MORFOGENEZA OZU OBROWSKIEGO (POJEZIERZE KRAJESKIE)

Transkrypt

1 2005, Morfogeneza ozu obrowskiego (Pojezierze Krajeskie), [w:] rodowisko przyrodnicze w badaniach geografii fizycznej, Promotio Geographica Bydgostiensia, tom 2, str Adam Krupa Instytut Geografii Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy Zakład Geografii Fizycznej i Ochrony Krajobrazu adamkrupa@autograf.pl MORFOGENEZA OZU OBROWSKIEGO (POJEZIERZE KRAJESKIE) Słowa kluczowe: Pojezierze Krajeskie, ostatnie zlodowacenie, ozy, niecki glacjalne. Zarys treci: Na podstawie szczegółowego kartowania geomorfologicznego i analizy odsłoni, autor ukazuje budow ozu obrowskiego oraz współwystpujcych z nim form rzeby centralnej czci obrowskiej niecki glacjalnej. Zebrany materiał umoliwia ustalenie genezy rzeby badanego obszaru. MORPHOGENESIS OF THE OBROWO ESKER (KRAJNA LAKELAND) Keywords: Krajna Lakeland, last glaciation, eskers, glacial depression Abstract: On the basis of the detailed geomorphological mapping and outcrops analysis, the author shows the internal structure of Obrowo esker and landforms that are connected with it in the central part of the Obrowo glacial depression. Collected data enable to establish landform genesis of the researched area. Wprowadzenie Ozy nale z pewnoci do charakterystycznych form rzeby polodowcowej, spotykanych na Niu Polskim. Na ogół jednak, z racji niewielkiej zajmowanej przez nie przestrzeni, nie dominuj one w krajobrazie, przez co wydaj si by tylko uzupełnieniem znanego inwentarza form rzeby. Zwykle te s one stosunkowo nieliczne i wystpuj w duym rozproszeniu. Pod tym wzgldem Pojezierze Krajeskie szczególnie si wyrónia. W rodkowej czci tego obszaru, w pasie od Złotowa na zachodzie po Koronowo na wschodzie, rozpoznano do tej pory a 46 form ozowych. Według aktualnych bada, takie nagromadzenie ozów na Pojezierzu Krajeskim jest

2 jednym z dowodów szybkiego awansu czoła ldolodu o charakterze szary (Pasierbski, 2003). Powstałe przekształcenia w rzebie daj obraz trudny do odczytania, jednak ozy s jednym z waniejszych wskaników sposobu zachowania si ldolodu (Knudsen, 1995). Na Pojezierzu Krajeskim wystpuj one w bardzo rónych sytuacjach, m. in. na grzbietach moren czołowych, przebiegaj w poprzek rynien subglacjalnych, czy te s zakorzenione w sandrach (Pasierbski, 2003). Trudno je tutaj powiza z istniejcymi na Krajnie cigami moren. Pierwsze z ozów Pojezierza Krajeskiego zostały odkryte przez badaczy niemieckich. Były to ozy: Szynwałd Przepałkowo (Jentzsch, 1906, za: Pasierbski, 2003) oraz Stawnica Złotów (Sonntag, 1919, za: Pasierbski, 2003). Badania powojenne przyniosły odkrycie ozu Płosków Wielowiczek (Galon, 1952), zwanego dzi ozem Galona od nazwiska odkrywcy. Kolejnych 10 nowych form przedstawił, wraz z wczeniej opisanymi, T. Murawski (1973) w niepublikowanej pracy doktorskiej. Czciowo mona je odnale na nieco wczeniejszej Mapie Morfogenetycznej Wysoczyzny Krajeskiej (Murawski, 1969). Ten sam autor, w oddzielnej publikacji z 1985 roku, przedstawił szczegółowo budow i genez ozu Mkowarsko Kamionka. Jednak wikszo form rozpoznano niedawno w wyniku bada geomorfologicznych (Pasierbski, 1996) i opracowa kartograficznych (Pasierbski, Niewiarowski, 1996, 1998). Sporód nich kilka przedstawiono w pracy magisterskiej (Krupa, 2000). W oddzielnej publikacji zaprezentowano ozy w Kamieniu Krajeskim, stanowice unikalny przykład krzyowania si tych form (Pasierbski, Krupa, 2000). Do najnowszych opracowa na temat ozów Pojezierza Krajeskiego naley opis ozu Pamitowo Ksowo, połoonego na niewielkim polu drumlinowym (Pasierbski i Krupa, 2004). Ozy wymienione powyej, oraz pozostałe, do tej pory nigdzie nie opisane, zostały umieszczone na mapie morfogenetycznej w najnowszym opracowaniu dotyczcym genezy rzeby rodkowej czci Pojezierza Krajeskiego (Pasierbski, 2003). Do tych ostatnich naley, przedstawiony w niniejszej pracy, oz obrowski. Obszar bada i metody badawcze Oz obrowski jest połoony najdalej na północ sporód wszystkich dotychczas rozpoznanych ozów Pojezierza Krajeskiego. Znajduje si on porodku rozległego, bagnistego obnienia pomidzy miejscowociami Obrowo i Ksowo (ryc. 1.). Obnienie to, w przeszłoci w duej czci bezodpływowe, jest dzi drenowane przez sie rowów oraz jeden wikszy, uregulowany ciek, Wytrych, którego wody kieruj si

3

4 na południe, do doliny rzeki Kamionki. W północnej czci omawianej niecki znajduje si jedno wiksze jezioro, Obrowo, z którego bierze pocztek Wytrych. Oprócz tego istnieje kilka mniejszych, zanikajcych jezior i sporo stawów powstałych po wydobyciu torfu. Z danych uzyskanych z dokumentacji geologicznej złó torfu tego obszaru (Bernat, 1957) wynika, e w przeszłoci równie był to teren zabagniony, a wystpowanie gytii ograniczone jest do wskich pasów wokół istniejcych jeszcze jezior. Obszar niecki zajty jest przez lasy, łki i trzcinowiska. Dno niecki jest nierówne. Obok płaskich powierzchni torfowisk wystpuj liczne, niewielkie pagórki i płaty wyniesione do kilku metrów ponad otoczenie. Do najlepiej wyraonych pod tym wzgldem naley cig pagórków ozu obrowskiego, biegncy od okolic jeziora Obrowo do pocztku subglacjalnej rynny Wytrycha (ryc. 2.). Obszar niecki, znaczony jako rozległe sandrowe wytopisko, pojawił si na wspomnianej we wprowadzeniu Mapie Morfogenetycznej Wysoczyzny Krajeskiej T.Murawskiego (1969). Wystpujce w jej dnie wyniosłoci, w tym pagórki ozu, zostały tam zinterpretowane jako ostace poziomów sandrowych. Zaliczono do nich równie nisze powierzchnie morenowe, połoone na wschód i na południe od niecki. Dokonane przy okazji pracy nad ozem w pobliskim Ksowie obserwacje terenowe wpłynły na podjcie bardziej szczegółowych bada w rejonie niecki obrowskiej. Badania rozpoczto od analizy mapy topograficznej w skali 1 : arkusz Ksowo oraz dostpnych dokumentacji, m. in. dokumentacji geologicznej złó torfu. Prace terenowe polegajce na szczegółowym kartowaniu geomorfologicznym pozwoliły odpowiedzie na pytania dotyczce budowy pagórków w dnie niecki i ich przypuszczalnej genezy. W istniejcych odsłoniciach i punktach wierce widrem glebowym dokonano analizy i klasyfikacji osadów pod wzgldem strukturalnym i teksturalnym, przy czym do opisu litofacji uyto kodu litologicznego w wersji podanej przez T. Zieliskiego (1995). Wykonano równie pomiary deformacji niecigłych znalezionych w ozie. Przygotowano niezbdn dokumentacj fotograficzn i rysunkow w postaci map i diagramów, których najwaniejsz cz zamieszczono w pracy. Morfologia ozu obrowskiego Cig pagórków ozowych składa si z 6 odcinków. Domnieman długo ozu, policzon razem z wystpujcymi w jego przebiegu przerwami, oceniono na około 2000 m. Jest to zatem do krótka forma, typowa dla Pojezierza Krajeskiego (Murawski, 1974). Z analizy mapy topograficznej (ryc. 2.) wynika, e podstawa ozu

5

6 znajduje si na wysokoci od około 118,5 m n.p.m. w czci północnej i obnia si do około 115,5 m n.p.m. w czci południowej, gdzie oz koczy si gwałtownie na skraju rynny Wytrycha. Poziom torfowiska, w którym tkwi oz, obnia si zatem o około 3 m w kierunku południowym, to jest w kierunku spływu wody ze rodkowej czci niecki. Pagórki ozu wznosz si ponad torfowisko odpowiednio od około 0,5 m w odcinku północnym, poprzez 3 m w czci rodkowej, po 5 7 m w ostatnim, południowym odcinku. Sprawia to wraenie wynurzania si ozu z dna zatorfionej niecki. Pocztek ozu jest trudny do wyznaczenia z samej tylko morfologii, std konieczne stało si poznanie litologii obszaru w okolicy jeziora Obrowo. Oz rozpoczyna si nieco na południe od jeziora wskim i ledwo zaznaczajcym si na mapie grzbiecikiem o wysokoci 0,5 do 1,5 m i szerokoci m. W tym miejscu, rodkiem grzbietu biegnie polna droga do Obrowa. Trudno tu mówi o jakiej znaczcej formie rzeby, w terenie bowiem, bez analizy mapy topograficznej, trudno wskaza ten fragment ozu. Oz wg opisów, które mona znale w literaturze, to przede wszystkim forma rzeby terenu (Niewiarowski, Hennig, 2000). W tym przypadku grzbiet osadzony jest w torfowisku, o czym wiadczy litologia obszaru i nie mona powiedzie, e ozu tu nie ma. Zatorfienie niecki to w kocu efekt póniejszych procesów w podmokłym terenie. Drugi wyróniony odcinek wznosi si do wysokoci około 2,5 m. Od strony zachodniej opływa go Wytrych (ryc. 2.). Trzeci wyrany odcinek pojawia si kilkadziesit metrów dalej, po do gwałtownym skrcie w kierunku południowo wschodnim. Wysoko tego odcinka siga równie 2,5 m. W jego południowej czci przeprowadzony został przekop rowu, co pozwoliło na okrelenie litologii powierzchni formy. Czwarty odcinek pojawia si po kolejnej, krótkiej przerwie, któr wykorzystuje Wytrych, przechodzc na wschodni stron grzbietu. Od strony południowo zachodniej tego pagórka znajduje si płat niskiej wysoczyzny morenowej. Pagórek ozu ma tu długo ok. 400 m i wysoko 1,5 do 3,5 m. Przerw midzy czwartym a pitym odcinkiem ozu ponownie wykorzystuje Wytrych, kierujc si na zachodni stron grzbietu, wprost do rynny subglacjalnej. Kolejny, pity odcinek ozu to owalny pagórek o wysokoci ok. 7 m, który nosi nazw Lisia Góra. Poniewa w piaszczystej formie znajduj si liczne nory wiadczce o bytowaniu lisów, wskazuje to na wan i do unikaln rol takich form w rodowisku przyrodniczym obszarów bagiennych.

7 Najokazalszy jest południowy, szósty odcinek ozu, w formie wskiego (30 40 m), długiego na około 190 m wału o do wyrównanej powierzchni grzbietowej. Jego wysoko wzgldna siga około 6 7 m. Ma on przebieg południkowy i koczy si na skraju rynny Wytrycha. Od strony wschodniej przyrasta do niego niski i szeroki grzbiet, którego budowa wewntrzna nie pozwala zaliczy do form ozowych i ma on raczej zwizek z podobnymi, cho mniejszymi grzbiecikami połoonymi dalej w kierunku wschodnim. Naleałoby zwróci uwag na przerwy w cigłoci ozu, zwłaszcza w jego rodkowej i południowej czci, gdzie pagórki s najwysze. Takie luki mog wiadczy o tym, e osady ozu składane były czciowo na lodzie, którego wytopienie spowodowało zniszczenie formy. Prawdopodobne jest te działanie erozyjne wód roztopowych, spływajcych z niecki w kierunku południowym. Oba czynniki mogły oddziaływa morfotwórczo na grzbiet ozu. Powstałe w ten sposób przerwy zostały wykorzystane podczas meliorowania tego terenu, kiedy to wykopano rów Wytrycha. Układ pagórków ozowych wykazuje wyrane zmiany kierunku. Prawdopodobnie ma to zwizek z przebiegiem szczeliny w ldolodzie, by moe był to system szczelin podłunych, zgodnych z kierunkiem ruchu lodu, oraz poprzecznych, prostopadłych do kierunku ruchu. Budowa wewntrzna ozu obrowskiego Budow geologiczn ozu przedstawiono na przykładzie czwartego odcinka, o przebiegu NW SE, połoonego w odległoci m od płata wysoczyzny (ryc.4). Stopniowa eksploatacja kruszywa pozwoliła przeledzi budow ozu w kilku kolejnych intersekcjach prostopadłych do osi morfologicznej formy. Z powodu wysokiego poziomu wód gruntowych nie udało si okreli całkowitej miszoci osadów glacjofluwialnych. Obserwacje signły do 4 m. Jednak, w połczeniu z danymi uzyskanymi z wierce widrem glebowym, mona przynajmniej w przyblieniu mówi o genezie powierzchniowej czci ozu. W badanej odkrywce (ryc. 3.) oz buduj piaski i wiry o warstwowaniu horyzontalnym bd nachylonym (litofacje GSl, Sh, Sl), rzadziej przektnym płaskim czy rynnowym (litofacje St, Sp). Charakterystyczne jest naprzemianległe wystpowanie ławic piaszczystych i wirowych. W obrbie kadej z nich mona zauway kilkakrotnie powtarzajce si sekwencje cechujce si zwykle drobniejcym ku górze ziarnem. Jest to szczególnie widoczne w przypadku warstw wirowych, które

8

9 przechodz ku górze w wir piaszczysty, a do piasków (SGh, Sh). Warstwowanie w obrbie wirów jest słabo widoczne, czciowo jest to struktura masywna (litofacje GSm, SGm). Takie ławice gruboziarnistych osadów, znajdowanych w rozciciach erozyjnych, wiadcz o rytmicznie powtarzajcych si wysokoenergetycznych spływach wód roztopowych, co w warunkach otwartej szczeliny okreli mona jako hyperconcentrated flow. W osadzie wyraa si to włanie poprzez jego masywn struktur (Delaney, 2002). Ponadto gruboziarniste osady pochodzce z pocztku opadania fali wezbrania, s na ogół le wysortowane. Wród otoczaków wirowych zdarzaj si take małe głazy. Moliwe, e ich transport był krótki, a wic mog pochodzi z mas błota morenowego spływajcego do szczeliny. Dalsze opadanie fali wezbraniowej powoduje zrzut drobniejszych i lepiej wysortowanych frakcji o dłuszym czasie transportu. Warstwowanie pozostaje prawie bez zmian. Dno jest płaskie, co dowodzi jeszcze stosunkowo duej energii płyncej wody przy jednoczesnym spłyceniu koryta (Zieliski, 1998). W jednym przypadku udało si znale zapis zamierania przepływu wody w szczelinie. Stanowi go pakiet mułków przewarstwiony osadem wglanowym. Mułki i drobnoziarniste piaski mułkowate, wystpujce pod warstw kredy, dowodz zamierania przepływu. W szczelinie przy słabym przepływie, a nawet jego braku, mógł spokojnie opada na dno najdrobniejszy materiał niesiony w zawiesinie oraz taki, który ulegał wytrceniu z wody (wglany). Ustanie przepływu wody w szczelinie mona wiza z rytmem ablacji, na co wskazywa mog powtarzajce si charakterystyczne struktury i tekstury osadów. Aktualne badania nad pochodzeniem wytrce wglanu wapnia w osadach polodowcowych wskazuj, e ta warstwa o miszoci do kilku centymetrów moe by zapisem warunków zimowych, kiedy to dopływ wód subglacjalnych do szczeliny musiał by niewielki. Takie wody wykazuj silne zmineralizowanie. Okresowe zamarzanie wody powoduje wytrcanie zawartych w nich soli i ich krystalizacj (Bukowska Jania, 2003). Zawarty w wodzie wglan wapnia pochodzi z rozpuszczania wglanowej zawiesiny, wynoszonej przez wody subglacjalne z rozmywanej moreny dennej. Na wskazane pochodzenie warstwy wglanów wskazuje fakt konserwowania przez ni starszych, mułkowo piaszczystych form dna. Wglany przykryte s przez mułki i mułki piaszczyste wskazujce na powolne wznowienie przepływu wody. S one w stropie porozcinane przez ławic wirów. Po odsłoniciu fragmentu powierzchni warstw mułkowych okazało si, e wcicia erozyjne maj charakter wydłuonych,

10

11 przypuszczalnie zgodnie z kierunkiem paleoprdów, bruzd, wypełnionych gruboziarnistym materiałem. Bruzdy te sigaj warstwy wglanowej, w któr s wcinite wirowe otoczaki, co jest kolejnym dowodem na sedymentacj wglanów w warunkach otwartej szczeliny. Równie wanym dowodem jest stromy uskok rozcinajcy m.in. warstw wglanów, o zrzucie ok. 20 cm (ryc. 3). Uskok ten mona wiza z kocowym etapem rozwoju formy, tj z wytapianiem martwego lodu w jej otoczeniu. Rozcicia erozyjne i wypełniajcy je gruby materiał jest zapisem gwałtownego wezbrania wód roztopowych. Podobne sekwencje, tj drobnoziarniste osady, rozcite przez koryta wypełnione wirami i piaskiem gruboziarnistym obserwowane były w pionowym profilu kilkakrotnie, cho nigdy w całym przekroju poprzecznym, co jest efektem turbulentnego ruchu płyncej wody. Miejscami obserwowano ponad warstw mułkow do łagodne, bez wyranej erozji, stopniowe przejcia do warunków górnego płaskiego dna. Profil litologiczny (ryc. 4.) ukazuje wic na tym poziomie pełniejszy zapis w stosunku do obserwowanego wczeniej (ryc. 3.). Wystpuj w nim generalnie drobniejsze osady, za wyjtkiem jego dolnej czci, gdzie widoczne s wiry o nachylonym układzie (Gl), wskazujce na wysokoenergetyczne rodowisko, tworzenie si tzw. podłogi wirowej. Powyej dominuj piaszczyste litofacje o uwarstwieniu horyzontalnym, (Sh, Sl). Wypełniaj one cały przekrój poprzeczny szczeliny. Miejscami pojawiaj si piaszczyste litofacje o warstwowaniu przektnym płaskim (Sp), bdce dowodem głbszego przepływu, w którym mogły tworzy si rednich rozmiarów odsypy poprzeczne w stosunku do kierunku przepływu wody. Pomierzone kierunki paleoprdów wskazuj na niezmienny, południowy kierunek przepływu wody w badanym odcinku. W jednym przypadku znaleziono osad spływowy, piaszczysto mułkowy, o masywnej strukturze (SFm). Kilka kolejnych jzorów spływowych jest podkrelonych nieco grubszym ziarnem piasku. Ostatnim etapem sedymentacji w szczelinie wydaj si by masywne piaski ze wirem (SGm), o pochodzeniu ablacyjnym, prawdopodobnie te przeobraone przez procesy peryglacjalne. Na stokach formy staj si one bardziej gliniaste (DSGm), a jednoczenie wzbogacone s o rónej wielkoci głazy, pochodzce z wytapiania lodowych cian. Poniewa istnienie takiego osadu na obu dłuszych stokach formy wskazuje na kontakt z lodem, mona w przyblieniu, uwzgldniajc dyslokacje wywołane topnieniem lodu, okreli szeroko szczeliny w tym miejscu na około 25 -

12

13 30 m. W jednym przypadku, wykonany w szóstym odcinku ozu szurf pozwolił stwierdzi obecno spływowej, warstwowanej gliny o miszoci około 0,5 m. Wiercenia dokonane w pozostałych odcinkach ozu ukazały brak zwartej pokrywy gliny zwałowej na jego grzbiecie, co sugeruje genez formy, jako powstałej w szczelinie otwartej. Wskazuj na to równie liczne deformacje niecigłe w postaci uskoków zrzutowych normalnych, o zrzutach skierowanych głównie na zewntrz formy. Biegi płaszczyzn tych uskoków s mniej wicej równoległe do osi morfologicznej grzbietu. Mogły wic powsta jedynie w wyniku wytopienia cian lodowych, wspierajcych złoony w szczelinie osad glacjofluwialny (ryc. 3.). Forma rzeby (w swojej powierzchniowej czci, oraz tej obłoonej przez osady biogeniczne) okrelona jako oz obrowski, jest zatem form szczelinow, powstał w warunkach szczeliny otwartej, w martwym lodzie. Morfologia i budowa wewntrzna form z otoczenia ozu obrowskiego Analizujc map hipsometryczn badanego obszaru (ryc. 2.) mona stwierdzi, e z generalnie wyrównanej powierzchni torfowiska, oprócz przedstawionego, dominujcego tu ozu, wyrastaj te liczne mniejsze, mniej lub bardziej regularne formy. Zwykle maj owalny lub nieco wydłuony kształt i niewielk wysoko, od 0,5 do 3,5 m ponad poziom torfowiska. Wydaj si mie one wikszy zwizek z płatami wysoczyzny, jak na przykład w południowo zachodniej czci tego obszaru, gdzie torfowiska wkraczaj w nie małymi zatokami. Niestety, badania terenowe ujawniły brak jakichkolwiek odsłoni. Wikszo form udało si jednak przewierci do podstawy. Okazało si, e zbudowane s one niemal w całoci z gliny zwałowej, czasem z piaszczyst pokryw ablacyjn (ryc. 5). W zwizku z tym uznano je za nierównoci w dnie niecki, powstałe w wyniku egzaracji i akumulacji glacjalnej. Obnienie obrowskie jest wic nieck glacjaln. Przykładów podobnych obnie jest na Pojezierzu Krajeskim wicej, take z wystpujcymi w ich dnie wałami i pagórkami ozów, na przykład Bagno Roztoki z ozem Suchorczek, czy wntrze lobu Wiskitna z ozem Wzgórze Grzywa (Pasierbski, 2003). Jak wynika z dokumentacji geologicznej złó torfu oraz własnych wierce, pokłady tej kopaliny osigaj w niecce obrowskiej 4 5 i wicej metrów miszoci, przez co niektóre ze stwierdzonych tu gliniastych pagórków, s niejako utopione w torfie, a przez to w rzeczywistoci okazalsze i nie stanowi tylko drobnych

14 nierównoci. Tego typu formy mona równie zaobserwowa w pozostałych nieckach znajdowanych na terenie Pojezierza Krajeskiego, i moliwe, e s to drumliny. Dyskusja Oz obrowski w wietle podanych dowodów jest form powstał w szczelinie otwartej. Wskazuje na to brak zwartej pokrywy gliny zwałowej na grzbiecie, za wyjtkiem płaszcza osadów ablacyjnych, w tym kamienistej gliny na stokach formy. Ponadto, za istnieniem szczeliny otwartej przemawia obecno licznych uskoków zrzutowych normalnych, których biegi s zgodne z osi morfologiczn ozu i które wskazuj na składanie osadów glacjofluwialnych na kontakcie z lodem. Z danych nieopublikowanych (Pasierbski, informacja ustna), z wiercenia wykonanego w ostatnim, szóstym pagórku ozu wynika, e osadów ozowych, pod powierzchni terenu, jest tu jeszcze około 4 m. Obserwacje dotyczce miszoci torfu obok tego odcinka ozu, uzyskane niedawno, pokazuj, e jest go tam przynajmniej 3 4 m. Przy braku dokładniejszych danych dotyczcych miszoci osadów ozu nie mona jednak okreli, czy pierwszym etapem tworzenia si ozu był tunel subglacjalny, czy te moe szczelina otwarta, sigajca spgu ldolodu. Zestawienie tych danych nie wskazuje, eby osad ozu był złoony w tunelu wcitym w podłoe ldolodu. Z literatury wiadomo, e oz moe by form poligeniczn, gdzie pocztkowy etap jego powstawania wie si ze rodowiskiem subglacjalnym, a kolejny z otwart szczelin, utworzon przez zawalenie stropu tunelu lodowego (Michalska, 1971). Tunel subglacjalny obecnie rozumie si, jako: 1 - wcity w podłoe pod lodem, w warunkach przepuszczalnego i nieskonsolidowanego (rozmywalnego) podłoa (tunel typu N, Brennand, 2000) oraz 2 - wcity w stop ldolodu (tunel typu R), w warunkach nieprzepuszczalnego lub słabo przepuszczalnego podłoa ( skały lite, ilaste, gliny zwałowe? ). W przypadku, gdy oz formuje si w tunelu typu R, który ulega otwarciu (zawaleniu), po czym nastpuje sedymentacja w szczelinie otwartej, na grzbiecie formy nie ma gliny zwałowej typu melt out, a dowodów genezy subglacjalnej ozu naley szuka w osadach, które mogłyby pochodzi z wytapiania ze stropu tunelu grubszych frakcji i opadania zawartych w zawiesinie czci drobniejszych, czy te ze spływania błota morenowego ze cian tunelu.

15 Badany oz, jako form rzeby dna obrowskiej niecki glacjalnej, zawdziczamy głównie akumulacji w otwartej szczelinie lodowej. Odpływ wody nastpował w kierunku południowym i musiał by zwizany z rytmem ablacji, co uwidocznione jest w postaci skrajnie zmiennego uziarnienia w profilu pionowym. Pewn rzadkoci s w ozach osady wglanowe, których pierwotne pochodzenie z sedymentacji w szczelinie zostało poparte przez współwystpujce struktury, na przykład uskoki zrzutowe. Z niewtpliwie pierwotnie cigłego wału pozostał cig pagórków, a luki midzy nimi mog dowodzi, e osady glacjofluwialne były na tych odcinkach składane na lodzie. By moe s one te efektem współdziałajcej erozji wód spływajcych z niecki. Oz do gwałtownie urywa si na pocztku rynny subglacjalnej Wytrycha. Czy w tym miejscu równie koczyła si szczelina, czy te biegła dalej, wzdłu rynny? Odpływ wody z pewnoci odbywał si w tym kierunku, gdzie baz dla wód płyncych szczelin mógł by szerszy trakt powstały na zawalonej rynnie subglacjalnej. Obrowska niecka glacjalna wycielona jest glin zwałow, która buduje równie liczne drobne formy wypukłe, wystajce z torfowiska. Cz z nich, z powodu otoczenia torfami o do duej miszoci ma z pewnoci znacznie wiksze rozmiary. Moliwe, e s to drumliny. Nieco dalej na południe od opisywanego obszaru, jeszcze nad rynn Wytrycha, pojawiaj si na obnionym w stosunku do otoczenia płacie wysoczyzny morenowej drumliny, które stanowi grup łczon z niewielkim skupiskiem tych form w pobliskim Ksowie (ryc. 1.). Oz obrowski, powstały w szczelinie otwartej ldolodu, jest wobec pozostałych pagórków wystpujcych w niecce form młodsz, a prawdopodobnie jedn z najmłodszych form rzeby opisywanego obszaru. Wnioski W wyniku przeprowadzonych obserwacji, okazało si, e w dnie niecki obrowskiej wystpuje forma ozowa, za liczne, niewielkie pagórki s zbudowane głównie z gliny zwałowej. Niecce mona przypisa (przynajmniej w badanej, rodkowej czci) genez glacjaln. Wg poprzednich interpretacji (Murawski,1969), badany obszar stanowiło rozległe, sandrowe wytopisko, a wystpujce w jego dnie pagórki były ostacami poziomów sandrowych. Oz obrowski jest form ostatecznie wykształcon w szczelinie otwartej ldolodu, na co wskazuj m.in. brak pokrywy gliny na grzbiecie, czy te obecno uskoków zrzutowych w całym przekroju poprzecznym badanego segmentu. Brak dokładniejszych

16 danych geologicznych na temat miszoci osadów nie pozwala odpowiedzie na pytanie, czy pocztkiem tworzenia ozu była faktycznie szczelina otwarta, czy te mógł by to niewielki subglacjalny tunel. W budowie wewntrznej mona doszuka si pewnego rytmu sedymentacji, zwizanego z rytmem ablacji ldolodu. Wskazuj to pionowe zmiany uziarnienia, od drobnych piasków i mułków, po gruboziarniste piaski i wiry. Czsto obserwowana masywna lub horyzontalna struktura tych ostatnich wskazuje na du energi wód płyncych szczelin lodow. Stwierdzono obecno osadu wglanowego, wytrcanego prawdopodobnie z wody bogatej w wglan wapnia, co wynika m. in. z obecnoci struktur erozyjnych, zwizanych z przepływem wód roztopowych o charakterze wezbrania, oraz deformacyjnych, takich, jak uskoki zrzutowe, które mona wiza z procesem wytapiania cian szczeliny lodowej i osiadania złoonego w niej osadu. Wglany mogły wobec tego osadzi si jedynie w powstałym w szczelinie okresowym zbiorniku wodnym, a wytrcały si podczas jego zamarzania. W przedłueniu cigu pagórków ozu obrowskiego w kierunku południowym, połoona jest rynna subglacjalna Wytrycha, pomiary paleoprdów wskazuj południowy kierunek odpływu wody. Morfologiczna zgodno połoenia obu form nie jest prawdopodobnie przypadkowa i mona sdzi, e wody płynce szczelin kierowały si do owej rynny. Literatura Bernat J., Dokumentacja geologiczna złó torfu Dolina rzeki Kicz Przedsibiorstwo Poszukiwania i Bada Torfu Geotorf, Warszawa. Brennand T. A., Deglacial water drainage and glaciodynamics: inferences from Laurentide eskers, Canada, Geomorphology 32, s Bukowska Jania E., Rola systemu lodowcowego w obiegu wglanu wapnia w rodowisku przyrodniczym, Wydawnictwo Uniwesytetu lskiego, Katowice. Delaney C., Sedimentology of a glaciofluvial landsystem, Lough Ree area, Central Ireland: implications for ice margin characteristic during Devensian Deglatiation, Sedimentary Geology, 149, s Galon R., Formy polodowcowe okolic Wicborka, Stud. Soc. Sci. Tor., 1 (5), Geogr. et Geol., s

17 Knudsen Ó., Concertina eskers, Bruarjökull, Iceland, an indicator of surge type glacier behaviour, Quarternary Science Reviews, 14 (5), s Krupa A., Porównanie budowy wewntrznej wybranych ozów Pojezierza Krajeskiego, praca magisterska, UMK, Toru, praca magisterska. Michalska Z., Zagadnienia genezy ozów na tle wybranych przykładów z obszaru Polski rodkowej, Studia Geologica Polonica, vol.xxxvi, Wyd. Geol., Warszawa. Murawski T., Mapa Morfogenetyczna Wysoczyzny Krajeskiej, IG i PZ, PAN, Toru. Murawski T., 1973, Ozy Wysoczyzny Krajeskiej i ich rola w krajobrazie polodowcowym, maszynopis w Bibl. Uniw. Gdaskiego. Murawski T., Ozy Wysoczyzny Krajeskiej i ich rola w krajobrazie polodowcowym, Dok. Geogr. 6. Murawski T., Oz Mkowarsko Kamionka, Przegl. Geogr., 47 (4), s Niewiarowski W., Hennig B., Ozy Pojezierza Chełmisko Dobrzyskiego i południowo zachodniej czci Garbu Lubawskiego. Stopie ich przeksz - tałcenia antropogenicznego i potrzeby ochrony, AUNC, Geogr., 30, Toru. Pasierbski M., Wicborskie moreny czołowe w wietle nowych bada, AUNC, Geogr., 28, Toru. Pasierbski M., Budowa wewntrzna i mechanizm przekształce wicborskiej strefy marginalnej, Top Kurier, Toru. Pasierbski M., Krupa A., Morfologia, budowa wewntrzna i mechanizm rozwoju ozów koło Kamienia Krajeskiego, (w:) Dawne i współczesne systemy morfogenetyczne rodkowej czci Polski Północnej, V Zjazd Geomorfologów Polskich, Toru. Pasierbski M., Krupa A., Połoenie i budowa ozu Pamitowo Ksowo (Pojezierze Krajeskie), Przegl. Geogr., t. 76, s Pasierbski M., Niewiarowski W., Szczegółowa mapa geologiczna Polski 1 : , ark. Wicbork, Arch. Pastw. Inst. Geol. Warszawa. Pasierbski M., Niewiarowski W., Szczegółowa mapa geologiczna Polski 1 : , ark. Spólno Krajeskie, Arch. Pastw. Inst. Geol. Warszawa. Zieliski T., Kod litofacjalny i litogenetyczny konstrukcja i zastosowanie, (w:) Mycielska-Dowgiałło E., Rutkowski J. (red.), Badania osadów czwartorzdowych, Warszawa, s

18 Zieliski T., Litofacjalna identyfikacja osadów rzecznych. (w:) Mycielska- Dowgiałło E. (red.), Struktury sedymentacyjne i postsedymentacyjne w osadach czwartorzdowych i ich warto interpretacyjna, Warszawa, s