I Sympozjum Historia Elektryki

Transkrypt

1 I Sympozjum Historia Elektryki Gdańsk, czerwca 2015 PROPAGOWANIE ELEKTROTECHNIKI W LATACH 20 I 30 XX WIEKU NA PRZYKŁADZIE SAMOUCZKÓW TECHNICZNYCH WYDAWNICTWA BRUNONA KOTULI Eligiusz PAWŁOWSKI Dariusz ŚWISULSKI

2 Bernard Kotula, autoportret Brunon Kotula ( ) SHE 2015 E. Pawłowski, D. Świsulski 2

3 Zasłużeni członkowie rodu Kotula W XIX wieku Polacy mieszkający na Śląsku Cieszyńskim prowadzili ożywioną działalność narodową, w tym oświatową. Jednymi z bardziej zasłużonych w tym zakresie byli członkowie rodu Kotula. Należą do nich m.in. Andrzej Kotula ( ) - notariusz i jeden z pierwszych działaczy narodowych na Śląsku Cieszyńskim i jego syn Jerzy Kotula ( ) - księgarz i propagator polskiej kultury. Bernard Kotula ( ) był pierwszym zawodowym pedagogiem w rodzie, jego synowie kontynuujący tradycje rodzinne to Jan ( ), Brunon ( ) i Oskar ( ). SHE 2015 E. Pawłowski, D. Świsulski 3

4 Brunon Kotula - księgarz i wydawca Jako 14-latek rozpoczął w 1912r. praktykę w polskiej księgarni "Stella", którą już w 1903r. założył w Cieszynie Mieczysław Czajkowski. Księgarnię tę odkupił w 1913 r. ojciec Brunona, Bernard Kotula. W 1918r. Brunon Kotula otrzymał koncesję na prowadzenie księgarni po ojcu, który zmarł w 1915r. Dopiero jednak w 1922 r. uzyskał stosowny wpis do rejestru handlowego, co pozwoliło mu zmienić w 1923 r. nazwę prowadzonej księgarni na Księgarnia B. Kotuli. Od 1924 roku Kotula prowadził wyłącznie firmę wydawniczą. W swojej działalności wydawniczej nastawiony był głównie na pozycje popularno-naukowe propagujące nauki przyrodnicze i techniczne. SHE 2015 E. Pawłowski, D. Świsulski 4

5 Samouczek techniczny - Wydawnictwo popularno - naukowe Wydawnictwo Brunona Kotuli znane jest z seryjnej publikacji "Samouczek techniczny Wydawnictwo popularno - naukowe". Samouczek techniczny to seria broszurek w jednakowej szacie graficznej z pomarańczową okładką, o wymiarach: szerokość ok. 10 cm, wysokość ok. 16 cm, od 32 do 40 stron. Cena samouczków początkowo wynosiła 30 gr, później wzrosła do 40 gr i do 60 gr. Dla porównania bilet tramwajowy w 1926 roku kosztował w różnych miastach Polski od 15 do 20 gr, a wydawany do dziś Przegląd Elektrotechniczny był wtedy sprzedawany w cenie 1,50 zł. Do wybuchu II Wojny Światowej wydano 135 pozycji. SHE 2015 E. Pawłowski, D. Świsulski 5

6 Okładki samouczków Samouczek nr 68 (wyd.3) zawiera wykaz 135 tytułów. SHE 2015 E. Pawłowski, D. Świsulski 6

7 Samouczek nr 68 (wyd. 3) wykaz 135 tytułów SHE 2015 E. Pawłowski, D. Świsulski 7

8 Tematyka samouczków podział wg Wydawcy 1. Fizyka, 2. Fotografia, 3. Elektrotechnika, 4. Prądnice i silniki (Dynamo, Generatory, Motory), 5. Silniki, 6. Oświetlenie elektryczne, 7. Radiotechnika, 8. Mechanika - Silniki, 9. Obróbka metali, 10. Obróbka drzewa, 11. Obróbka szkła, 12. Optyka, 13. Przyroda żywa, 14. Różne, 15. Sport. SHE 2015 E. Pawłowski, D. Świsulski 8

9 Znaki graficzne Wydawcy Samouczków Technicznych Tylko niektóre samouczki mają podaną datę wydania. Można również jednak w przybliżeniu ustalić rok wydania na podstawie logo wydawnictwa, które ulegało kilkakrotnie zmianie, a było projektowane osobiście przez Brunona Kotulę. Wydawnictwo Stella do roku 1921 Księgarnia B. Kotuli Wydawnictwo B. Kotuli po roku 1924 B. Kotula, Wydawnictwo. SHE 2015 E. Pawłowski, D. Świsulski 9

10 Motyw graficzny wydawcy - wieża Wieża Piastowska w Cieszynie XII / XIII wiek SHE 2015 E. Pawłowski, D. Świsulski 10

11 Motyw graficzny wydawcy - autoportret Autoportret Brunona Kotuli SHE 2015 E. Pawłowski, D. Świsulski 11

12 Drukarnie w Cieszynie na początku XX w. Zmianie ulegało również miejsce drukowania Samouczków. W Cieszynie działało w tamtym czasie kilka polskich drukarni, początkowo korzystano z usług drukarni Pawła Mitręgi (założonej w 1906 r.), potem współpracowano z drukarnią Henryka Nowaka (założoną w 1902 r.) i drukarnią Dziedzictwa bł. Jana Sarkandra (zał. w 1913 r.). Pawłowski E.: Książka adresowa Zakładów Graficznych w Rzeczypospolitej Polskiej, wyd. Drukarni Polskiej T. A., Poznań 1926, s. 26. SHE 2015 E. Pawłowski, D. Świsulski 12

13 Polska Bibljografia Elektrotechniczna , wg PE Łącznie na 33 dzieła z zakresu elektrotechniki wydane w latach , Samouczki Techniczne stanowiły 11 pozycji. Polska Bibljografia Elektrotechniczna od roku 1921, Przegląd Elektrotechniczny, vol. 8, nr 19, 1926, s SHE 2015 E. Pawłowski, D. Świsulski 13

14 Cele wydawnictwa W przedmowie do trzeciego wydania samouczka nr 1 Induktor Wydawnictwo przedstawiło cele przyświecające podjętej działalności wydawniczej: Rozpoczynając serję "Samouczków Technicznych" od opracowania "Induktora", jako numeru pierwszego, Wydawnictwo chciało niejako w ten sposób wyrazić swój program, którego hasła można streścić kilku słowy: pobudzanie do samodzielnych studiów z zakresu techniki i fizyki, chociażby tylko pewnych ich rodzajów, oraz podawanie przystępnych wskazówek i zachęcanie do sporządzania i użycia modeli różnych aparatów, przyrządów, maszyn i narzędzi - jednym słowem, budzenie i rozwijanie praktycznego samouctwa technicznego wśród warstw jak najszerszych. Oto cele przyświecające wydawnictwu. SHE 2015 E. Pawłowski, D. Świsulski 14

15 Induktor Ruhmkorffa schemat połączeń Pierwszy wydany Samouczek techniczny opisuje budowę induktora Ruhmkorffa, pozwalającego uzyskać wysokie napięcie, co umożliwia realizację wielu interesujących eksperymentów fizycznych. SHE 2015 E. Pawłowski, D. Świsulski 15

16 Induktor Ruhmkorffa budowa Należy zwrócić uwagę na wysoką jakość rysunków konstrukcyjnych zamieszczanych w Samouczkach technicznych, wszystkie elementy składowe zostały oznaczone na rysunku złożeniowym i bardzo szczegółowo opisane w tekście. SHE 2015 E. Pawłowski, D. Świsulski 16

17 Induktor Ruhmkorffa parametry W samouczkach zawsze podawano szczegółowe dane konstrukcyjne, tutaj: wymiary cewki i rdzenia, liczba zwojów poszczególnych uzwojeń z grubością drutu oraz parametry kondensatora. Najmniejszy z induktorów umożliwia uzyskanie napięcia rzędu 5 kv, a największy 300 kv. SHE 2015 E. Pawłowski, D. Świsulski 17

18 Transformator Tesli schemat Lawin O.: Doświadczenia Tesli, Samouczek techniczny Nr. 66, Nakładem Księgarni B. Kotuli, Cieszyn. SHE 2015 E. Pawłowski, D. Świsulski 18

19 Transformator Tesli budowa Doświadczenia z transformatorem Tesli już od ponad 100 lat bez przerwy fascynują miłośników elektrotechniki i wciąż są tematem licznych publikacji we współczesnej literaturze popularno-naukowej. SHE 2015 E. Pawłowski, D. Świsulski 19

20 Przetwornica Falkenthala budowa Przetwornica elektromechaniczna systemu Falkenthala - połączenie transformatora obniżającego napięcie z synchronicznym prostownikiem elektromechanicznym wykorzystującym przekaźnik spolaryzowany. SHE 2015 E. Pawłowski, D. Świsulski 20

21 Alarm bezpieczeństwa z mostkiem Wheatstone a Nad wyraz aktualny jest wstęp do Samouczka Nr. 70: W czasach powojennych, wskutek upadku moralności, mnożą się coraz liczniej wypadki włamań i kradzieży. Kroniki dzienników notują codziennie szereg wypadków nieposzanowania cudzej własności. Nic więc dziwnego, że chcąc zabezpieczyć nasze mienie, rozglądamy się za urządzeniami, któreby nas ochroniły przed kradzieżą i włamaniem. Olszewski J.: Elektryczny alarm bezpieczeństwa, Samouczek techniczny Nr. 70, Nakładem Księgarni B. Kotuli, Cieszyn. SHE 2015 E. Pawłowski, D. Świsulski 21

22 Alarm bezpieczeństwa z mostkiem Wheatstone a Olszewski J.: Elektryczny alarm bezpieczeństwa, Samouczek techniczny Nr. 70, Nakładem Księgarni B. Kotuli, Cieszyn. SHE 2015 E. Pawłowski, D. Świsulski 22

23 Telegraf wskazówkowy systemu Fromenta Olszewski J.: Telegraf wskazówkowy, Samouczek techniczny Nr. 46, Nakładem Księgarni B. Kotuli, Cieszyn. SHE 2015 E. Pawłowski, D. Świsulski 23

24 Pomiar prędkości światła metodą Foucaulta v = S T h AK = 2 KB α n 360 = tg 2α Poliński J.: Pomiary prędkości światła i próby perpetuum mobile, Samouczek techniczny Nr. 108, Wydawnictwo B. Kotuli, Cieszyn SHE 2015 E. Pawłowski, D. Świsulski 24

25 Podsumowanie 1. Samouczki, poza wartością muzealną, w dalszym ciągu są interesującym i inspirującym wydawnictwem popularno-naukowym. 2. Samouczki bardzo przystępnie omawiają zagadnienia teoretyczne z elektrotechniki i różnych dziedzin fizyki (optyki, akustyki, fal) oraz opisują budowę prostej aparatury pomiarowej i jej wykorzystanie do ciekawych eksperymentów z zakresy fizyki i techniki. 3. Wiele z samouczków również dzisiaj może zachęcać do samodzielnych eksperymentów z takimi urządzeniami jak induktor Ruhmkorffa, transformator Tesli, telegraf Morse a i Fromenta, radiowe układy lampowe nadawcze i odbiorcze czy też zainspirować do samodzielnego zmierzenia prędkości światła metodą Foucaulta. 4. Dostępność nowoczesnych materiałów i podzespołów (ferryty, rdzenie proszkowe, magnesy neodymowe, tworzywa sztuczne, półprzewodniki dużych mocy, silniki krokowe, diody LED, lasery itp.) stwarza nowe możliwości twórczego rozwijania pomysłów zaczerpniętych z samouczków. 5. Wiele wydań Samouczków jest stosunkowo łatwo dostępnych w antykwariatach, na internetowych portalach aukcyjnych oraz w cyfrowych bibliotekach. SHE 2015 E. Pawłowski, D. Świsulski 25

26 DZIĘKUJEMY ZA UWAGĘ SHE 2015 E. Pawłowski, D. Świsulski 26