Verband Deutscher Kachelofenfabrikanten E.V. czyli do Stowarzyszenia Niemieckich Producentów Kafli i Pieców, w której Gustav Reimann podlegał pod region śląski. Prawdopodobnym wydaje się, że kaflarnia Reimannów, także świadczyła usługi zduńskie, wykorzystując do tego zatrudnionych we własnym zakładzie zdunów. Ponadto, na podstawie zachowanych dokumentów, udało się przeprowadzić kwerendę dotyczącą firm współpracujących, zakładów zduńskich jako odbiorców kafli oraz partnerów w zakresie dostaw gliny, form, glejty itp. Jest to ciekawy rejestr, bowiem dotyczy firm, sprzed kilkudziesięciu lat, gdy zduństwo i kaflarstwo były jeszcze w szczytowej fazie. Ze względu na znikomość materiałów archiwalnych, nie potrafimy wykazać różnic w funkcjonowaniu kaflarni, w aspekcie finansowym, w okresie przedwojennym i wojennym. Dość łatwo natomiast, daje się zauważyć przesunięcie w okresie wojny, w kierunku niemieckich partnerów lub osób narodowości niemieckiej, które przejęły dawne polskie przedsiębiorstwa. Jednym z przykładów, w przypadku na przykład zakupu gliny, jest zmiana partnera żydowskiego pochodzenia, czyli przedsiębiorcy Józefa Glebtucha z Wąchocka (niewykluczone że zamordowanego przez okupantów), na firmy pochodzące z Saksonii, z okolic Miśni. Kaflarnia Friedricha i Gustava Reimannów, miała silną pozycję na lokalnym wielkopolskim rynku. Odbiorcami kafli, poza z pewnością 23

24 indywidualnymi klientami, byli zduni m.in. z Poznania, Kalisza, Leszna, Szamotuł, Śremu, Gostynia, Kcyni, Zbąszynia, Jarocina, Kobylina, Koźmina, Śmigla, Chodzieży, Krobi, Pleszewa, Grodziska Wlkp. Jej produkcja, trafiała też w głąb Niemiec, m.in. do Hannoveru, Lipska, Forst Laulitz i Untersbach k/norynbergii oraz na Górny Śląsk do Chorzowa, na dolny Śląsk do Opola i do centralnej Polski m.in. do Bydgoszczy, Inowrocławia, Ciechocinka i Łodzi. Partnerami biznesowymi Gustava Reimanna, były sąsiednie kaflarnie z Krotoszyna i Ostrowa Wlkp.. Trudno dziś powiedzieć czy właścicieli łączyły prywatne więzi, czy też znajomość z okresu kryzysu kaflarzy z 1936 roku, gdzie stanowili jedną siłę. Być może, była to współpraca handlowa lub okolicznościowa pomoc, w przypadku gdy na szybko czegoś zabrakło. Innym partnerem, była potężna kaflarnia z Velten k/berlina posiadająca przedstawicieli w kilku niemieckich miastach, z którą Reimannów łączyły interesy w zakresie szkliw do kafli. Interesującą dziedziną gospodarki bezpośrednio związaną z branżą zduńską i budową pieców oraz trzonów kaflowych, było istnienie wyspecjalizowanych przedsiębiorstw, zajmujących się produkcją i sprzedażą niezbędnego asortymentu. Nie sposób przedstawić wszystkich partnerów, zaopatrujących kaflarnię w niezbędne materiały. Mamy pewność, co do przedwojennych dostaw gliny z Wąchocka i Maciejowa, polskiego modelarza form z Krotoszyna, zakupu gipsu alabastrowego do form w hurtowni w Poznaniu, analiz w krakowskim przedsiębiorstwie Techebu, dostaw złomu szamotowego z Chodzieży i innych dostawców. Badając korespondencję z lat wojennych, nasuwa się wniosek, iż był to dobry okres dla zakładu. Praktycznie nie spadło zatrudnienie, rozpoczął się intensywny proces modernizacji zakładu oraz próby z nowymi formami i szkliwami. Współpracowano z dotychczasowymi przedsiębiorstwami, przejętymi przez Niemców jak np. fabryka porcelany z Chodzieży ale również testowano szkliwa i masy z kilku niemieckich, polskich i czeskich przedsiębiorstw. Dla przykładu, glina kaflarska przyjeżdżała z Miśni, Krauschwitz i Oberlausitz, szamot 24

25 z Wrocławia, kreda z Kalisza, szkliwa z Katowic i Frankfurtu a formy z Jeleniej Góry. Cały ten proces został zatrzymany pod koniec II wojny światowej. Poza zdunami i indywidualnymi klientami, wyprodukowane kafle były dystrybuowane przez specjalistyczne firmy, oferujące pełen pakiet kafli i okuć do pieców oraz trzonów kuchennych. Niewykluczone również, że rodzina Reimannów, była także klientem przy swoich zleceniach. Warto zwrócić uwagę na fakt, iż poza Wielkopolską (w tym Poznań, Leszno, Gniezno, Wolsztyn i inne miasta wśród partnerów były firmy z daleka w tym np. Sopotu i Gdańska. Niektóre z poniższych firm świadczyły usługi w zakresie transportu jak np. Baumigro z Gdańska. Żeby można było korzystać ze zbudowanych kuchni, pieców kaflowych i kominków a także z pieców centralnego ogrzewania niezbędny był opał. Podobnie jak dzisiaj, tak w przeszłości korzystano z drewna, węgla koksu, brykietu i szczap. Popularnym opałem był również torf i antracyt. Węgiel i koks był tylko i wyłącznie do kupna w wyspecjalizowanych składach. Opał przywożono furmankami, pociągiem ale również można było go również odebrać osobiście. Niekiedy przeprowadzano przetargi, licytacje oraz wyprzedaże całego składu. W przypadku drewna można było się w nie zaopatrzyć bezpośrednio w leśnictwach i nadleśnictwach a sprzedaż prowadzono w formie bezpośredniej lub podczas licytacji. Żeby można było wyprodukować oferowane kafle piecowe zakład ceramiczny potrzebował opału. Kaflarnia Reimannów zaopatrywała się w kilku miejscach, dla przykładu szczapy drewniane kupowano w pobliskim Baszkowie lub Sulmierzycach, węgiel przyjeżdżał niekiedy z daleka. Interesującym jest również fakt, że w okolicach Zdun i Krotoszyna, zachowała się bliżej nieokreślona liczba pieców i kominków, wykonanych w kaflarni Reimannów. Dowodem na to jest przeprowadzona kwerenda dworu w miejscowości Ustków koło Krotoszyna, w którym zachowało się pięć zabytkowych i nieprzebudowanych okazów. Także w samej kaflarni, na piętrze budynku mieszkalnego, mimo iż zdewaloryzowany współczesnymi 25

26 kaflami wyczystkowymi, zachował się jedyny oryginalny piec z kaflarni Reimannów. O jakości zdunowskich produktów, możemy się naocznie przekonać, odwiedzając muzealną kolekcji kafli, należącą do Jarosława Ciądra, przy ul. Wrocławskiej 4, w Zdunach. Na prywatnej ekspozycji znajduje się kilka oryginalnych dawnych form kaflarskich, które świadczą o potencjale dawnego zakładu. Ponadto, w zbiorach, znajduje się pięć odcisków tuszowych, w tym trzech pieców o numerach 57,58 i 59 oraz dwóch kafli ozdobnych (numery 1-10 i 13-23), przedstawiających ofertę kaflarni oraz kafle, cokoły i oryginalna popielniczka sygnowana Fr. Reimann OfenFabrik (z drugiej strony Zduny Warthegau). Należy nadmienić w tym miejscu, że poza produkcją kafli, zakład Gustava Reimanna, świadczył także usługi zduńskie oraz sprzedawał gotowe komplety kafli, z czego w kolekcji Jarosława Ciądra zachowały się dwie karty produktowe, z numerami 67 i 69. Wspomniane muzeum, jest wzbogacone oryginalnym biurkiem i fotelem oraz maszyną do pisania i dziurkaczem, należącym niegdyś do Gustava Reimanna. To tyle, co na dziś możemy opowiedzieć o tej wyjątkowej manufakturze rodziny Reimannów ze Zdun. Nasza publikacja nie odpowiada na wszystkie pytania ale pokazuje środowisko zawodowe w pełnej krasie. Kaflarnia Gustava Reimanna była nowoczesnymi i prężnym ośrodkiem przemysłowym. Czasy II wojny światowej przerwały to pasmo i jak dla ofiar, tak i tych którzy przeżyli stały się nieodwracalną traumą i zmianą. Po 1945 roku, kaflarnia dalej funkcjonowała ale nigdy nie osiągnęła poziomu z czasów prosperity ostatniego przedstawiciela Reimannów w Zdunach. O tym będzie w drugiej części, obejmującej okres od 1945 do 2015 roku 26

27 ROZDZIAŁ IV ARCHIWALIA Zgodnie z zasadą, jedno zdjęcie jest jak tysiąc słów, wzbogaciliśmy nasze skromne wydawnictwo archiwaliami a tematyczny podział na zdunów, kaflarnie, hurtownie, dostawców surowca i opału wskazuje na złożoność procesu powstawania zwykłego pieca kaflowego. Przedstawione nagłówki dokumentów i logosy z jednej strony miały wykazać zakres pracy przy powstawaniu powyższej kwerendy, a z drugiej m.in. bogactwo graficzne i poziom reklamy sprzed kilkudziesięciu lat. Jest to jedyne historyczne opracowanie dotyczące kaflarni Jednocześnie mamy nadzieję, że jest to początek badań a odkryte, dodatkowe fakty, znajdą się w suplemencie, Części 2, obejmującej historię kaflarni w latach

28 Władysław Rosik ( ) - archiwum Fundacji Ochrony Zabytków Monumenta Poloniae Podpis Wilhelma Reimanna - autor fotografii: Maria Grzybek, Archiwum Państwowe w Kaliszu Nagłówek rachunku firmowego z lat archiwum Fundacji Ochrony Zabytków Monumenta Poloniae Podpis Friedricha Reimanna - autor fotografii: Maria Grzybek, zasoby Archiwum Państwowego w Kaliszu Podpis Gustava Reimanna autor fotografii: Maria Grzybek zasoby Archiwum Państwowego w Kaliszu 28

29 Dzieci Wilhelma i Pauline Reimannów, autor fotografii: Maria Grzybek, Archiwum Państwowe w Kaliszu Akt zgonu Friedricha Reimanna, autor fotografii: Maria Grzybek, Archiwum Państwowe w Kaliszu 29

30 Nagłówek notesu firmowego z 1939 r. - archiwum Fundacji Ochrony Zabytków Monumenta Poloniae Nagłówek notesu firmowego sprzed 1939 r. - archiwum Fundacji Ochrony Zabytków Monumenta Poloniae Pieczęć firmowa wraz z podpisem Gustava Reimanna archiwum Fundacji Ochrony Zabytków Monumenta Poloniae Pieczęć firmowa wraz z podpisem Gustava Reimanna archiwum Fundacji Ochrony Zabytków Monumenta Poloniae Gustav i Dorothea Reimann'owie wraz z dziećmi? (zdjęcie bez podpisu) archiwum Fundacji Ochrony Zabytków Monumenta Poloniae 30

31 Rodzina Reimannów na tle kaflarni zdjęcie (bez podpisu) sprzed 1945 r. zasoby Fundacji Ochrony Zabytków Monumenta Poloniae Na terenie kaflarni Gustav i Dorothea Reimann'owie wraz z? Bratem Robertem? - zdjęcie (bez podpisu) sprzed 1945 roku zasoby Fundacji Monumenta Poloniae 31

32 Dorothea i Robert Reimann? Rewers fotografii podpis Dorth & Rob in Garten zasoby Fundacji Ochrony Zabytków Monumenta Poloniae Dowód wpłaty na Schillergymnasium, Paulinum i Gust. Ad. Frauenverein w Poznaniu za Elisabeth i Joachima Reimann'ów zasoby Fundacji Ochrony Zabytków Monumenta Poloniae 32

33 Joachim Reimann na tle budynku mieszkalnego w Zdunach? w podpisie: Jochen in Urlaud October 1942 Jochen (Joachim?) na urlopie zdjęcie sprzed 1945 r. - archiwum Fundacji Ochrony Zabytków Monumenta Poloniae Joachim Reimann z kuzynką? Koleżanką? Dziewczyną? na tle budynku mieszkalnego w Zdunach, September sierpień 1941r. - archiwum Fundacji Ochrony Zabytków Monumenta Poloniae 33

34 Potwierdzenie salda w Volksbank Krotoschin (Krotoszyn) z dnia zasoby archiwum Fundacji Ochrony Zabytków Monumenta Poloniae Elisabeth Reimann (po lewej) zdjęcie sprzed 1945 r. archiwum Fundacji Ochrony Zabytków Monumenta Poloniae Elisabeth Reimann na rynku w Krotoszynie zdjęcie sprzed 1945 r. archiwum Fundacji Ochrony Zabytków Monumenta Poloniae 34

35 Gustav Reimann - zdjęcie (bez podpisu) sprzed 1945 roku zasoby Fundacji Monumenta Poloniae Wpis firmy Friedricha Reimanna - źródło Sprawozdanie za 1937 rok Zapisane w Poznaniu Związek Fabrykantów Towarzystwo 35

36 Budynki kaflarni Reimannów - zdjęcie sprzed 1945 roku - zasoby Fundacji Monumenta Poloniae 36

37 37 Budynki kaflarni Reimannów - zdjęcie sprzed 1945 roku - zasoby Fundacji Monumenta Poloniae

38 Dokument potwierdzający nr tablicy rejestracyjnej samochodu archiwum Fundacji Ochrony Zabytków Monumenta Poloniae Reprodukcje anonsów z ostrowskich gazet dotyczące zmiany właściciela kaflarni w Zdunach na rzecz Gustava Reimanna zasoby Archiwum Państwowego w Kaliszu 38

39 Widok frontowy fabryki i magazynu, autor fotografii: Maria Grzybek archiwum Fundacji Ochrony Zabytków Monumenta Poloniae Rysunki przekroju zakładu, autor fotografii: Maria Grzybek archiwum Fundacji Ochrony Zabytków Monumenta Poloniae 39

40 Plan sytuacyjny zakładu, autor fotografii: Maria Grzybek archiwum Fundacji Ochrony Zabytków Monumenta Poloniae Karta z notesu firmowego i blankiet rachunku kaflarni Friedricha Reimanna - archiwum Fundacji Ochrony Zabytków Monumenta Poloniae 40

41 Okładka Wykazu młodocianych (w wieku od 15 do 18 ukończonych zatrudnionych w firmie Friedrich Reimann Zduny założona 8 sierpnia 1926 zbiory prywatne Jarosława Ciądra Lista pracowników w wieku od 15 do 18 lat założona 8 sierpnia 1926 roku IMIĘ i NAZWISKO DATA MIEJSCE DATA DATA OPUSZCZENIA URODZENIA ZAMIESZKANIA PRZYJĘCIA ZAKŁADU STREUBEL KURT ZDUNY OEHLKE ROBERT ZDUNY ALFRED KÖNIG BESTWIN JAN BIELAWNY ZDUNY LUDWIK LIS ZDUNY SYDOW AUGHUST SCHUBERT FRITZ ZDUNY SCHOLTZ KARL RUDA

42 Wypis towarzystw ubezpieczeniowych, z którymi związany był G. Reimann, Autor reprodukcji Maria Grzybek, zasoby archiwum Fundacji Monumenta Poloniae Allianz Versicherungs-Aktiengesellschaft VESTA Tow. Wzajemnych Ubezpieczeń od ognia i Gradobicia Krakowskie Towarzystwo Ubezpieczeń Florjanka S.A. w Krakowie i niemiecki następca w czasie okupacji Victoria Feuer-Versicherungs-Actien- Gesselschaft Merkator Sp. z o.o. - Tow. Ochrony Ubezpieczeniowej i Powierniczej Włoska Spółka Akcyjna Powszechna Asekuracja w Tryjeście ASSICURAZIONI GENERALI 42

43 Ugoda (Księga wpisowa dla uczniów Cech Zduńsko-garncarski w Ostrowie) nr 85 z dnia 01 listopada 1929 r. archiwum Fundacji Ochrony Zabytków Monumenta Poloniae 43

44 Gustav Reimann (po prawej) z pracownikami w kaflarni - zasoby archiwum Fundacji Ochrony Zabytków Monumenta Poloniae Pracownicy kaflarni zdjęcie sprzed 1945 r. archiwum Fundacji Ochrony Zabytków Monumenta Poloniae 44

45 Gazeta Szamotulska Gazeta Szamotulska Gazeta Białostocka 20 sierpnia 1935 r 45

46 Gazeta Wągrowiecka Modernizacja budynków fabrycznych - budowa kominów zdjęcia archiwalne lata 40-ste XX wieku - archiwum Fundacji Ochrony Zabytków Monumenta Poloniae 46

47 Modernizacja budynków fabrycznych - budowa kominów zdjęcia archiwalne lata 40-ste XX wieku - archiwum Fundacji Ochrony Zabytków Monumenta Poloniae Rachunek za reparację i posmolenie dachów Marian Paterek Zduny 2 sierpnia 1939 r. - archiwum Fundacji Ochrony Zabytków Monumenta Poloniae 47

48 Okładka katalogu Fabryki Kafli Fr. Reimann prywatne zbiory Jarosława Ciądra 48

49 Karta z odręcznej księgi rachunkowej Fabryki Kafli Fr. Reimann z 1942 roku archiwum Fundacji Monumenta Poloniae 49

50 Obwieszczenie Ministra Opieki Społecznej z dnia 28 marca 1936 roku 50

51 Obwieszczenie Ministra Opieki Społecznej z dnia 28 marca 1936 roku 51

52 Pierwsza i ostatnia strona Wykazu młodocianych (w wieku od 15 do 18 ukończonych zatrudnionych w firmie Friedrich Reimann Zduny założona 8 sierpnia 1926 zbiory prywatne Jarosława Ciądra Lista pracowników zawarta w Wykazie młodocianych (w wieku od 15 do 18 ukończonych zatrudnionych w firmie Friedrich Reimann Zduny założona 8 sierpnia 1926 zbiory prywatne J. Ciądra 52

53 Fragment okładki i strony księgi imiennej Fr. Reimanna archiwum Fundacji Ochrony Zabytków Monumenta Poloniae 53

54 Karta katalogowa nr 67 Fabryki kafli Fr. Reimann prywatne zbiory Jarosława Ciądra 54

55 Karta katalogowa nr 69 Fabryki kafli Fr. Reimann prywatne zbiory Jarosława Ciądra 55

56 Wzornik Fabryki kafli Fr. Reimann prywatne zbiory Jarosława Ciądra 56

57 Wzornik Fabryki kafli Fr. Reimann prywatne zbiory Jarosława Ciądra 57

58 Pamiątkowa popielniczka z kaflarni Fr. Reimann z lat prywatne zbiory Jarosława Ciądra Przedwojenne próbniki szkliw z przedwojennej fabryki F. Reimann prywatne zbiory Jarosława Ciądra autor fotografii: Maciej Burdzy 58

59 Przedwojenne kafle z fabryki F. Reimann - prywatne zbiory Jarosława Ciądra autor fotografii: Maciej Burdzy 59

60 Współcześnie zachowany piec zbudowany z kafli zakładu Friedricha i Gustava Reimannów w Ustkowie k/krotoszyna autor fotografii: Maciej Burdzy 60

61 Współcześnie zachowany piec zbudowany z kafli zakładu Friedricha i Gustava Reimannów w Ustkowie k/krotoszyna autor fotografii: Maciej Burdzy 61

62 Współcześnie zachowany piec zbudowany z kafli zakładu Friedricha i Gustava Reimannów w Ustkowie k/krotoszyna autor fotografii: Maciej Burdzy 62

63 Współcześnie zachowany piec zbudowany z kafli zakładu Friedricha i Gustava Reimannów w Ustkowie k/krotoszyna autor fotografii: Maciej Burdzy 63

64 Współcześnie zachowany piec zbudowany z kafli zakładu Friedricha i Gustava Reimannów w Ustkowie k/krotoszyna autor fotografii: Maciej Burdzy 64

65 Piec kaflowy na piętrze budynku biurowego Kaflarni Zduny, ul. Łacnowa 37, Zduny stan aktualny, autor fotografii: Maciej Burdzy 65

66 Wybrana korespondencja i zamówienia adresowane do Fabryki Kafli Gustava Reimanna - zasoby archiwum Fundacji Monumenta Poloniae 66

67 Wybrana korespondencja i zamówienia adresowane do Fabryki Kafli Gustava Reimanna - zasoby archiwum Fundacji Monumenta Poloniae 67

68 Wybrana korespondencja i zamówienia adresowane do Fabryki Kafli Gustava Reimanna - zasoby archiwum Fundacji Monumenta Poloniae 68

69 Wybrana korespondencja i zamówienia adresowane do Fabryki Kafli Gustava Reimanna - zasoby archiwum Fundacji Monumenta Poloniae 69

70 Wybrana korespondencja i zamówienia adresowane do Fabryki Kafli Gustava Reimanna - zasoby archiwum Fundacji Monumenta Poloniae 70

71 Wybrana korespondencja i zamówienia adresowane do Fabryki Kafli Gustava Reimanna - zasoby archiwum Fundacji Monumenta Poloniae 71

72 Wybrana korespondencja i zamówienia adresowane do Fabryki Kafli Gustava Reimanna - zasoby archiwum Fundacji Monumenta Poloniae 72

73 Wybrana korespondencja i zamówienia adresowane do Fabryki Kafli Gustava Reimanna - zasoby archiwum Fundacji Monumenta Poloniae Rachunek telefoniczny Fabryki Kafli Gustava Reimanna - zasoby archiwum Fundacji Monumenta Poloniae 73

74 Kwit z Kasy Gazowni Miejskiej w Zdunach Fabryki Kafli Gustava Reimanna - zasoby archiwum Fundacji Monumenta Poloniae Dowód wpłaty za materiały biurowe dla Fabryki Kafli Gustava Reimanna - zasoby archiwum Fundacji Monumenta Poloniae 74

75 Rachunek za materiały budowlane firmy Wilhelma Berneckera Baugeschäft, Dampfsäge- u. Hobelwerk ze Zdun archiwum Fundacji Ochrony Zabytków Monumenta Poloniae 75

76 Rachunek za formy kaflarskie firmy Maksymiliana Liszkowskiego ze Zdun archiwum Fundacji Ochrony Zabytków Monumenta Poloniae 76

77 Rachunek za usługi transportowe archiwum Fundacji Ochrony Zabytków Monumenta Poloniae 77

78 Rachunek z cukrowni w Zdunach archiwum Fundacji Ochrony Zabytków Monumenta Poloniae 78

79 79 Jarosław Ciąder i jego kolekcja pamiątek po rodzinie Reimannów - autor zdjęcia Maciej Burdzy

80 Spis pracowników z lat zasoby archiwum Fundacji Ochrony Zabytków Monumenta Poloniae Lp. DATA RODZAJ DATA DATA IMIĘ I NAZWISKO URODZENIA ADRES ZATRUDNIENIA PRZYJĘCIA ROZWIĄZANIA UMOWY 1. STREUBEL KURT ZDUNY CZELADNIK GARNCARSKI 2. OEHLKE ROBERT ZDUNY CZELADNIK GARNCARSKI LITTKE HERMANN ZDUNY ROBOTNIK GALKE HERMANN ZDUNY ROBOTNIK KÖNIG RICHARD BESTWIN ROBOTNIK KNECHT WYLLI ZDUNY ROBOTNIK LATZEL ERICH ZDUNY ROBOTNIK REICH KURT CHACHALNIA UCZEŃ GARNCARSKI KÖNIG ALFRED BESTWIN GARNCARZ SYDOW AUGUSTH ZDUNY ROBOTNIK STREUBEL KURT ZDUNY CZELADNIK GARNCARSKI GALKE HERMANN ZDUNY ROBOTNIK KÖNIG ALFRED BESTWIN GARNCARZ OEHLKE ROBERT ZDUNY GARNCARZ LITTKE HERMANN ZDUNY ROBOTNIK KNECHT WYLLI ZDUNY ROBOTNIK REICH KURT CHACHALNIA ROBOTNIK LIS LUDWIK ZDUNY GARNCARZ

81 19. KÖNIG RICHARD BESTWIN ROBOTNIK ŚWIĄTECKI PAWEŁ KOŻMIN GARNCARZ MAISTEREK MICHAŁ RAKOWICE GARNCARZ LORTZ KAMIL MARSZAŁKI ROBOTNIK JAKUBIAK JAN ZDUNY ROBOTNIK RĘPUSZEWSKI (imię nieczytelne) KROTOSZYN GARNCARZ OEHLKE PAUL ZDUNY ROBOTNIK HASIŃSKI JÓZEF ZDUNY GARNCARZ SCHUBERT FRITZ ZDUNY UCZEŃ GARNCARSKI TAHLKE ROBERT ZDUNY GARNCARZ (wpis nieczytelny) ZDUNY ROBOTNIK GALKE HERMANN ZDUNY ROBOTNIK KNECHT WYLLI ZDUNY ROBOTNIK OEHLKE ROBERT ZDUNY GARNCARZ LITTKE HERMANN ZDUNY ROBOTNIK STĘPKOWSKI STANISŁAW KROTOSZYN GARNCARZ LATZEL ERICH ZDUNY GARNCARZ STREUBEL KURT ZDUNY CZELADNIK GARNCARSKI HASIŃSKI JÓZEF ZDUNY GARNCARZ VELKE PAUL ZDUNY ROBOTNIK LIS LUDWIK ZDUNY GARNCARZ ŚWIĄTECKI PAWEŁ KROTOSZYN GARNCARZ ŚWIĄTECKI PAWEŁ KROTOSZYN GARNCARZ KNECHT WYLLI ZDUNY ROBOTNIK MAĆKOWIAK IGNACY ZDUNY ROBOTNIK

82 44. STREUBEL KURT ZDUNY CZELADNIK GARNCARSKI OEHLKE ROBERT ZDUNY CZELADNIK HASIŃSKI JÓZEF ZDUNY GARNCARZ LATZEL ERICH ZDUNY GARNCARZ LITTKE HERMANN ZDUNY ROBOTNIK GALKE HERMANN ZDUNY ROBOTNIK JAKUBIAK JAN ZDUNY ROBOTNIK STĘPKOWSKI STANISŁAW 52. MAĆKOWIAK IGNACY KROTOSZYN GARNCARZ ZDUNY ROBOTNIK LUCJUS EMIL CHACHALNIA ROBOTNIK KNECHT WYLLI ZDUNY ROBOTNIK BARAN OTTO ZDUNY ROBOTNIK LIS LUDWIK ZDUNY GARNCARZ SCHOLZ KARL RUDA UCZEŃ LIS LUDWIK ZDUNY GARNCARZ ROWOLEWSKI W ZDUNY ROBOTNIK RICHTER ALBERT --- KROTOSZYN GLEJTSKOWSKI? STANISŁAW KROTOSZYN GESSELE - CZELADNIK OEHLKE ROBERT ZDUNY GESSELE - CZELADNIK 63. LIS LUDWIG ZDUNY GESSELE- CZELADNIK 64. GALKE HERMANN ZDUNY ARBEITER - ROBOTNIK WERMACHT LIS FRANZ KOCHALLE (CHACHALNIA) ARBEITER - ROBOTNIK WERMACHT 82

83 66. SKRZYNIOECKI STANISLAUS ZDUNY ARBEITER - ROBOTNIK LUCJUS EMIL KACHALLE (CHACHALNIA) ARBEITER - ROBOTNIK WERMACHT 68. LITTKE HERMANN ZDUNY ARBEITER - ROBOTNIK 69. STREUBEL KURT ZDUNY GESSELE - CZELADNIK 70. LATZEL ERICH ZDUNY GESSELE - CZELADNIK WER MACHT 71. MAĆKOWIAK IGNACY ZDUNY ARBEITER - ROBOTNIK l..a.. NR JAKUBIAK JAN ZDUNY ARBEITER - ROBOTNIK L.A. 72. KAROLEWSKI WIKTOR 73. MAZURKIEWICZ (imię nieczytelne) ZDUNY ARBEITER - ROBOTNIK ? ZDUNY ARBEITER - ROBOTNIK L.A JAKUBIAK HENRYK ZDUNY HAND ARBEITER PRACOWNIK FIZ L.A. 75. SKRZYNIECKI EDWARD 76. KAROLEWSKI RICHARD 77. (nazwisko nieczytelne) MARIAN 78. KAROLEWSKI WIKTOR 79. ROMASZEWICZ PAUL ZDUNY HILFSARBEITER - POMOCNIK ZDUNY HILFSARBEITER - POMOCNIK ZDUNY HILFSARBEITER - POMOCNIK ZDUNY HILFSARBEITER - POMOCNIK ZDUNY HILFSARBEITER - POMOCNIK JANKIEWICZ LUDWIG ZDUNY MASCHINIST ROSIK WLADISLAUS ZDUNY (wpis nieczytelny)

84 82. KROWICKI JOHANN SCHILDBERG (OSTRZESZÓW) KACHELFORMER - FORMIER WITEK FELIKS ZDUNY (LERUER nieznany termin) UCZEŃ? WOJCIECHOWSKI JAN ZDUNY (LERUER nieznany termin) UCZEŃ? ZMYŚLONY JOHANN PIRSCHÜTZ (PERZYCE) HILFSARBEITER - POMOCNIK PLONKA FRANTZ BENITZ (BENICE) KACHELFORMER - FORMIER GRZEGORCZYK EDUARD ZDUNY (LERUER nieznany termin) UCZEŃ? TRYNKA WALENTINA KOBYLIN (wpis nieczytelny) BUDNIAK THERESE TREUSTADT (ZDUNY) HILFSARBEITER - POMOCNIK LIBERACKA TREUSTADT HILFSARBEITER ROSALIE (ZDUNY) POMOCNIK 91. MARKOWSKI TREUSTADT HILFSARBEITER ELEONORE (ZDUNY) POMOCNIK 92. RADCZAK HERTA TREUSTADT (ZDUNY) HILFSARBEITER - POMOCNIK BÜCHHOLTZ KACHALLE MASCHINIST MARTIN (CHACHALNIA) MECHANIK 94. BAUMANN MICHAEL (wpis nieczytelny) A.MEISTER GUTENBERG TREUSTADT ARBEITER ADELINA (ZDUNY) PRACOWNIK 96. GUTENBERG TREUSTADT ARBEITER EUGENIA (ZDUNY) PRACOWNIK 84

85 Rejestr organizacji do których należało przedsiębiorstwo G. Reimanna STOWARZYSZENIE / ZWIĄZKI Verband Deutscher Kachelofenfabrikanten E.V. Stowarzyszenie Niemieckich producentów Kafli i Pieców Związek Obrony Przemysłu Polskiego Izba Przemysłowo-Handlowa w Poznaniu 85

86 Związek Fabrykantów Tow. zap. W Poznaniu Cech Zduńsko-garncarski w Ostrowie Wlkp. Związek dla handlu i Przemysłu Stow. Poznań Deutsche Handelskammer für Polen Warszawa / Berlin 86

87 Rejestr zdunów, garncarzy i firm zduńskich współpracujących z zakładem Gustava Reimanna FIRMY ZDUŃSKIE / GARNCARZE/ZDUNI Franciszek Buchholz mistrz garncarski Chodzież / Kolmar ( ) Maciej Urbański zdun Krobia Eduard Tschörner mistrz budowy pieców Bydgoszcz 87

88 Stanisław Grześkowiak mistrz garncarski Grodzisk (Wlkp.) Arthur Jonas mistrz zduński Chorzów Maksymilian Stęszewski budowa pieców Bydgoszcz 88

89 Richard Klimke ofenbaugeschäft/ budowa pieców Chorzów / Königshütte Jan Marciniak zdun Gostyń Wlkp. J. Smolibowski zdun Zbąszyń Otto Schröter mistrz zduński Kcynia / Exin ( ) 89

90 Władysław Grzymała mistrz garncarski Leszno Walter Adasch Ofenbaugeschaft budowa pieców kaflowych Poznań / Posen ( ) 90

91 S. Pietrula zdun Jarocin W. Biskupski zakład budowy pieców kaflowych Kobylin Töpfer- und Ofensekerinnung garncarz, usługi zduńskie Poznań / Posen ( ) 91

92 Emil Zubehör mistrz zduński Śmigiel / Schmiegel ( ) Kaflopiec K. Kornaszewski - budowa pieców Inowrocław Hermann Faust mistrz zduński Nowy Tomyśl / Neumichel ( ) 92

93 Karl Ross budowniczy pieców Bydgoszcz / Bromberg ( ) Oskar Malich mistrz zduński Opole / Oppeln (do 1945) Rudolf Wegner budowniczy pieców Gostyń / Gostingen ( ) Georg Lindner mistrz zduński Forst Laulitz (Niemcy) 93

94 Arnold Pusch mistrz zduński Pleszew / Pleschen ( ) Ernst Gronau mistrz zduński Ciechocinek / Zichenau ( ) Hans Kluess mistrz zduński Śrem / Schrimm ( ) Labs & Reimann piece kaflowe, prace zduńskie Berlin (Niemcy) 94

95 Wilhelm Paul & Miller piece, wkłady Magdeburg (Niemcy) Alfred M. Wagner - Fabryka pieców Lößnitz i. Erzgeb (Niemcy) Franciszek Bohn Mistrz budowy pieców Poznań Przedsiębiorstwo Budowy Pieców Kaflanych L. Maciejewski Poznań Hermann Salge jr. - piece kaflowe Hannover (Niemcy) 95

96 Oskar Schöpper&Sohn firma zduńska Bydgoszcz / Bromberg ( ) J. Krupetzki budowniczy pieców Szamotuły / Samte ( ) Keramische Werke Johann Krause G.M.B.H. - piece kaflowe, ceramika - Łódź / Litzmannstadt ( ) 96

97 Karl Krauke mistrz zduński Kalisz / Kalisch ( ) Reinhold Kalkstein - fabryka pieców ceramicznych Hannower (Niemcy) Sebastian Maurer mistrz budowy pieców Untersbach k/ Norynbergii (Niemcy) 97

98 H.T Padelt budowa pieców, ceramika Lipsk (Niemcy) Ernst Lange & Heyer piece kaflowe, materiały zduńskie Królewiec / Königsberg (do 1945) Otto Kynast piece Oleśnica / Oels (do 1945) 98

99 Friedrich Vater&Co. - piece Brunszwik (Niemcy) K.Kornaszewski budowa pieców Inowrocław / Hohensalza ( ) Marjan Szymański mistrz budowy pieców Poznań 99

100 Rejestr współpracujących kaflarni z przedsiębiorstwem G. Reimanna KAFLARNIE P. Adasch - fabryka kafli - Krotoszyn / Krotoschin ( ) 100

101 Karl Nier's Erben fabryka kafli, budowa pieców Ostrzeszów / Schildberg ( ) Oskar Kurzbach fabryka kafli Ostrów Wlkp. / Ostrowo ( ) Hermann Strunk kaflarnia Witnica / Vietz (do 1945) Veltag Veltener Ofen und Keramik A.G. - kaflarnia Velten (Niemcy) 101

102 Rejestr przedsiębiorstw współpracujących z Kaflarnią Gustava Reimanna SZKLIWA / GLINA Carl Rudolf Gasmus glina Miśnia / Meissen (Niemcy) Stefan Pełczyński Hurtownia Materiałów Budowlanych gips alabastrowy Poznań Deutsche Ton Steinzeug- Werke Aktiengesellschaft glina Krauschwitz, Oberlausitz (Niemcy) Fabryka fajansu Cz. Szrama i W. Kapczyński złom szamotowy Chodzież 102

103 W czasie okupacji Fabryka porcelany/porzellanfabrik tłuczeń szamotowy - Chodzież/Kolmar ( ) Gebrüder Krause olej do kafli Wittenbergia (Niemcy) 103

104 TECHEBU szkliwa, analiza Kraków Farbenhandlung Karl Lutz kreda Kalisz / Kalisch ( ) Towarzystwo Handlowo-Przemysłowe Mieczysław Zagajski przedstawiciel Wołyńskich Zakładów kaolinowych i Ceramicznych sp.z o.o. - kaolin szlamowy: dostawa i analiza 104

105 M. Liszkowski Mistrz malarski formy do kafli Zduny Römwerk glina (kaolin) Meissen / Miśnia -Niemcy von Römer sche Tongrubenverwaltung Löthain-Meissen Römwerke - glina Miśnia / Meissen (Niemcy) 105

106 Fr. Toche szkliwa Neudamm k/frankfurtu (Niemcy) Edlich & Weisse G.m.B.H. - fabryka farb ceramicznych Miśnia / Meissen (Niemcy) Paul Glodny szkliwa Katowice 106

107 Chemisches Laboratorium für Tonindustrie olej do maszyn Berlin (Niemcy) Bergwerksprodukte G. m. b. H. - gładź ołowiowa Berlin (Niemcy) Siemens- Schuckertwerke Porzellanfabrik tłuczeń szamotowy Neuhaus (Niemcy) 107

108 Józef Gelbtuch Kopalnia Gliny Ogniotrwałej glina - Wąchock Dr. Julius Bidtel szkliwa Miśnia / Meissen (Niemcy) 108

109 Deutsche Gold- und Silber Scheideanstalt szkliwa ceramiczne Frakfurt nad Manem (Niemcy) Baustoffgrosshandel Werner Twele szkliwa Kalisz /Kalisch ( ) C.F. Reting szkliwa Wrocław / Brelsau do

110 Arno Schanze formy do kafli Jelenia Góra / Hirschberg do 1945 Gebrüder Krause Chemische Fabrik fabryka chemiczna Potsdam (Niemcy) Deutsche To & Steinzeug Werke glina - Ziębice / Münsterberg (do 1945) 110

111 Ostdeutsche Keramik Hans Blüchen szkliwa Frankfurt nad Odrą (Niemcy) Giesche Aktiengesellschaft gładź ołowiowa Katowice / Katowitz ( ) Fröhlich, Ing. Jermar&Comp. Keramisch-Chemische Fabriken szkliwa Praga (Czechy) 111

112 Curt Schott szkliwa Miśnia / Meissen (Niemcy) Vereinigte Farbwerke AktienGesellschaft gładź ołowiowa Düsseldorf (Niemcy) 112

113 Ł.L. Karcynel Fabryka Różnych Kred kreda Maciejów A. Wędrychowski kopalnia gliny - Suchedniów 113

114 Didier Werke A.G. - szamoty Wrocław / Breslau (do 1945) Otto Schönefeld glina, szkliwa Miśnia / Meissen (Niemcy) Wiktor Lachmann Wyroby chemiczne i metalurgiczne tlenek żelaza Katowice 114

115 Marywil szamot Radom J. Elias Keram.-Chemische Fabriken szkliwa Praga (Czechy) W. Zilberfuden Eksploatacja Kopalń Glin Ogniotrwałych glina Suchedniów P. Hoffmann Budowa maszyn młyńskich młynek do szkliw Ostrów Wlkp. 115

116 Rejestr firm handlowych w zakresie materiałów zduńskich współpracujących z G. Reimannem FIRMY Eryk Sokołowski skład żelaza (naczynia kuchenne, żelazo do pieców) Nowy Tomyśl Gerhard Mierau hurtownia, sprzedaż kafli Sopot / Zoppot do 1945 Feliks Zamorski sprzedaż kafli - Rawicz 116

117 Sebastian Bzdawka skład żelaza Lwówek w okresie okupacji H. Zimmermann - Neustadt E.Schultz hurtownia, usługi zduńskie Wolsztyn 117

118 F. Przymuszała hurtownia (kafle, żelazo do pieców) Leszno Wlkp. 118

119 Gustaw Glaetzner hurtownia, sprzedaż kafli Poznań / Posen ( ) Poznańska Składnica Kafli Feliks Kuźma Poznań 119

120 M.S. Chrzan składnica kafli Gniezno I. Ollech hurtownia, sprzedaż kafli Gniezno / Gnesen ( ) 120

121 Oscar Berger płyty żeliwne, węgiel, piece Milicz / Militsch do

122 Stefan Samolewski - wyroby ceramiczne i szamotowe Leszno Wlkp. / Lissa ( ) w okresie okupacji przejęte przez: Arthur Schäfer 122

123 Baumigro spedycja Gdańsk P. Przygode piece Krotoszyn 123

124 R.Meyer Baugeschäft sprzedaż kafli Kalisz / Kalisch ( ) Max Dietze hurtownia, usługi, sprzedaż kafli Krotoszyn / Krotoschin ( ) Eisen- und Metallwerk szamot Wrocław / Breslau (do 1945) E. Czerniewicz hurtownia, piece kaflowe Poznań 124

125 Rejestr firm zaopatrujących kaflarnię w opał w latach DOSTAWCY OPAŁU Otto In der Stroth węgiel Koźmin / Koschmin ( ) Nadleśnictwo Baszków drewno opałowe Ein- und Verkaufsgenossenschaft węgiel Pobiedziska 125

126 Darius & Werner węgiel Poznań / Posen ( ) Nadleśnictwo Sulmierzyce drewno Sulmierschütz do 1945 E. Schulz węgiel Wolsztyn / Wollstein ( ) Bruno Eichmann węgiel Zduny 126

127 P. Seinert drewno Koźminiec F. Preger drewno opałowe Kalisz E. Goerke hurtownia, piece i kafle Ostróda / Osterode (d0 1945) 127