MODYFIKACJA PROCEDURY STYMULACJI MÓZGOWYCH POTENCJAŁÓW ZDARZENIOWYCH W BADANIACH PERSONELU LOTNICZEGO*

Transkrypt

1 Stanisław DEC 1, Leszek KOWALCZYK 2, Jan MISZCZAK 1, Ewa ZALEWSKA 2. MODYFIKACJA PROCEDURY STYMULACJI MÓZGOWYCH POTENCJAŁÓW ZDARZENIOWYCH W BADANIACH PERSONELU LOTNICZEGO* 1 Wojskowy Instytut Medycyny Lotniczej, Warszawa Zakład Fizjologii Lotniczej, Pracownia Neurofizjologii Klinicznej i Doświadczalnej 2 Instytut Biocybernetyki i Inżynierii Biomedycznej, Warszawa STRESZCZENIE: Wstęp: Neurofizjologiczne procedury stosowane w selekcji pracowników do zawodów specjalnych wymagają, zgodnie ze współczesnymi osiągnięciami nauki, ciągłego unowocześniania metod oceny wydolności układu nerwowego do wykonywania zadań w specyficznych warunkach pracy oraz oceny swoistych dla danego zawodu cech sprawności psychozmysłowej. W szczególnych przypadkach wykonywane zadania związane są z osobniczą, a także nabytą zdolnością szybkiego postrzegania, rozpoznawania i weryfikowania swoistych obrazów, ujawnianych w zmiennych warunkach oświetlenia pola widzenia (luminancji). Cel pracy: Celem pracy było opracowanie i testowanie nowej metody stymulacji wzrokowej pobudzającej rzeczywiste warunki postrzegania obrazów, opartej na analizie czasowoprzestrzennej mózgowych zdarzeniowych potencjałów wywołanych (Event Related Potentials - ERP). Badani i metoda: Zastosowano stymulację bodźcami wzrokowymi, polegającą na naprzemiennej, 64-krotnej zmianie barwy ekranu monitora katodowego (CRT) białej i czarnej lub czerwonej i czarnej. Czas rozjaśnienia lub zaciemnienia ekranu trwał 2, 5 lub 6 s, przy standardowej, zgodnie z rekomendacją International Federation of Clinical Neurophysiology (IFCN), stałej średniej luminancji. Ekran stymulujący o rozmiarze 17", z punktem fiksacji w środku pola, umieszczany był w odległości cm od utrwalonej pozycji głowy badanego. Podczas stymulacji przy oczach zamkniętych i otwartych rejestrowano w sposób ciągły sygnał EEG, na którym zaznaczone były markery bodźców. Badania wykonano u 20 zdrowych ochotników w wieku lat, profesjonalnie związanych z lotnictwem. Wyniki: Wyniki badań wskazują, że bodziec będący zmianą barwy tła ekranu CRT z czarnego na biały nie powodował ujawniania odpowiedzi ERP. Zmiana koloru tła ekranu z białego na czarny ujawniała ERP, niezależnie od czasu trwania białego tła. Wnioski: Opracowana metoda stymulacji ujawnia cechy potencja- * Badania częściowo finansowane z grantu nr 3T11E01230 Min. Nauki i Szk. Wyż. Adres do korespondencji: dr n. med. Stanisław Dec, Pracownia Neurofizjologii Klinicznej i Doświadczalnej WIML, Warszawa, ul. Krasińskiego 54, sdec@wiml.waw.pl 189

2 190 S. Dec, L. Kowalczyk, J. Miszczak... Modyfikacja procedury stymulacji... łów mózgowych, które nie były opisywane metodami stosowanymi dotychczas w badaniach mózgowych wywołanych potencjałów.słowa kluczowe: QEEG, ERP-mózgowe potencjały zdarzeniowe, MGFP (Mean Global Field Power), procedury stymulacyjne, medycyna lotnicza. Wstęp W badaniach neurofizjologicznych wykonywanych dla potrzeb oceny predyspozycji kandydatów na pracowników w zawodach specjalnych, takich jak: nawigatorzy naprowadzania samolotów, operatorzy radiolokacyjni itp., wymagane jest stosowanie specjalnych metod oceny wydolności układu nerwowego do wykonywania zadań swoistych dla danego zawodu. W przypadku wymienionych powyżej grup zawodowych wykonywane zadania związane są z osobniczą, a także nabytą zdolnością szybkiego postrzegania, rozpoznawania i weryfikowania swoistych bodźców wzrokowych pojawiających się w zmiennych warunkach oświetlenia pola widzenia (luminancji), kolorów tła monitora. Rozwój technik badawczych stosowanych w badaniach neurofizjologicznych, a zwłaszcza metod stymulacji, stwarza możliwości doboru lub też tworzenia przez badającego procedur stymulacji pozwalających na badanie poszczególnych funkcji zmysłowych, w tym elementów procesów kognitywistycznych: percepcji i weryfikacji [1]. W badaniach klinicznych, w których badanie wzrokowych potencjałów wywołanych służy diagnostyce poszczególnych odcinków drogi wzrokowej, stosowane są standardowe formy stymulacji: błysk lampy lub stymulacja zmiennym wzorem szachownicy [2,3,4,5,6]. Bodziec stosowany w takich badaniach trwa kilka lub kilkadziesiąt milisekund. W czasie między kolejnymi bodźcami lampa lub ekran są wygaszone. Dla tych standardowych form stymulacji opracowane są normy, a także opisy zmian patologicznych wynikające z odstępstwa od standardowo otrzymanych wyników [4,7,8]. Stymulację wzrokową stosuje się również w badaniach mózgowych potencjałów zdarzeniowych, w których oceniane są komponenty późnolatencyjne m. in. tzw. komponenta P 200, P 300, LPC (Late Positive Component), CNV (Vertical Negative Component) ujawniający się w wyniku procesu rozpoznania znaczeniowego bodźca w przypadku stymulacji wzrokowej i innych [9,10,11]. Metody badania potencjałów wywołanych w badaniach klinicznych mają na celu wykrycie patologicznych zmian w układzie wzrokowym i do tego celu wymienione powyżej formy stymulacji są wystarczające [12,13,14]. Nie są one jednak dostatecznym elementem oceny procesów poznawczych, co jest przedmiotem badań w medycynie lotniczej i komunikacyjnej. Przygotowanie specjalnego programu stymulacji wzrokowej, która byłaby przydatna w badaniach personelu lotniczego w warunkach zmiennego w czasie pojawiania obrazu-bodźca (w dzień, w nocy), czasu trwania i intensywności oświetlenia wymaga opracowania nowych form stymulacji. Przyjęto wstępnie założenie, że opracowywane nowe formy stymulacji będą możliwie najbardziej zbliżone do rzeczywistych warunków pracy personelu lotniczego. Oznacza to, że bodźce znaczeniowe (obrazy) są widoczne na ekranie, który pozostaje przez określony czas (2, 5, 6 s) czarny lub czerwony. Dla

3 opracowania takiej formy stymulacji konieczne było zbadanie reakcji na zmianę barwy ekranu w przypadku, gdy ekran pozostawał rozświetlony lub wygaszony dłużej niż 1,5 sekundy (standardowy czas odpowiedzi w obrazie wzrokowego potencjału wywołanego na bodziec wzrokowy). Cel pracy Celem pracy było opracowanie modyfikacji i testowanie metody stymulacji wzrokowej symulującej rzeczywiste warunki postrzegania obrazów, opartej na analizie czasowoprzestrzennej mózgowych zdarzeniowych potencjałów wywołanych (ERP). Oceniany był wpływ zmienno-czasowego naświetlania pola widzenia, związanego z czasem trwania bodźców na charakterystykę tzw. potencjału przejściowego (funkcji przejścia) oraz obiektywne ich rozpoznanie potwierdzone odpowiedzią ERP. Badani i metody Badania wykonano u 20 zdrowych osób w wieku lat, profesjonalnie związanych z lotnictwem. W badaniu każdego pacjenta stosowane były dwie serie bodźców; białe-czarne i czerwone-czarne. Badania wykonane były z wykorzystaniem systemu do badań neurofizjologicznych NeuroScan 4.3, który umożliwia ciągłą, wielokanałową (64 kanały) rejestrację sygnału EEG podczas stymulacji. Stymulacja realizowana była przy użyciu zintegrowanego systemu STIM 2, w którym programowane bodźce wzrokowe prezentowane były na monitorze CRT o wymiarze 17". Zgodnie z zaleceniami IFCN, zachowano stałą luminancję ekranu, niezależnie od czasu jej trwania. Na środku ekranu umieszczony był punkt fiksacyjny. Ekran znajdował się w odległości cm od oczu badanego. Wszystkie badania były monitorowane i rejestrowane w systemie wideo. Bodźce polegały na zmianie, co 2, 5 lub 6 sekund, barwy ekranu naprzemiennie białej i czarnej lub czerwonej i czarnej. Powtarzano 64 bodźce. Rejestrowany był sygnał EEG z 24 lub 32 elektrod i okulogram, próbkowany z częstotliwością 1000 Hz. Analizowano czynność EEG rejestrowaną między kolejnymi bodźcami, podzielona ną epoki po 5 i 6 s i subsegmenty o czasie trwania 1 lub 2 s, dla dokładniejszej oceny dynamiki zmienności sygnału. Na ryc. 1 przedstawiono schematycznie sekwencję bodźców. Ryc. 1a przedstawia sekwencję stosowaną w standardowej stymulacji w badaniu wzrokowych potencjałów wywołanych, a ryc. 1b model stosowany w aktualnych badaniach. Zakreskowana część obrazu na dolnym rysunku ilustruje czas, tzw. funkcję przejścia (zmiana tła ekranu monitora CRT biały/czarny lub czerwony/czarny ). Sposób analizy funkcji przejścia przedstawiony jest na ryc

4 S. Dec, L. Kowalczyk, J. Miszczak... Modyfikacja procedury stymulacji... Ryc. 1. Schemat sekwencji czasowej bodźców. Oznaczenia: T czas między kolejnymi bodźcami, T1, T2 czas trwania bodźca: a) sekwencja standardowa, stosowana w badaniu wzrokowych potencjałów wywołanych: T=2s, T1=30, 50, 100 lub 300 ms. b) model stosowany w aktualnych badaniach: T=2, 5 lub 6 s, T1=T2=T. Fig. 1. Scheme of the stimuli time sequence. Legend: T - time period between stimuli; T1, T2 - duration of the stimulus: a) standard sequence used in the examination of the visual evoked potentials: T = 2 sec.; T1 = 30, 50, 100 or 300 msec. b) a model used in this study: T = 2, 5 or 6 sec.; T1 = T2 = T. 192 Wyniki Synchronizowane z bodźcami uśrednianie sygnału rejestrowanego po zmianie barwy ekranu z białej na czarną lub czerwonej na czarną umożliwia wyodrębnienie komponent odpowiedzi VEP i ERP związanych czasowo ze stosowaną stymulacją. Na ryc. 2a pokazano prawidłowe odpowiedzi wywołane bodźcem o czasie trwania 100 ms, światło białe zarejestrowane z odprowadzeń potylicznych. Czas latencji komponenty P max wynosi 150 ms. Prawidłowy rozkład potencjału na powierzchni czaszki ilustruje mapa w górnym prawym rogu rysunku. Wykres górny na ryc. 2b tworzą nałożone uśrednione sygnały ze wszystkich elektrod, o czasie trwania 2000 ms po zmianie barwy ekranu z białej na czarną. Wyróżnia się komponenta ERP. Na wykresie dolnym pokazany jest wykres funkcji MGFP dla tych sygnałów. Mapa ilustruje rozkład potencjału na powierzchni czaszki dla komponenty P 300. Na ryc. 3 a i b. pokazane są przykładowe wyniki oceny funkcji przejścia za pomocą analizy podobieństwa całkowitego sygnałów z wybranych odprowadzeń. Sygnały były rejestrowane po zmianie barwy ekranu z białej na czarną (ryc. 3a) lub czerwonej na czarną (ryc. 3b). Podobieństwo sygnałów oceniane było funkcją korelacji dla segmentów sygnału 1000 ms przed i po bodźcu.

5 a) b) Ryc. 2. a) prawidłowe odpowiedzi wywołane bodźcem o czasie trwania 100 ms, światło białe zarejestrowane z odprowadzeń potylicznych. Mapa obrazuje prawidłowy rozkład potencjału na powierzchni czaszki. b) wykres górny nałożone uśrednione sygnały ze wszystkich elektrod, o czasie trwania 2000 ms po zmianie barwy ekranu z białej na czarną, wykres dolny wykres funkcji MGFP dla tych sygnałów. Mapa obrazuje rozkład potencjału na powierzchni czaszki dla komponenty P 300. Fig. 2. a) normal response to the stimulus lasting 100 msec., white light registered from the occipital leads. The map illustrates normal distribution of the potential on skull surface. b) upper curve averaged signals from all electrodes, lasting for 2000 msec., after the change of screen color from white to black. ERP component is distinguished. Lower MGFP function for these signals. The map illustrates distribution of the potentials on skull surface for P300 component. a) b) Ryc. 3. Wykresy wartości współczynnika podobieństwa obliczonego z zastosowaniem funkcji korelacji dla fragmentów sygnałów 1000 ms przed i po bodźcu. a) zmiana barwy ekranu z białej na czarną. b) zmiana barwy ekranu z czerwonej na czarną. Fig. 3. Curves of probability index calculated with use of correlation function for 1000 msec. Signal fragments prior to and after the stimulus. a) screen color change from black into white. b) screen color change from white into black. 193

6 S. Dec, L. Kowalczyk, J. Miszczak... Modyfikacja procedury stymulacji... W celu wydzielenia odpowiedzi na bodziec stosowana był filtracja i uśrednianie sygnału po kolejnych bodźcach. Analizę danych uzupełniano oceną parametru ogolnomózgowej reaktywności ośrodkowego układu nerwowego (OUN) metodą Mean Global Field Power (MGFP) (ryc. 2b) [13,15]. Ryc. 4. przedstawia nałożone sygnały z elektrod Fz, Cz i Oz o czasie trwania 5000 ms, uśrednione po kolejnych bodźcach. Na ryc. 4a pokazany jest sygnał zarejestrowany po zmianie barwy ekranu na białą. W sygnale nie wyróżniają się komponenty związane z bodźcem. Na ryc. 4b, w sygnale reprezentującym funkcję przejścia po zmianie barwy ekranu z białej na czarną zaznaczają się komponenty potencjałów zdarzeniowych o latencji 200 i 220 ms. Na ryc. 4c pokazane są wykresy funkcji MGFP w czasie trwającej 5000 ms luminacji białym ekranem, na a na ryc. 4d podczas ekspozycji czarnego ekranu. a) b) 194 c) d) Ryc. 4 a) Nałożone sygnały z elektrod Fz, Cz i Oz o czasie trwania 5000 ms, uśrednione po kolejnych bodźcach - zmianie barwy ekranu na białą. W sygnale nie wyróżniają się komponenty związanej z bodźcem. b) Sygnał reprezentujący funkcję przejścia po zmianie barwy ekranu z białej na czarną. Komponenty potencjałów zdarzeniowych o latencji 200 i 220 ms. c) Wykresy funkcji MGFP w czasie trwającej 5000 ms luminacji ekranem białym. d) Wykresy funkcji MGFP podczas ekspozycji ekranu czarnego. Fig. 4 a) Overlapped signals from Fz, Cz, and Oz electrodes lasting 5000 msec., averaged after consecutive stimuli, i.e screen color change into white. There is no component associated to the stimulus. b) Signal representing transition function after the change of screen color from white into black. Components of ERP of latention 200 and 220 msec. c) Curves of MGFP during lumination with white screen for 5000 msec. d) Curves of MGFP during the exposure of black screen.

7 Na ryc.5 a,b pokazano fragmenty sygnałów z ryc. 4 o czasie trwania 500 ms. Układ rycin jest analogiczny jak na ryc.4. Powyższe ryciny ilustrują możliwości analizy zmienności sygnału bioelektrycznego po bodźcu uzyskane dzięki modyfikacji stymulacji stosowanej w badaniach potencjałów wywołanych. We wstępnej interpretacji uzyskanych wyników rozważano, oprócz udziału wybranych struktur OUN w procesie transformacji informacji wzrokowych, także udział swoistych procesów ON OFF odgrywających ważną rolę w kreatywności wywołanej aktywności bioelektrycznej mózgu (VEP, ERP) [16,17]. Rozszerzone a) b) c) d) Ryc. 5 Fig. 5 Fragmenty sygnałów z ryc. 4 o czasie trwania 500 ms. Układ rycin jest analogiczny jak na ryc. 4. Fragments of signals presented in Fig. 4, lasting for 500 msec. Arrangement of illustrations is identical as in Fig. 4. interpretacje tych procesów będą przedmiotem dalszych badań nad psychozmysłowymi i neurofizjologicznymi parametrami funkcji poznawczych. Uzyskane wyniki wstępne stanowią podstawę do dalszego projektowania procedury stymulacji, która umożliwi postęp w ocenie zjawiska spostrzegania i rozpoznawania bodźca w zależności od czasu i barwy luminancji ekranu monitora. Sugerują one, że zaprojektowana w pracy metoda ujawnia cechy reaktywności 195

8 S. Dec, L. Kowalczyk, J. Miszczak... Modyfikacja procedury stymulacji... OUN, które nie były dotychczas wystarczająco udokumentowane w dostępnych publikacjach. Przedstawione badania miały charakter pilotażowy, a ich wyniki będą wykorzystane w rozwijaniu opracowań nowych metod stymulacji wzrokowej, dostosowanych do potrzeb specjalistycznych badań personelu lotniczego. Stwierdzenie zależności zastosowanych form stymulacji procesów postrzegania i weryfikacji bodźców zakłóceniowych stwarza podstawy do dalszego modyfikowania metody. Omówienie Postawiona hipoteza o znaczeniu czasu trwania luminancji ekranu monitora, jego barwy przed stymulacją oraz w czasie trwania bodźca w badaniach procesów poznawczych w świetle uzyskanych wyników może mieć zastosowanie w badaniach specjalnych grup pracowników lotnictwa i komunikacji. Dotyczyć to może oceny czasu odzyskiwania zdolności do spostrzegania celów w przypadkach przedłużonych oświetleń pola widzenia lub wpływu krótkotrwałego olśnienia, np. wysokokoherentnym, niskoenergetycznym światłem [14, 18, 19]. Na szczególne podkreślenie zasługuje możliwość wykorzystania oceny sprawności narządu zmysłu wzroku wskaźnikami mózgowych potencjałów zdarzeniowych (ERP: P 200, P 300, LPC, CNV), co zostało przedstawione w opisie modyfikacji i znalazło także odbicie w pozytywnych wynikach testowanej metody. Praktyczne zastosowanie zmodyfikowanej metody mózgowych potencjałów zdarzeniowych (ERP) może mieć zastosowanie w badaniach selekcyjno-orzeczniczych przypadków błędów proceduralnych w kontroli ruchu lotniczego, oceny stopnia doświadczenia zawodowego, automatyzacji procesu postrzegania, a także zmienności cech osobniczych funkcji widzenia związanych z porą roku (sezonowością). Wnioski 1. Znaczenie czasu trwania luminancji i barwy ekranu monitora dla obiektywnej oceny czasu percepcji i weryfikacji ruchomych obiektów (obrazów), w świetle analizy wyników, uzyskanych zaprojektowaną metodą stymulacji, mogą mieć praktyczne odniesienie do zastosowań w badaniach specjalistycznych pracowników lotnictwa i komunikacji. 2. Szczególnego podkreślenia wymaga zaprojektowany model stymulacji OUN, wykorzystujący metodę mózgowych znaczeniowych potencjałów wywołanych w interpretacji zjawiska tzw. funkcji przejścia, ściśle związanej z różną charakterystyką stosowanych aktualnie w badaniach neurofizjologicznych monitorów CRT, LCD, plazmowych. 3. Poruszony problem, dotyczący badań podstawowych w wyjaśnianiu procesów kreatywności mózgowych potencjałów wywołanych, nie był dotychczas sygnalizowany w piśmiennictwie światowym. 196

9 Piśmiennictwo 1. Zeki S.: A vision on the brain. Oxford Blackwell Scientific Publications, Oxford Miszczak J., Dec S.: Potencjały wywołane kory mózgowej W: Biosystemy. Biocybernetyka i Inżynieria Biomedyczna IBIB, Warszawa Guerit J.M.: Les potentials evoques. Masson, Paris IFCN guidelines for topographic and frequency analysis EEGs and Eps. Raport of ICFN Committee. EEG Clin. Neurophysiol. 1994, 1, Rodionov V.: A new technique for the analysis of background and evoked EEG activity: time and amplitude distributions of the EEG deflections. Clin. Neurophysiol. 2002, 113, ISCEV Standard of clinical electrooculography. Doc. Ophthalmol. 2006, 1,13, Odom J. V., Bach M., Colin B., Brigell M.: Visual evoked potentials standard. Doc. Ophthalmol. 2004, 108, Gregori B.: Vep latency: Sex and head size. Clin Neurophysiol. 2006, 117, Maekawa T., Goto Y.: Functional characterization of mismatch negativity to a visual stimulus. Clin. Neurophysiol. 2005, 116, Arakowa K., Tobimatsu S., Kurita-Tahima S., Nakayama M., Kira J., Kato M.: Effects of stimulus orientation on spatial frequency function of the visual evoked potential. Exp. Brain Res. 2000, 131, Di Russo F., Martinez A., Hillard S. A.: Source analysis of event related cortical activity during visuo-spatial attention. Cereb. Cortex 2003, 13, Kowalczyk L.: Badanie dynamiki aktywności bioelektrycznej mózgu w warunkach stymulacji z zastosowaniem metod oceny podobieństwa sygnałów. Tezy pracy doktorskiej, IBIB PAN Kowalczyk L., Zalewska E.: APW program extension of the Neuroscan System for extraction and analysis of cortical evoked potensial. Biocybernetics and Biomedical Engineering 2005, 25 (2), Tobimatsu S.: Neuropsychosiologic tools to explore visual cognition. Electroencephalogr. Clin. Neurophysiol. 2002, S54, Bach M., Meigen T.: Similar electrophysiological correlates of texture segregation induced by lumination, orientation motion and stereo. Vision Res. 1997, 37, Beydagi H., Ozesmi C., Yilmaz A., Suer C.: The relation between event related potential and working memory in healthy subjects. Int. J. Neurosci Nov 105, 1-4,

10 S. Dec, L. Kowalczyk, J. Miszczak... Modyfikacja procedury stymulacji Tobimatsu S.: Studies of human visual patophysiology with evoked potentials. Clin. Neurophysiol. 2006, 117, Miodkowski J.: Właściwości i transformacje obrazu wizualnego. Aktywność wizualna człowieka. PWN, Warszawa Les limitations neurologique des operations aeriennes: les consequences pour les performances des equipages. North Atlantic Treaty Organisation, AGARD Nadesłano: r. Zaakceptowano do publikacji: r. Stanisław DEC 1, Leszek KOWALCZYK 2, Jan MISZCZAK 1, Ewa ZALEWSKA 2. MODIFICATION OF THE CEREBRAL EVENT RELATED POTENTIALS STIMULATION IN THE FLYING PERSONNEL EXAMINATION 1. Military Institute of Aviation Medicine, Warsaw Laboratory of the Clinical and Experimental Neurophysiology, Department of Aviation Physiology. 2 Institute of Biocybernetics and Biomedical Engineering, Warsaw 198 SUMMARY: Background. According to the current achievement of sciences, neurophysiological procedures used in the selection of employees for the special professions require a constant improvement in the methods of nervous system capacity to perform tasks under conditions of work as well as evaluation of psychosensoric features specific for the said profession. In particular cases, performed tasks are associated with the individual and also acquired ability of the rapid perception, recognition, and verification of the specific images appearing in the variable lumination of the field of vision. Objectives. This study aimed at elaborating and testing a new method of visual stimulation involving a real conditions of image perception, based on the time-space analysis of cerebral event related potentials (ERP). Participants and methods. Brain activation with visual stimuli was used, involving an alternative of the cathode monitor screen (CRT) color by 64 times - from black into white or from red into black. Duration of monitor screen fad-in or fade-out was 2, 5 or 6 seconds at standard constant mean lumination, according to the International Federation of Clinical Neurophysiology (IFCN) guidelines. Stimulating screen of 17 with a central fixation point was placed 60 to 80 cm from the fixed position of the examined individual head. During stimulation with open and closed lids, EEG signal was constantly registered with marked stimuli markers. The study involved 20 healthy volunteers aged between 19 and 24 years, professionally connected with aviation. Results. The obtained results indi-

11 cate the stimulus being a CRT color change from black into white did not provoke ERP response. CRT screen color change from white into black evoked ERP response, independent on the duration of the white background. Conclusions. Elaborated method of stimulation reveals features of cerebral potentials, which were not described with the techniques used in the ERP studies, up-to-now. KEY WORDS: QEEG, ERP - cerebral event related potentials, MGFP (mean global field power), stimulation procedures, aviation medicine. 199