Zbigniew Długosz Próba dynamicznej typologii ruchu ludności w świetle klasyfikacji Webba na przykładzie województwa małopolskiego

Transkrypt

1 Zbigniew Długosz Próba dynamicznej typologii ruchu ludności w świetle klasyfikacji Webba na przykładzie województwa małopolskiego Podstawą dociekań społeczno przestrzennych są analizy stanu i procesów kształtujących demograficzny obraz badanego regionu. Geografowie i demografowie wypracowali szereg metod klasyfikacji zjawisk i procesów w tym zakresie. Niektóre z nich nie wytrzymały próby czasu, inne są z powodzeniem stosowane po dziś dzień. Jedną z takich metod jest zaproponowana przez J. W. Webba klasyfikacja, odnosząca się do agregacji badanych jednostek pod względem ruchu rzeczywistego w oparciu o dwie składowe poziom przyrostu naturalnego i salda migracji ludności. Szerokie stosowanie tej metody wynika z jej prostoty, a zarazem z syntetycznego ujęcia. Autor odnosząc do układu kartezjańskiego wielkości bilansu ruchu naturalnego i wędrówkowego ludności, w swej klasyfikacji prezentuje nie tylko podział badanej populacji na jednostki o przyroście bądź ubytku rzeczywistym ludności, ale także bezpośrednio pozwala ocenić przyczynę takiego stanu rzeczy, a więc relacje między przyrostem naturalnym a saldem migracji ludności. Dzięki temu z kolei uzyskujemy pośrednio odpowiedź na pytanie o ogólnych relacjach między poziomem urodzeń i zgonów oraz imigracji i emigracji, a wiec o decydujących parametrach wpływających na ogólny bilans ludności. Metoda Webba wykorzystywana jest nie tylko do oceny statycznej badanego zjawiska, a więc dla jakiegoś roku czy w oparciu o średnią dla przekroju czasu. Stosuje się ją także z powodzeniem w klasyfikacji dynamicznej. Jeżeli badana populacja nie jest zbyt liczna, to posługiwanie się wiązką wektorów w układzie współrzędnych celem dokonania klasyfikacji jest proste. Trudność pojawia się dopiero przy badaniu dużego zbioru, a do tego bardzo złożonego w swej zmienności. Przy 8 podstawowych typach wydzielonych przez Webba (A H), w układzie dynamicznym może powstać 64 podstawowych powiązań wektorowych (A A, A B, A C,... H H). Celem niniejszego opracowania było podjęcie próby przeprowadzenia typologii zmian w zaludnieniu na obszarze województwa małopolskiego, stosując w miejsce graficznych rozwiązań wektorowych na układzie współrzędnych ( diagram klasyfiku-

2 62 Zbigniew Długosz jący ), w oparciu o który (w zależności od potrzeb) agregacja badanego zbioru może iść w dwóch kierunkach, ogólnej bądź szczegółowej klasyfikacji. Za materiał empiryczny posłużyły dane dotyczące składowych przyrostu naturalnego i salda migracji dla 205 jednostek (miast i gmin). Analiza zmienności typów Webba, poprzedzona została klasyfikacją stanu bilansu ruchu rzeczywistego w dwóch przekrojach tj. dla lat i Stosując średnią z trzech lat, starano się uniknąć przypadkowych, losowych wahnięć przyjętych parametrów dla jednego roku. Dobór przekrojów czasu podyktowany był również faktem dokonujących się gwałtownych przemian w układach społeczno gospodarczych, które różnie, często w dość skomplikowany sposób, wpływają na składowe ruchu ludności. Ponieważ w latach miały miejsce zmiany w podziale administracyjnym, tam gdzie było to możliwe rozszacowano dane, tam gdzie nie posłużono danymi dostosowując je do podziału z 1 stycznia 1999 r. Dotyczyło to zarówno nowo powstałych miast jak i gmin. Ostatecznie w analizie uwzględniono 49 miast i 156 gmin. Według średnich za lata , spośród 8 teoretycznych, wystąpiło 5 typów (ryc. 1). Najliczniej reprezentowany był typ A (123 jednostek, głównie byłych woje Rycina 1. Rozkład przestrzenny typów jednostek wg klasyfikacji Webba w oparciu o średnie z lat

3 Próba dynamicznej typologii ruchu ludności w świetle klasyfikacji Webba 63 wództw nowosądeckiego, tarnowskiego i krakowskiego), którego w większości gminy charakteryzowały się wzrostem zaludnienia w wyniku przewagi przyrostu naturalnego nad ubytkiem migracyjnym. Spośród pozostałych typów o wzroście zaludnienia, typ B (20 jednostek), charakteryzujący się przewagą przyrostu naturalnego nad przyrostem wędrówkowym i typ C, (14) charakteryzujący się odmiennymi relacjami, były liczebnie wyrównane z tym, że w drugim przypadku dominowały miasta. Typ D nie wystąpił. Spośród typów reprezentujących jednostki o spadku zaludnienia zaznaczyły się dwa, mniej liczny typ G (8 jednostek, głównie gminy z byłego województwa kieleckiego), charakteryzujący się ubytkiem naturalnym i jeszcze większym deficytem migracyjnym, oraz typ H (39 jednostek, z dominacją miast i gmin byłych województw bielskiego, kieleckiego, i katowickiego). Typy E i F nie wystąpiły. W przeciwieństwie do sytuacji z końca lat 80. średnie składowe ruchu naturalnego i wędrówkowego ludności z lat ukształtowały w badanych jednostkach taki poziom bilansu rzeczywistego, iż posługując się klasyfikacją Webba, wystąpiły w tym okresie wszystkie 8 typy ( ryc. 2). Dominowały nadal jednostki o przyroście rzeczywistym ludności, a wśród nich nadal, aczkolwiek mniej liczny niż w poprzednim okresie Rycina 2. Rozkład przestrzenny typów jednostek wg klasyfikacji Webba w opaciu o średnie z lat

4 64 Zbigniew Długosz typ A (67 jednostek) i niewiele ustępujący mu pod względem liczebności jednostek w tym okresie typ B (60). Zwiększył także swą liczebność typ C (24) oraz zaznaczyły się, wcześniej nie występujące jednostki typu D charakteryzujący się przewagą przyrostu migracyjnego nad ubytkiem naturalnym. Spośród mniej licznych jednostek charakteryzujących się ubytkiem ludności podobnie jak w poprzednim okresie zaznaczyły się miasta i gminy typu G (6) i typu H (17) oraz nowe tj. typu E (6) charakteryzujące się przewagą ubytku naturalnego nad przyrostem wędrówkowym i typu F (11) charakteryzujące się przewagą ubytku naturalnego nad ujemnym bilansem migracyjnym. Mając na uwadze fakt, iż w klasyfikacji dynamicznej trzeba by się posłużyć wiązką 205 wektorów (mimo, że w klasyfikacji statycznej nie wystąpiły wszystkie typy), w procedurze tej zaproponowano posłużenie się macierzą powiązań typów statycznych (ich faktyczną liczebność przedstawiono w tab. 1), która nazwano diagramem klasyfikującym. Odczytując z diagramu relacje zmian łatwo dokonać podziału badanej populacji, opisać ją i dokonać syntetycznej charakterystyki uzyskanych podzbiorów. Klasyfikacja ta może iść jednak w dwóch kierunkach. Przy tak dużym zróżnicowaniu badanych jednostek, można poprzestać na wydzieleniu czterech zasadniczych typów (I, II, III, IV patrz układ w tab. 2 i 5), Tabela 1. Liczebność powiązań typów charakteryzując je jako: I permanentnego zaludniania, gdy w obu przekrojach mamy do czynienia ze wzrostem liczby ludności (jednostka typu A, B, C lub D zachowuje oznaczenie typu z tego układu); II zaludniania, gdy spadek liczby ludności w pierwszym okresie zostaje zahamowany, a w drugim okresie zaznacza się jej wzrost (jednostka typu E, F, G lub H przechodzi w typ A, B, C lub D); */ utrzymano webbowskie oznaczenia typów III wyludniania, gdy przyrost liczby ludności w pierwszym okresie zostaje zahamowany, a w drugim okresie zaznacza Tabela 2. Układ powiązańdla 4 typów się jej spadek (jednostka typu A, B, C lub D przechodzi w typ E, F, G lub H); IV permanentnego wyludniania, gdy w obu przekrojach mamy do czynienia ze spadkiem liczby ludności (jednostka typu E, F, G lub H zachowuje oznaczenia typu z tego układu). Można dalej dzielić badaną populację jednostek na podzbiory tworząc w ramach już wydzielonych czterech 6 podtypów (o, x, a, b, c, d patrz układ w tab. 3 i 5) biorąc */ utrzymano webbowskie oznaczenia typów pod uwagę zmiany w relacjach miedzy

5 Próba dynamicznej typologii ruchu ludności w świetle klasyfikacji Webba 65 przyrostem naturalnym a saldem migracji i nazywając je oraz zapisując ich charakterystyki następująco: o ustabilizowany, gdy relacje między składowymi w układzie webba pozostają bez zmian; x odwrócony, gdy relacje między składowymi w układzie webba uległy diametralnemu odwróceniu; a wzrostu przyrostu naturalnego, gdy relacje między składowymi w układzie webba zmieniają się wskutek zwiększającej się roli przyrostu naturalnego; b wzrostu salda migracji, gdy relacje między składowymi w układzie webba zmieniają się wskutek zwiększającej się roli salda migracji; c spadku przyrostu naturalnego, gdy relacje między składowymi w układzie webba zmieniają się wskutek zmniejszającej się roli przyrostu naturalnego; d spadku salda migracji, gdy relacje między składowymi w układzie webba zmieniają się wskutek zmniejszającej się roli salda migracji. W ten sposób łącząc wydzielone typy (I IV) z powyżej opisanymi podtypami (o d) teoretycznie można uzyskać 12 zbiorów (patrz tab. 5). W niniejszej klasyfikacji nie wystąpiły podtypy: IIx i IVd. Można zastosować procedurę podziału badanej populacji na możliwie najmniejsze, podstawowe podzbiory, odpowiadające w macierzy 64 teoretycznym powiązaniom. Mając na względzie wcześniejsze uogólnione klasyfikacje i charakterystyki, odpowiadać one będą układowi zastosowanemu w tab. 4. Stosując ten podział dla mniej zróżnicowanej populacji można je potraktować jako samodzielne typy, natomiast przy wielkiej mozaice powiązań, jak choćby w niniejszym badaniu (30 typów), tak szczegółowa typologia byłaby pożądana jedynie przy badaniach podstawowych. Niemniej trzymając się zapisu stosowanej wcześniej procedury klasyfikacji na typy i podtypy można je krótko scharakteryzować zapisem zastosowanym w tabeli 5 z przypisaniem do nich jednostek wziętych pod uwagę w niniejszym badaniu z obszaru województwa małopolskiego. Tak więc, prowadząc dynamiczną klasyfikację ruchu ludności, w zależności od potrzeb, wydzielone typy można Tabela 3. Układ powiązań w ramach 6 teoretycznych podtypów (wariant I) */ utrzymano webbowskie oznaczenia typów Tabela 4. Układ 64 teoretycznych powiązań na tle procedury wcześniej wydzielonych typów i podtypów (wariant II) */ utrzymano webbowskie oznaczenia typów

6 66 Zbigniew Długosz Tabela 5. Podział miast i gmin na typy dynamiczne wg przyjętej za Webbem klasyfikacji statycznej dla średnich z lat 1986/88 i 1996/98

7 Próba dynamicznej typologii ruchu ludności w świetle klasyfikacji Webba 67 Tabela 5. Podział miast i gmin na typy dynamiczne wg przyjętej za Webbem klasyfikacji statycznej dla średnich z lat 1986/88 i 1996/98 c.d.

8 68 Zbigniew Długosz Tabela 5. Podział miast i gmin na typy dynamiczne wg przyjętej za Webbem klasyfikacji statycznej dla średnich z lat 1986/88 i 1996/98 c.d. Pn przyrost naturalny; Un ubytek naturalny; Pw przyrost wędrówkowy; Uw ubytek wędrówkowy; */ kolejność wymienionych jednostek wynika z ich alfabetycznego układu w takim samym układzie powiatowym; Drwinia gmina, Skawina miasto. przedstawić na mapie (ryc. 3, 4), aby w ten sposób uchwycić i zinterpretować badane zjawisko w aspekcie przestrzennym. Wnikliwszą natomiast klasyfikację, dzielącą badaną populację na większą ilość podtypów (np. wariant II), trudniej jest w ten sposób zaprezentować na mapie (trudności przysparza dobór dostatecznie czytelnych sygnatur odpowiadających klasom), stąd należy pozostać przy agregacji tabelarycznej. Reasumując, należy stwierdzić, iż zaproponowane metody dynamicznej klasyfikacji ruchu ludności wg typologii Webba, powinny być stosowane w zależności od stopnia szczegółowości badania. Przy niezbyt licznej populacji stopień ten może być większy, natomiast im bardziej powiększa się badawczy zbiór, tym stopień dokładności w klasyfikowaniu musi być bardziej generalizowany. Chyba, że jak już wspomniano wcześniej, prowadzone są badania podstawowe, mające na celu wnikliwą analizę jednostek, wówczas należy zastosować wariant szczegółowej klasyfikacji, której syntetyczny zapis przedstawiono w tabeli 5. Jedynym mankamentem w stosunku do posługiwania się zapisem wektorowym jest to, że nie można w tym przypadku ocenić wielkości

9 Próba dynamicznej typologii ruchu ludności w świetle klasyfikacji Webba 69 Rycina 3. Przestrzenny rozkład jednostek wg głównych typów Rycina 4. Przestrzenny rozkład typów i podtypów (wg wariantu I)

10 70 Zbigniew Długosz dokonujących się zmian, o czym informują wykreślone na układzie współrzędnych długości wektorów. Attempt to construct a dynamic typology of population changes according to Webb s classification on the example of the Małopolskie Voivodeship Summary In the light of the universal method by J. W. Webb, classifying population changes, the article attempts to collect the methods for dynamic classification of the subgroups under study, depending on the degree of details in the analysis adopted. In the assumed further generalizations of the variability of Webb s types, instead of drawing vectors, a classification of the population under study was presented according to a classification diagram, including the names of the selected types and sub types, as well as their synthetic description. The research was presented on the example of towns and counties of the Małopolskie Voivodeship, with the use of average data from the periods and The summary contains a statement that the performance of a dynamic classification of population changes based on Webb s typology should be applied depending on the degree of detail required in the analysis. In the case of a rather small population, the degree of detail may be higher, while the larger the group, the more generalized should be the classification, unless the research is of the basic type, aiming at thorough analysis of the units and their detailed description concerning the elements of the population changes. Zbigniew Długosz, prof. AP, dr hab. Akademia Pedagogiczna im. Komisji Edukacji Narodowej Instytut Geografii ul. Podchorążych 2, Kraków