Najstarszy bank w Polsce

Transkrypt

1 BANK SPÓŁDZIELCZY W BRODNICY Najstarszy bank w Polsce SŁAWOMIR CZOPUR PROF. DR HAB. EUGENIUSZ GOSTOMSKI Najstarszym bankiem w Polsce funkcjonującym nieprzerwanie nie licząc okresu II wojny światowej już prawie sto pięćdziesiąt lat, jest Bank Spółdzielczy w Brodnicy. Jak wynika z informacji Krajowej Rady Spółdzielczej, jest on także najstarszą działającą w Polsce spółdzielnią. Bank Spółdzielczy w Brodnicy został utworzony w 1862 r. z inicjatywy rzemieślników, przemysłowców i ziemiaństwa Ziemi Michałowskiej, skupionych wokół sędziego Mieczysława Łyskowskiego. Bank ten powstał więc w rok po utworzeniu w 1861 r. w Poznaniu Towarzystwa Pożyczkowego dla Przemysłowców m. Poznania, które jest uznawane za pierwszy bank spółdzielczy na ziemiach polskich. Jednakże instytucja ta w przeciwieństwie do Banku Spółdzielczego w Brodnicy nie przetrwała do naszych czasów. Licząca prawie półtora wieku historia Banku Spółdzielczego w Brodnicy jest istotnym elementem historii polskiej spółdzielczości bankowej, która od swego zarania była silnie ukierunkowana na sprawy narodowe i patriotyczne. W okresie zaborów banki spółdzielcze stanowiły bardzo ważną płaszczyznę walki o polskość i utrzymanie polskiego stanu posiadania, szczególnie w rolnictwie. Działający w bankach spółdzielczych patrioci i społecznicy byli przekonani, że jedynie silne ekonomicznie społeczeństwo zdoła zachować polskość w czasie zaborów. Nieustannie rozwijali więc system spółdzielczy oparty 4/

2 na idei samopomocy i subsydiarności, widząc w nim podstawowy czynnik rozwoju polskiego rolnictwa i drobnej przedsiębiorczości w miastach i na wsi. Banki spółdzielcze czy kasy oszczędnościowo-pożyczkowe łączyły przy tym działalność gospodarczą z kultywowaniem tradycji patriotycznych i wspieraniem rozwoju narodowej kultury. W największym stopniu miało to miejsce w zaborze pruskim, na terenie którego leżała też Brodnica. Należy podkreślić, że polskie spółdzielnie kredytowe, szczególnie te działające na Pomorzu i w Wielkopolsce, dobrze przygotowały chłopów, rzemieślników, kupców i drobnych przemysłowców do samodzielności ekonomicznej w warunkach rozwijającej się na ziemiach polskich od połowy XIX wieku gospodarki rynkowej oraz obroniły ich przed konkurencją przedsiębiorców zagranicznych i dyskryminacyjną polityką rządów państw zaborczych. Udostępniając słabym kapitałowo podmiotom gospodarczym tani i dogodny do spłaty kredyt oraz stwarzając im możliwość bezpośredniego zaopatrywania się w materiały do produkcji u wytwórców, a także organizując zbyt płodów rolnych i innych produktów, spółdzielczość przyczyniała się do poprawy ich pozycji konkurencyjnej na rynku i tym samym umacniała siły polskie w życiu gospodarczym. Przez pierwsze 7 lat swego istnienia Bank Spółdzielczy w Brodnicy funkcjonował pod firmą Towarzystwo Pożyczkowe dla przemysłowców miasta Brodnicy i okolicy. Jego celem było wyzwolenie potrzebujących od zgubnych lichwiarzy oraz rozwój przemysłu i rzemiosła za pomocą kredytu. Do brodnickiego towarzystwa przystąpiło 37 członków (34 rzemieślników i 3 osoby Mieczysław Łyskowski, założyciel Banku. Brodnicka spółdzielnia kredytowa oparta była na modelu banku ludowego, stworzonym przez Hermana Schulze-Delitzscha, jednego z dwóch ojców (obok F.W. Raiffeisena) bankowości spółdzielczej w Europie. ze środowiska inteligenckiego). Od 1866 r. wśród członków byli też rolnicy. Minimalny udział członkowski wynosił 15 talarów, co stanowiło barierę wstąpienia do towarzystwa dla mniej zamożnych osób. Brodnicka spółdzielnia kredytowa, podobnie jak inne spółdzielnie oszczędnościowo-pożyczkowe w Wielkopolsce i na Pomorzu oparta była na modelu banku ludowego, stworzonym przez niemieckiego prawnika i działacza społecznego Hermana Schulze-Delitzscha, jednego z dwóch ojców (obok F.W. Raiffeisena) bankowości spółdzielczej w Europie. Banki ludowe Schulzego opierały swoją działalność w dużym stopniu na zasadach rynkowych, ewoluując w kierunku komercyjnych instytucji kredytowych. Na pierwszy plan w tych bankach wysuwała się sprawność organizacyjna i efektywność ekonomiczna spółdzielni jako przedsiębiorstwa. Nie zaniedbywano przy tym zagadnień społeczno-ekonomicznych. Banki ludowe mobilizowały swoich członków do oszczędności, które stanowiły podstawę udzielania kredytów. Wkłady oszczędnościowe w Towarzystwie Pożyczkowym w Brodnicy były oprocentowane na poziomie 5 6 proc., zaś oprocentowanie nowych kredytów wynosiło 8 proc., a prolongowanych 10 proc. W 1868 r. towarzystwo zmieniło statut i nazwę na Towarzystwo Pożyczkowe dla miasta Brodnicy i okolicy Spółka Ludowa wpisana. W 1875 r. towarzystwo przystąpiło do Związku Spółek Zarobkowych i Gospodarczych w Poznaniu, który był swego rodzaju bankiem zrzeszającym/centralnym dla banków spółdzielczych z Poznańskiego i Prus Zachodnich. Instytucja ta pełniła też funkcje instytucji rewizyjnej i kontrolującej bilanse zrzeszonych banków. Stopniowo powiększała się liczba członków brodnickiego towarzystwa. W 1887 r., gdy obchodziło ono srebrny jubileusz działalności, liczyło już 309 członków, w tym 199 rolników i właścicieli ziemskich, 71 rzemieślników i przemysłowców oraz 33 przedstawicieli innych zawodów. Warunkiem zostania członkiem była 46 Nowoczesny Bank Spółdzielczy

3 samodzielność ekonomiczna, trzeźwość, uczciwość i pracowitość. Członkowie zgodnie z przyjętym statutem płacili jednego talara wstępnego i 2,5 grosza miesięcznej składki. Najwyższym organem towarzystwa było walne zebranie, które powierzało prowadzenie spraw bieżących zarządowi. Towarzystwo pozyskiwało depozyty i udzielało pożyczek na okres do 3 miesięcy wyłącznie swoim członkom. W latach Bank Spółdzielczy w Brodnicy działał jako Bank Spółka zapisana z nieograniczoną odpowiedzialnością, potocznie nazywany był Bankiem Polskim, w odróżnieniu od funkcjonujących w Brodnicy sześciu banków niemieckich. Przed wybuchem I wojny światowej bank liczył 698 członków, w większości ziemian i rolników. Przetrwał on okres wojny i zaraz po odzyskaniu przez Polskę niepodległości (Brodnica została wyzwolona 18 stycznia 1920 r.) zaczął wspierać rozwój gospodarczy swoich członków w nowych warunkach politycznych i społecznych. Na miejsce opuszczających Brodnicę Żydów i Niemców zaczęli napływać Polacy z zaboru rosyjskiego. Nowym mieszkańcom Brodnicy bank udzielał m.in. kredytów na zakup nieruchomości. Sam bank wykupił w 1920 r. nieruchomość przy ul. Rynek 24, w której do dzisiaj ma swoją siedzibę największy oddział banku. Zmieniła się struktura członków banku spółdzielczego w niepodległej Polsce rekrutowali się oni ze wszystkich warstw społecznych: chłopów, rzemieślników, kupców, przemysłowców, wolnych zawodów i w mniejszym stopniu ziemian i robotników. Zakres oferowanych operacji obejmował wszystkie podstawowe produkty bankowe, przy czym wśród kredytów dominowały kredyty wekslowe. W okresie międzywojennym Bank Spółdzielczy w Brodnicy przeżywał wzloty i upadki w zależności od kształtowania się koniunktury gospodarczej w kraju. Otworzył on filie w Jabłonowie i Lidzbarku Welskim, które później się usamodzielniły jako Spółdzielnie kredytowe z ograniczoną odpowiedzialnością. Bardzo trudnym okresem dla banku były lata inflacji i hiperinflacji ( ), kiedy stracił on niemal całe swoje aktywa finansowe. Nadwerężone też zostało zaufanie członków i innych klientów do deponowania w banku oszczędności. W wyniku przeprowadzonej w 1924 r. przez ministra skarbu Władysława Grabskiego reformy walutowej Bank Pożyczkowy Spółdzielnia z nieograniczoną odpowiedzialnością, tak jak cała polska spółdzielczość, zaczął szybko odrabiać straty. Warto zaznaczyć, że fundusze spółdzielni i wkłady złożone przed 14 maja Ksiegi rachunkowe Banku Ludowego w Brodnicy r. przeliczone zostały zgodnie z obowiązującym kursem 1 zł = mkp. Kolejnym ciosem dla banku był kryzys gospodarczy lat , który w Polsce szczególnie boleśnie dotknął wieś i rolnictwo. W tej sytuacji wielu dłużników przestało spłacać swoje kredyty. Bank Pożyczkowy w Brodnicy powoli stawał się niewypłacalny. Ratunku szukano w połączeniu się z Bankiem Ludowym w Brodnicy, który dysponował znacznymi zasobami pieniężnymi. Do fuzji tych banków doszło w 1933 r. Utworzono wówczas zjednoczony Bank Spółdzielczy w Brodnicy. Połączenie to nie dało jednak zamierzonych wyników. W dalszym ciągu wzrastał udział trudnych kredytów w portfelu banku. Mnożyły się licytacje, np. w 1937 r. bank przystąpił do egzekucji swoich należności z 80 nieruchomości kredytobiorców. W obawie przed upadłością banku część jego członków wycofała wkłady i zrezygnowała z członkostwa. Zjednoczony Bank Spółdzielczy w Brodnicy został uratowany przed bankructwem dzięki pomocy finansowej Skarbu Państwa w wysokości 90 tys. zł i lojalności zdecydowanej większości członków, którzy w trudnym okresie nie odwrócili się od swego banku. Funkcjonowanie banku zostało brutalnie przerwane przez wybuch II wojny światowej. Trzech członków rady nadzorczej zostało zamordowanych przez hitlerowców. Bank stracił cały swój majątek. Przepadły też depozyty klientów. Po wojnie Zjednoczony Bank Spółdzielczy w Brodnicy reaktywował swoją działalność 1 września 1946 r. W 1947 r. 4/

4 Rada Nadzorcza i zarząd Zjednoczonego Banku Spółdzielczego okres międzywojenny. otrzymał kredyt z Banku Gospodarstwa Spółdzielczego w wysokości 200 tys. zł na pożyczki dla rzemieślników i rękodzielników, a z własnych środków udzielał kredytów rolniczych. Nieograniczoną odpowiedzialność członków za zobowiązania banku zmieniono przez odpowiedni zapis w statucie na odpowiedzialność ograniczoną do wysokości trzykrotnej sumy zadeklarowanych udziałów. Jednakże wraz z wprowadzaniem w Polsce nowego ustroju społeczno-gospodarczego, wzorowanego na rozwiązaniach radzieckich, bankowość spółdzielcza utraciła swoją samodzielność i tożsamość oraz podporządkowana została aparatowi państwowemu. Znajdowało to wyraz m.in. we wprowadzaniu do rad nadzorczych członków partii komunistycznej. Najstarszy polski bank w ciągu ostatnich kilkunastu lat przekształcił się z lokalnego banku obsługującego głównie rolników w nowoczesną, w pełni skomputeryzowaną spółdzielczą instytucję finansową. W 1948 r. zjednoczony Bank Spółdzielczy w Brodnicy został przekształcony w Gminną Kasę Spółdzielczą w Brodnicy. W zamyśle władz państwowych GSK w Brodnicy, podobnie jak inne gminne kasy spółdzielcze, miała stać się instrumentem walki klasowej na wsi. Z grona członków wykluczono właścicieli większych gospodarstw rolnych, pozbawiając ich pomocy kredytowej. W 1952 r. GKS w Brodnicy pozbawiona została prawa przyjmowania wkładów oszczędnościowych na własny rachunek, natomiast udzielanie pożyczek uzależnione było od planu kredytowego i każdorazowo od pozytywnej opinii Związku Samopomocy Chłopskiej. W 1956 r. miała miejsce kolejna zmiana nazwy banku na: Kasa Spółdzielcza w Brodnicy, a w 1962 r. na Bank Spółdzielczy w Brodnicy. Obszarem jego działania oprócz miasta Brodnicy było kilka przyległych gromad. Choć działał na podstawie ustawy o spółdzielniach, spółdzielnią był tylko z nazwy. Pozbawienie banków samodzielności i samorządności spowodowało spadek zainteresowania członków ich działalnością. Spółdzielczość kredytowa w Polsce przetrzymała jednak trudny dla niej okres realnego socjalizmu. Pracownicy banków spółdzielczych i osoby angażujące się społecznie w ich działalność podtrzymywali idee spółdzielcze, doskonalili swoje umiejętności zawodowe i zabiegali o utrzymanie sieci placówek bankowych na terenach wiejskich. W 1973 r. w związku z reformą administracyjną kraju, kiedy reaktywowano gminy, obszar działania Banku Spółdzielczego w Brodnicy został ograniczony do terenu miasta Brodnicy i gmin: Brodnica i Zbiczno. W 1975 r. Bank Spółdzielczy w Brodnicy włączony został do struktury powstałego w tym roku państwowo-spółdzielczego Banku Gospodarki Żywnościowej. Uległa rozszerzeniu działalność kredytowa banku o długoterminowe kredyty inwestycyjne na budowę obiektów rolniczych, budynków mieszkalnych na wsi, zakup ziemi i na spłaty rodzinne. Poszerzono bezgotówkowe formy rozliczeń w rolnictwie i uatrakcyjniono formy oszczędzania przez wprowadzenie premiowanych książeczek oszczędnościowych. Jednakże spółdzielczy charakter banku był nadal tłumiony przez dyrektora oddziału wojewódzkiego BGŻ, któremu bezpośrednio podlegał. Pod koniec lat siedemdziesiątych Bank Spółdzielczy w Brodnicy oprócz centrali w Brodnicy posiadał oddział w Zbicznie oraz trzy punkty kasowe. Obsługiwał klientów w zakresie kredytowym, depozytowym i rozliczeniowym rolników, rzemieślników i innych mieszkańców miasta Brodnicy i gmin: Brodnica i Zbiczno. W 1985 r. dyrektorem Banku Spółdzielczego w Brodnicy został mgr inż. Józef Mitura, który kierując nim już blisko 25 lat, przekształcił go w jeden z największych i najprężniej działających banków spółdzielczych w Polsce. 48 Nowoczesny Bank Spółdzielczy

5 Zdjęcia: BS w Brodnicy Zapoczątkowane w latach głębokie przeobrażenia społeczno gospodarcze w Polsce umożliwiły Bankowi Spółdzielczemu w Brodnicy, podobnie jak całemu spółdzielczemu sektorowi bankowemu, funkcjonowanie w warunkach gospodarki rynkowej i powrót do spółdzielczego charakteru przedsiębiorstwa bankowego. Po początkowych wstrząsach organizacyjnych banki spółdzielcze stały się silnym ogniwem systemu bankowego na wsi i w małych miastach. W 1990 r. Bank Spółdzielczy w Brodnicy uwolnił się od nadzoru BGŻ, a w 1991 r. zawarł umowę zrzeszenia z GBW SA w Poznaniu, stając się jego uprzywilejowanym akcjonariuszem. Jednakże już w 1995 r. wystąpił ze zrzeszenia GBW SA i przystąpił do zrzeszenia Banku Unii Gospodarczej w Warszawie. Od 1991 r. Bank Spółdzielczy w Brodnicy jest aktywnym członkiem Krajowego Związku Banków Spółdzielczych, a od 1997 r. należy też do Związku Rewizyjnego Banków Spółdzielczych. W 1994 r. Bank Spółdzielczy w Brodnicy rozpoczął proces przejmowania słabszych banków spółdzielczych, które nie były w stanie samodzielnie funkcjonować na nowym konkurencyjnym rynku usług bankowych. Strategia ta sprzyjała umacnianiu spółdzielczego sektora bankowego w naszym kraju. Najstarszy polski bank przejął m.in. Bank Spółdzielczy w Chełmży (1994 r.), Bank Spółdzielczy w Jabłonowie Pomorskim (1994 r.), Bank Spółdzielczy w Grudziądzu (1994 r.), Bank Spółdzielczy w Radzyniu Chełmińskim i Bank Spółdzielczy w Nowym Mieście Lubawskim (1999 r.). Tą drogą bank w krótkim czasie zwiększył swój potencjał i stał się jednym z największych banków spółdzielczych w Polsce. W 1997 r. zatrudniał już 145 osób, z tego 85 w oddziałach poza Brodnicą. Funkcjonował na terenie 9 gmin wiejskich i 6 miast. W 2002 r. Bank Spółdzielczy w Brodnicy stał się członkiem Zrzeszenia Banku Polskiej Spółdzielczości. Od 2003 r. otwiera nowe oddziały, głównie w dużych miastach, takich jak Gdańsk, Bydgoszcz, Toruń, Gdynia i Elbląg. Obecnie posiada ponad 50 placówek położonych na terenie trzech województw; kujawskopomorskiego, warmińsko-mazurskiego i pomorskiego. Wszystkie placówki doczekały się jednakowej wizualizacji i podlegają centrali w Brodnicy. Najstarszy polski bank w ciągu ostatnich kilkunastu lat przekształcił się z lokalnego banku obsługującego głównie rolników w nowoczesną, w pełni skomputeryzowaną spółdzielczą instytucję finansową. Dzisiaj Bank Spółdzielczy w Brodnicy jest największym bankiem spółdzielczym w północnej Polsce. Specjalizuje się w obsłudze finansowej małych i średnich przedsiębiorstw, klientów indywidualnych i jednostek samorządu terytorialnego. Suma bilansowa w 2009 r. osiągnęła wartość 832 mln zł (wzrost o ponad 108 proc. w ciągu ostatnich 5 lat). W aktywach banku dominują należności z tytułu udzielanych kredytów, a w strukturze kredytów aż 40,8 proc. stanowią kredyty preferencyjne. Natomiast w strukturze pasywów dominują lokaty terminowe od osób prywatnych. Fundusze banku wynoszą ponad 61 mln zł. Nadwyżki środków lokowane są na rynku międzybankowym i w dłużne papiery wartościowe. W trudnym dla gospodarki polskiej i gospodarki światowej 2009 r. Bank Spółdzielczy w Brodnicy osiągnął 7,1 mln zł zysku netto. Sławomir Czopur pełni funkcję członka zarządu Banku Spółdzielczego w Brodnicy. Prof. dr hab. Eugeniusz Gostomski jest pracownikiem naukowym Uniwersytetu Gdańskiego. Autorzy, pisząc artykuł, opierali się na broszurach dotyczących historii Banku Spółdzielczego w Brodnicy napisanych przez Andrzeja Koreckiego. Głównym architektem osiągnięć Banku Spółdzielczego w Brodnicy jest Józef Mitura, długoletni prezes zarządu tego banku, wybitny bankowiec i spółdzielca. 4/