The Central and Eastern European Online Library

Transkrypt

1 You have downloaded a document from The Central and Eastern European Online Library The joined archive of hundreds of Central-, East- and South-East-European publishers, research institutes, and various content providers Source: Zeszyty Teoretyczne Rachunkowości Theoretical Journal of Accounting Location: Poland Author(s): Olga Martyniuk-Kwiatkowska Title: Wykorzystanie danych sprawozdawczości finansowej w ocenie działalności małych przedsiębiorstw Small companies financial statements as the source of the information about their financial condition Issue: 48/2009 Citation style: Olga Martyniuk-Kwiatkowska. "Wykorzystanie danych sprawozdawczości finansowej w ocenie działalności małych przedsiębiorstw". Zeszyty Teoretyczne Rachunkowości 48:

2 ZESZYTY TEORETYCZNE RACHUNKOWOŚCI, tom 48 (104), Warszawa 2009 r. Wykorzystanie danych sprawozdawczości finansowej w ocenie działalności małych przedsiębiorstw Olga Martyniuk-Kwiatkowska Wstęp Przy prowadzeniu działalności gospodarczej zarządzający małymi przedsiębiorstwami korzystają z różnego rodzaju informacji 1. Wielu autorów wskazuje jednak, że system informacji w małych przedsiębiorstwach jest ograniczony. 2 Porównując systemy informacyjne małych przedsiębiorstw z dużymi czy średnimi zauważamy, że w małych są one rzeczywiście znacznie prostsze (organizacja systemu i przepływu informacji, sposób gromadzenia informacji, prezentacja, zakres informacji). Może to wynikać z: samej struktury organizacyjnej małego przedsiębiorstwa, bezpośrednich kontaktów pracowników z podejmującymi decyzje (przełożeni, właściciele), zasobów finansowych (koszt pozyskania informacji), zasięgu działania przedsiębiorstwa. Dr Olga Martyniuk-Kwiatkowska, Katedra Finansów Przedsiębiorstw, Wydział Zarządzania Uniwersytetu Gdańskiego, adiunkt. 1 W praktyce dokonano wielu badań dotyczących źródeł informacji, z jakich korzystają zarządzający w małych i dużych przedsiębiorstwach. Z badań wynika, że w małych przedsiębiorstwach najczęściej korzysta się z takich źródeł informacji, jak: - media werbalne (klienci 65%, dostawcy 56%, podwładni 54%), - media drukowane (magazyny branżowe 58%, notatki pracowników 45%). Porównując te wyniki z wynikami dla dużych przedsiębiorstw można zauważyć znaczne różnice w postrzeganiu mediów werbalnych. W dużych przedsiębiorstwach są one także najbardziej popularne, jednak na pierwszym miejscu w tej grupie wskazuje się nieformalną wewnętrzną sieć (71%), następnie przełożonych (71%), znajomych i podwładnych (65%). Badania te pokazują, że zarządzający małymi przedsiębiorstwami bardziej polegają na osobistych kontaktach, spotkaniach targowych i informacjach zewnętrznych, niż zarządzający w dużych przedsiębiorstwach. Zob. szerzej: F. Bouthilier (2002, s. 7-18), R.A. Peterson (1984, s. 43), G.L. Fann, R.L. Smeltzer (1989, s ), Raport z badania, (2001). 2 Por. T. Kiziukiewicz, K. Sawicki (1998, s.11), M.Tokarski (2005, s. 16), K. Poznańska, M. Schulte-Zurhausen (1994, s ), M. Pomowska, (2003, s. 237), T. Szot-Gabryś (2007, s ). 113

3 Nie oznacza to jednak, że zarządzający małymi podmiotami nie powinni otrzymywać informacji dobrych jakościowo i w odpowiednim czasie. Istotnym źródłem informacji o sytuacji każdego przedsiębiorstwa jest system rachunkowości. Od struktury i zasięgu działania tego systemu zależą nie tylko ilość, ale i jakość informacji finansowych dostępnych dla właścicieli i zarządzających przedsiębiorstwem. Celem artykułu jest próba ilustracji informacji dostarczanych przez sprawozdania finansowe sporządzane w małych przedsiębiorstwach. Korzystając z literatury i wyników badań przeprowadzanych w tym sektorze przedsiębiorstw, autorka zaprezentuje zniekształcenia, które mogą występować w sprawozdaniach finansowych małych podmiotów gospodarczych wynikające z cech charakterystycznych dla tej grupy jednostek. Ponadto zostaną przedstawione wyniki badań ankietowych przeprowadzonych przez autorkę 3 wśród zarządzających małymi przedsiębiorstwami dotyczące: - zapotrzebowania na informacje finansowe, - sprawozdawczości wewnętrznej. 1. Wewnętrzne źródła informacji o sytuacji finansowo-majątkowej małych przedsiębiorstw Właściciele małych przedsiębiorstw są zainteresowani w szczególności informacjami o efektach swojej pracy, zwłaszcza w kontekście przetrwania firmy. Zarządzający dużym przedsiębiorstwem ma zadania tylko fachowe, obiektywne, ekonomiczne. Egzystencja rodziny i jego samego jest oddzielona od przedsiębiorstwa. W przypadku małych firm los przedsiębiorcy i jego rodziny jest często bezpośrednio uzależniony od losów przedsiębiorstwa. Mali przedsiębiorcy, tracąc swoje przedsiębiorstwo, często ponoszą straty osobiste, tracą swój majątek i zabezpieczenie na przyszłość. Podobnie jak pozostałe aspekty związane z zarządzaniem małym przedsiębiorstwem, tak i systemy informacyjne zmieniają się wraz z przechodzeniem firmy do kolejnych faz cyklu życia. W pierwszej fazie cyklu życia nie istnieje 3 Badania ankietowe zostały przeprowadzone w grupie 100 małych przedsiębiorstw z terenu województwa pomorskiego, w styczniu 2005 roku. Informacji udzielali właściciele lub współwłaściciele przedsiębiorstw, względnie kompetentni pracownicy stopnia kierowniczego na stanowisku dyrektora. Badaną populację stanowiły przedsiębiorstwa zatrudniające osób. Próba badania została dobrana metodą losowania prostego. Do losowania została wybrana co n-ta firma z terenu województwa pomorskiego, bez użycia tablic liczb losowych. Do zbierania informacji została zastosowana metoda bezpośrednich wywiadów osobistych (tzw. ankietowanie) oraz jako metoda uzupełniająca wywiady telefoniczne bezpośrednie, w przypadku potrzeby uzupełnienia odpowiedzi w ankiecie. Narzędziem zbierania informacji był kwestionariusz ankietowy składający się z trzech części, zawierających łącznie 25 pytań wyskalowanych. 114

4 żaden formalny system informacyjny. Wszystkie decyzje podejmuje właściciel na podstawie posiadanych informacji, które zdobywa samodzielnie, przede wszystkim ze źródeł zewnętrznych. Nawet główne źródło informacji wewnętrznych księgowość, jest najczęściej bardzo uproszczona i służy jedynie do rozliczeń podatkowych. W drugiej fazie przedsiębiorstwo prowadzi już bardziej rozwiniętą ewidencję zdarzeń gospodarczych, zbiera i przetwarza coraz więcej informacji o rynku. Właściciel potrzebuje informacji o tym, czy przedsiębiorstwo jest w stanie w krótkim okresie wygenerować środki finansowe potrzebne do odnowienia i powiększenia swoich aktywów trwałych i sfinansowania dalszego rozwoju, potrzebuje coraz więcej informacji o swoich kontrahentach (klientach i dostawcach), konkurencji, poszukuje optymalnych rozwiązań w zakresie produkcji (technologia, surowce, kooperacja) i sprzedaży (kanały dystrybucji, polityka cen). Wprowadzanie procedur dotyczących sfery finansów, produkcji, marketingu i sprzedaży, czasu pracy powoduje w fazie następnej generowanie coraz większej ilości raportów na różnych szczeblach przedsiębiorstwa. W kolejnych fazach cyklu życia przedsiębiorstwa, wraz z rozwojem struktury organizacyjnej, rozrasta się system informacyjny, co wiąże się z wprowadzaniem zintegrowanych systemów informatycznych, które są już nie tylko systemami księgowymi, ale wspomagają również zarządzanie sprzedażą i produkcją, umożliwiają przeprowadzanie coraz bardziej rozbudowanych analiz. Należy okresowo kontrolować jakość i rzetelność informacji dostarczanych przez te systemy, ponieważ błędy powstające w czasie przetwarzania informacji mogą spowodować podjęcie błędnych decyzji, narazić przedsiębiorstwo na straty. Wraz ze wzrostem małego przedsiębiorstwa powinna wzrastać ranga sprawozdawczości finansowej jako źródła informacji dla zarządzających. Bardzo często jednak mali przedsiębiorcy nie wiedzą, że rzetelnej informacji o ich sytuacji majątkowej i finansowej mogą dostarczać właśnie sprawozdania finansowe. Wynika to z jednej z charakterystycznych cech małego przedsiębiorcy, jaką jest brak przygotowania merytorycznego w zakresie finansów przedsiębiorstw, a tym samym mniejsze zdolności percepcji danych zawartych w sprawozdaniach finansowych. Cecha ta powoduje, że mali przedsiębiorcy unikają rozbudowanych metod rachunkowych i często ograniczają w swoich przedsiębiorstwach prace działów księgowości do ewidencjonowania zdarzeń gospodarczych i rozliczania z tytułu podatków, a informacji szukają w innych źródłach (Golde, 1964, s. 158). Równocześnie, jak wynika z badań autorki, wiele małych przedsiębiorstw prowadzi sprawozdawczość wewnętrzną. (63% badanych prowadzących księgi rachunkowe). Sprawozdania wewnętrzne są przygotowywane najczęściej za okresy miesięczne (42% zestawień), kwartalne (39% zestawień), rzadziej natomiast za okres roku (19%). Analizując z kolei zakres, jakiego dotyczą te sprawozdania, należy wskazać, że najwięcej z nich zawiera informacje dotyczące sprzedaży, następnie rozrachunków z podziałem na terminowe i przeterminowane, zapasów i kosztów dzia- 115

5 łalności 4. Zestawienie sprawozdań wewnętrznych tworzonych przez małe przedsiębiorstwa prowadzące księgi rachunkowe przedstawia tabela 1. Tabela 1. Sprawozdania wewnętrzne sporządzane przez małe przedsiębiorstwa prowadzące księgi rachunkowe wyniki badań ankietowych Sprzedaż Rozrachunki działów cja pracy Koszty Produk- Czas Wyrobów Zapasy Okres Działów PH (towarów) Razem Miesiąc Kwartał Rok Razem Źródło: opracowanie własne na podstawie przeprowadzonych badań ankietowych. Analizując raporty sprzedaży należy stwierdzić, że najwięcej z nich powstaje w okresach miesięcznych w szczególności dotyczy to zestawień miesięcznych według poszczególnych działów sprzedaży. W okresach kwartalnych najczęściej są sporządzane analizy sprzedaży z uwzględnieniem podziału na przedstawicieli handlowych i grupy wyrobów (towarów). Zestawienia dotyczące stanu rozliczeń z klientami i dostawcami najczęściej powstają w okresach miesięcznych. Nie są one sporządzane w żadnym badanym przedsiębiorstwie za okresy roczne. Raporty dotyczące kosztów według poszczególnych miejsc powstawania i grup zapasów są najczęściej sporządzane w okresach kwartalnych, rzadziej w miesięcznych, a najmniej powstaje ich za okres roku. Odwrotna sytuacja dotyczy zestawień o wykonanej produkcji. Raporty te najczęściej powstają za okresy roczne, a jedynie w dwóch badanych jednostkach za okresy kwartalne. Należy również zauważyć, że w związku z dużą liczbą dodatkowych raportów i zestawień przygotowywanych dla zarządzających wydaje się konieczne okresowe sprawdzenie procedur związanych z ich przygotowaniem. Ewidencje gospodarcze związane z rozliczeniami podatkowymi są pod tym względem kontrolowane przez organy podatkowe. Raporty i zestawienia dla celów zarządczych często nie podlegają takiej weryfikacji chociaż wiele decyzji w małych przedsiębiorstwach jest podejmowane na ich podstawie. Zakres sprawozdawczości wewnętrznej wskazuje na obszary działalności gospodarczej, które są ważne dla zarządzających małymi przedsiębiorstwami. Istotne dla nich są zatem informacje o: kosztach w różnych przekrojach (zestawienia kosztów), źródłach przychodów w różnych przekrojach (zestawienia sprzedaży), własnej wiarygodności finansowej (zestawienia zobowiązań), zdolności płatniczej odbiorców (zestawienia należności), 4 Zaledwie jedna z badanych firm sporządzała zestawienia dotyczące wykorzystania czasu pracy pracowników. 116

6 efektywności zarządzania zapasami (zestawienia zapasów), efektywność produkcji (zestawienia dotyczące produkcji) 5. Podobny zakres informacji istotnych dla zarządzających małymi przedsiębiorstwami podają T. Szot-Gabryś i J. Jaworski (Szot-Gabryś, 2007, s. 571; Jaworski, 2008, s. 25), rozszerzając go o informacje dotyczące: szacunków i opłacalności inwestycji rzeczowych, rzadziej kapitałowych, progów rentowności, poziomu kapitału zaangażowanego w prowadzoną działalność i tempa jego pomnażania, wartości majątku, np. dla celów spadkowych czy przy sprzedaży przedsiębiorstwa. 2. Uproszczenia i zniekształcenia w sprawozdaniach finansowych małych przedsiębiorstw Znaczna grupa małych przedsiębiorstw prowadzi księgi rachunkowe i podobnie jak duże podmioty gospodarcze, zgodnie z Ustawą o rachunkowości sporządza sprawozdania finansowe: bilans, rachunek zysków i strat, wprowadzenie do sprawozdania finansowego, informacje dodatkowe i objaśnienia 6. W stosunku do małych przedsiębiorstw przepisy pozwalają jednak na stosowanie uproszczeń ewidencyjnych i sprawozdawczych 7. Zaliczamy do nich: - ograniczenia szczegółowości sprawozdania finansowego, tzn. wypełnianie pól oznaczonych literami i cyframi rzymskimi (art. 50, pkt 2), - podatkowa kwalifikacja umów leasingowych, tzn. możliwość zaliczenia leasingu finansowego do leasingu operacyjnego (art. 3, pkt 6), - brak obowiązku ustalania aktywów i rezerw z tytułu odroczonego podatku dochodowego (art. 37, pkt 10), 5 Są to również obszary podlegające największej kontroli. W największej liczbie badanych przedsiębiorstw obszarami podlegającymi szczególnej kontroli są: - koszty ogółem 100% wskazań, - należności 94% wskazań, - własna zdolność płatnicza 75% wskazań, - zapasy 60% wskazań, - jakość produkcji 54% wskazań, - wiarygodność kontrahentów 52% wskazań. 6 Ze względu na kryteria dotyczące obowiązkowego sporządzania rachunku przepływów pieniężnych i zestawienia zmian w kapitale własnym, te dwa sprawozdania raczej nie dotyczą małych podmiotów gospodarczych. 7 Takie uproszczenia są stosowane w wielu krajach. W Wielkiej Brytanii zostały opracowane oddzielne standardy dla mniejszych podmiotów Financial Reporting Standards for Smaller Entities. 117

7 - wycena instrumentów finansowych, według zasad ogólnych, tzn. niestosowanie szczegółowych zasad uznawania, metod wyceny, zakresu ujawniania i sposobu prezentacji instrumentów finansowych, zgodnie z rozporządzeniem Ministra Finansów z dnia 12 grudnia 2001 r., - możliwość wyceny produktu gotowego metodą uproszczoną, tzn. doliczanie do kosztów bezpośrednich poniesionych kosztów pośrednich związanych z wytwarzaniem danego produktu niezależnie od poziomu wykorzystania zdolności produkcyjnych (art. 28, pkt 4a). Wszystkie wymienione uproszczenia mają ułatwić małym przedsiębiorstwom prowadzenie ewidencji gospodarczej i przygotowywanie sprawozdań finansowych w sposób rzetelny. Pomimo tego można się spotkać z wieloma przypadkami zniekształceń obrazu sytuacji majątkowej i finansowej prezentowanej w sprawozdaniach finansowych. Wynika to z trudności w dokonaniu jednoznacznego oddzielenia przedsiębiorstwa z jego otoczenia. Zniekształcenia sprawozdań finansowych małych przedsiębiorstw zostały zaprezentowane w ujęciu syntetycznym w tabeli 2. Tabela 2. Zniekształcenia sprawozdań finansowych w małych przedsiębiorstwach Składnik sprawozdania finansowego Aktywa trwałe Kapitał podstawowy Zobowiązania bieżące Koszty działalności operacyjnej Źródło: opracowanie własne. Zniekształcenie in plus Bilans Prywatne nieruchomości, samochody zaliczone do majątku trwałego Udziały objęte za aport wniesiony w postaci prywatnych samochodów, nieruchomości właścicieli Środki wniesione przez właścicieli jako forma dofinansowania, wykazane w pozostałych zobowiązaniach Rachunek zysków i strat Amortyzacja prywatnych samochodów Amortyzacja prywatnych nieruchomości Koszty prywatnych telefonów Koszty prywatnych wyjazdów Koszty utrzymania prywatnych samochodów Zniekształcenie in minus Do działalności są użytkowane prywatne nieruchomości, samochody właścicieli nie zaliczane do majątku firmy Amortyzacja prywatnych samochodów, nieruchomości, Zniekształcenia można podzielić na dwie grupy: - in plus, czyli zwiększające wartość pozycji prezentowanych w sprawozdaniach finansowych, - in minus, czyli zmniejszające wartość pozycji prezentowanych w sprawozdaniach finansowych. Wartość majątku firmy prezentowana w bilansie jest często zawyżana poprzez zaliczanie do aktywów przedsiębiorstwa prywatnych nieruchomości, sa- 118

8 mochodów właścicieli i członków ich rodzin, które bezpośrednio nie są wykorzystywane w działalności gospodarczej. Zdarzają się także sytuacje odwrotne, tzn. w bilansie nie są prezentowane składniki majątku (nieruchomości, samochody, komputery osobiste), z których właściciele korzystają prowadząc swoje przedsiębiorstwo. Do zniekształceń w ramach majątku firmy można zaliczyć także brak rozdzielenia kasy przedsiębiorstwa od portfela właściciela. Prywatne finanse właścicieli stają się często integralną częścią finansów przedsiębiorstwa. (Levin, Travis, 1987, s. 30). Zdaniem J.A. Welsh i J.F. White (Welsh, White, 1981, s. 20), tradycyjne definiowanie kapitału własnego i obcego w przypadku małych przedsiębiorstw jest również niecelowe. Często środki wykazane jako pożyczki czy zobowiązania są po prostu formą dofinansowania przedsiębiorstwa przez właścicieli. W ten sposób właściciele mogą w każdej chwili odzyskać zainwestowane środki. Szczególnie jest to ważne przy korzystaniu z wysokich kredytów bankowych. Bank na obniżenie kapitału własnego nie wyraziłby zgody, a w ten sposób wypłata dla właścicieli jest spłatą długów wobec wierzycieli. Poza tym sprawozdania finansowe małych przedsiębiorstw nie podlegają ocenie analityków giełdowych, rzadko więc zwraca się uwagę na strukturę kapitału i jej optymalizację. Analizując rachunek zysków i strat małych przedsiębiorstw, należy również pamiętać o niebezpieczeństwie związanym z bezkrytycznym posługiwaniem się miernikami finansowymi. Dotyczy to zwłaszcza pozycji kosztów, które podlegają częstszym zniekształceniom niż przychody. Jednym z problemów związanych ze zniekształcaniem kosztów jest brak pomiaru kosztów pracy właścicieli i członków ich rodzin 8. Zatrudnienie rodziny powoduje zawyżanie kosztów przedsiębiorstwa, ale przynosi dochód rodzinie. Poza tym często wydatki osobiste właścicieli (np. prywatne telefony, utrzymanie prywatnych samochodów) obciążają koszty firmy. W ten sposób właściciele unikają opodatkowania swoich dochodów. 3. Ograniczenia analizy finansowej małych przedsiębiorstw jako efekt zniekształceń sprawozdań finansowych Analiza finansowa dostarcza informacji niezbędnych dla bieżącego zarządzania przedsiębiorstwem i planowania. Spełnia ona ważne zadanie wewnątrz przedsiębiorstwa, jak też warunkuje jego percepcję przez otoczenie. Wskaźniki finansowe jako narzędzie analizy finansowej pokazują związki między poszczególnymi kategoriami finansowymi i dostarczają syntetycznie ukształtowane informacje dla zarządzania (planowania i kontroli). Są one często wykorzystywane jako podstawa interpretowania trendów dokonań przedsiębiorstw, ich bieżącej 8 Koszty pracy własnej nie są uznawane przez prawo podatkowe za koszty uzyskania przychodu. 119

9 działalności, ryzyka finansowego i rynkowego oraz wielu decyzji strategicznych dla przedsiębiorstwa. Wskaźniki finansowe można podzielić na cztery podstawowe grupy: - wskaźniki badające płynność finansową, - wskaźniki określające rentowność przedsiębiorstwa (jego majątku, kapitałów, poszczególnych rodzajów działalności), - wskaźniki informujące o strukturze kapitałów przedsiębiorstwa, stopniu jego zadłużenia, - wskaźniki oceniające zarządzanie kapitałem obrotowym przedsiębiorstwa (wskaźniki obrotowości). Głównym źródłem danych dla obliczania wskaźników finansowych są sprawozdania finansowe przedsiębiorstw. Sprawozdania finansowe małych jednostek gospodarczych dostarczają wszystkich informacji potrzebnych do obliczenia powszechnie stosowanych wskaźników finansowych. Przy ich ustalaniu należy jednak pamiętać o cechach charakteryzujących małe przedsiębiorstwa, bowiem ma to istotny wpływ na niektóre z tych wskaźników. Analiza wskaźnikowa stanowi użyteczne narzędzie oceny tylko wtedy, gdy jest odpowiednio rozumiana jej istota i wynikające z niej ograniczenia. Wskaźniki finansowe są natomiast wiarygodne wówczas, gdy ustala się je na podstawie rzetelnych danych, a w małych przedsiębiorstwach często pojawiają się trudności w dokonaniu jednoznacznego oddzielenia przedsiębiorstwa od jego otoczenia. R.I. Levin i V.R. Travis (Levin, Travis, 1987, s. 30) stwierdzają nawet, że standardowe sprawozdania finansowe w małych przedsiębiorstwach mówią zaledwie w 50% o kondycji przedsiębiorstwa, ponieważ przepływ środków finansowych i składników majątku między właścicielem a jego przedsiębiorstwem jest ograniczony w małym stopniu. Przykładem mogą być wymienione w tabeli 2 zniekształcenia w ramach aktywów trwałych, zobowiązań bieżących, czy kosztów działalności operacyjnej. Analizując wskaźniki płynności, które oceniają zdolność przedsiębiorstwa do terminowego regulowania zobowiązań bieżących, nie należy jednoznacznie negatywnie oceniać firm, w których kształtują się one na niskim poziomie (Welsh, White, 1981, s ). Większa wartość zobowiązań bieżących od aktywów obrotowych może wynikać z faktu, że część tych zobowiązań stanowią wspominane już środki właścicieli, którzy w ten sposób dofinansowują swoje przedsiębiorstwa. W rzeczywistości zobowiązania te mogą nie być spłacane nawet w długim okresie i nie wiąże się to z konsekwencjami naliczania odsetek czy bankructwem przedsiębiorstwa. Rozwiązaniem, proponowanym przez autorkę, eliminującym to zniekształcenie, może być wprowadzenie w bilansie, w części zobowiązań krótkoterminowych, odrębnej grupy, jaką będą zobowiązania wobec właścicieli. Wyliczając wskaźniki płynności będzie wówczas wskazane korygowanie zobowiązań bieżących o zobowiązania wobec właścicieli. Inną propozycją jest obowiązkowe umieszczanie informacji o zobowiązaniach wobec właścicieli w dodatkowych informacjach i objaśnieniach. Kolejna grupa wskaźników dotycząca rentowności mierzy efektywność majątku zaangażowanego w działalność, zainwestowanych kapitałów czy opłacalność różnego rodzaju działalności, produktów, inwestycji. Również w przypad- 120

10 ku tej grupy wskaźników finansowych należy pamiętać o zniekształceniach, które mogą wystąpić w małych jednostkach. Właściciele małych przedsiębiorstw przedkładają wzrost i sukces przedsiębiorstwa w długim okresie nad dynamiczny wzrost i poprawę wyników finansowych w krótkim okresie. J.A. Welsh i J.F. White (Welsh, White, 1981, s. 20) dodają, że podstawowym celem w małym przedsiębiorstwie, w przeciwieństwie do dużych firm, nie jest rentowność, lecz ograniczenie ryzyka utraty płynności. Wynika to z faktu, że szczególnie w początkowych fazach działalności utrzymanie środków finansowych na odpowiednim poziomie jest dla małych podmiotów dużym wyzwaniem. Ocena efektywności niektórych działań może być także zniekształcona przez decyzje podejmowane z przyczyn osobistych. Poza tym znaczny wpływ na niski poziom wskaźników rentowności mają obciążenia podatkowe. Właściciel małego przedsiębiorstwa, który często sam nim zarządza, nie dąży do maksymalizacji zysków, będzie bowiem musiał zapłacić od nich podatek dochodowy. Poza tym jego działania nie są oceniane prze organ nadzorujący. Mentalność kredytowa właścicieli małych przedsiębiorstw kształtuje także strukturę kapitałów. Koszty kapitału obcego i duże poczucie niezależności w kierowaniu swoim przedsiębiorstwem 9 powodują, że właściciele małych firm dążą do tego, by finansować swoje przedsiębiorstwo w jak największym zakresie z kapitałów własnych 10 (Białkowska-Guzyńska, 2002, s. 22; Łuczka, 1997, s. 150). Na wysokość kapitałów własnych, w części kapitał podstawowy, mają wpływ zniekształcenia zaprezentowane w tabeli 2, czego efektem mogą być błędne wnioski pochodzące z analizy wskaźników opartych na tym elemencie kapitałów przedsiębiorstwa. Analizując strukturę kapitału należy zauważyć, że w tej grupie jednostek gospodarczych nie ma często zastosowania także dźwignia finansowa. Niski poziom kapitału obcego może wynikać bowiem nie z mniejszej jego rentowności, a z niechęci właścicieli do zaciągania kredytów i ich przekonania, że kapitał własny nic nie kosztuje (Łuczka, 1997, s. 64, 77 84). Poza tym poprawa rentowności kapitałowej jest trudniejsza niż w dużym przedsiębiorstwie ze względu na trudniejszy dostęp do niskooprocentowanych kredytów bankowych. Kredyty bankowe dla małych przedsiębiorstw są bowiem zazwyczaj droższe. Wynika to z faktu, że ta grupa jednostek gospodarczych posiada niższą siłę negocjacyjną 11, niższą wiarygodność kredytową i mniejsze obroty ze względu na stosunkowo niskie kwoty kredytów. 9 Zagrożenie niezależności pojawia się dopiero od określonej wysokości kapitału obcego, nie wynika z faktu korzystania z niego, ponieważ w określonych granicach może pozwalać na niezależną działalność. W momencie, gdy ta granica jest przekroczona, niektóre decyzje mogą być podejmowane nie tylko z punktu widzenia właściciela, ale także kredytodawcy. 10 Badania empiryczne wykazały, że krótkoterminowy kredyt bankowy pełni pierwszoplanową rolę w finansowaniu przedsiębiorstwa i stanowi dominujący rodzaj kredytu bankowego. Z takich kredytów są także finansowane projekty inwestycyjne (Białkowska-Guzyńska, 2002, s. 22; Łuczka, 1997, s. 150). 11 Z uwagi na słabą pozycję rynkową. 121

11 W grupie wskaźników oceniających zarządzanie kapitałem obrotowym (m.in. rotacja należności, rotacja zapasów i rotacja zobowiązań) należy również przy interpretacji otrzymanych wyników pamiętać o możliwości występowania pewnych zniekształceń. Szczególnie dotyczy to wskaźników wykorzystujących wartość zobowiązań bieżących. Rozwiązaniem może być eliminacja zobowiązań wobec właścicieli ze zobowiązań bieżących. W przypadku przeprowadzania analizy pionowej i poziomej sprawozdań finansowych należy też eliminować zniekształcenia wpływające na błędną interpretację otrzymanych wyników. Szczególną uwagę trzeba poświęcić pozycjom kosztów w rachunku zysków i strat (tabela 2), które mogą być zawyżone lub zaniżone. Wydaje się jednak, że to zniekształcenie jest trudne do eliminacji. Czas przeznaczony na wyodrębnienie kosztów prywatnych właścicieli będzie prawdopodobnie niewspółmiernie długi w porównaniu do osiągniętych efektów. Oceniając kondycję finansową małego przedsiębiorstwa na podstawie sprawozdań finansowych należy także pamiętać o powszechnych ograniczeniach analizy wskaźnikowej, które wynikają z zakłóceń metodologicznych, finansowych, rzeczowych, organizacyjnych i występują bez względu na wielkość analizowanego podmiotu. (Jerzemowska, 2004, s. 28) Podsumowanie Korzystając ze sprawozdań finansowych małych przedsiębiorstw należy pamiętać, że na prezentowane w nich dane ma w dużym stopniu wpływ charakterystyczny system zarządzania tymi podmiotami. Przed ustalaniem więc wskaźników finansowych dla małych przedsiębiorstw, powinno się ze sprawozdań finansowych wyeliminować kwoty niezwiązane z działalnością przedsiębiorstwa. Wskaźniki wszystkich grup podlegają zniekształceniom, a w największym stopniu wskaźniki dotyczące efektywności i struktury kapitału. Bardzo duży wpływ na nie ma zdolność i chęć podejmowania ryzyka oraz cele osobiste właścicieli. Nie należy również porównywać wyników wskaźników finansowych małych jednostek z wynikami dużych przedsiębiorstw (Dudycz, i in., 2005, s. 1 46), ponieważ małe przedsiębiorstwo to nie tylko podmiot z niższą wartością majątku, o mniejszym zatrudnieniu czy o niższych obrotach. Istotnym źródłem informacji dla właścicieli o sytuacji finansowej małego przedsiębiorstwa są również sprawozdania wewnętrzne sporządzane w większości małych podmiotów. Zawierają one informacje o obszarach, które w największym stopniu interesują właścicieli i dotyczą najczęściej sprzedaży, rozrachunków, kosztów oraz zapasów. Rozwiązaniem ułatwiającym zarządzanie małym przedsiębiorstwem mogłoby być opracowanie standardowych raportów dotyczących najistotniejszych obszarów działalności, z których dobrowolnie mogliby korzystać zarządzający małymi podmiotami. Ograniczona wiedza z zakresu rachunkowości i finansów często uniemożliwia im opracowanie takich sprawozdań samodzielnie. 122

12 Literatura Białkowska-Guzyńska A., (2002), Raport z badania kondycji małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce, Polska Konfederacja Pracodawców Prywatnych, Warszawa. Bouthilier F., (2002), Access to Information for Small Business Managers: Examination of some Strategies and Values, The Canadian Journal of Information and Library Science nr 3. Dudycz T., Hamrol M., Skoczylas W., Niemiec A., (2005), Finansowe wskaźniki sektorowe pomoc przy analizie finansowej i ocenie zdolności przedsiębiorstwa do kontynuacji działalności, Rachunkowość nr 3. Fann G.L., Smeltzer R.L., (1989), Communication Attributes used by Small Business Owner/Managers for Operational Decision Making, Journal of Business Communication, jesień. Fann G.L., Smeltzer R.L., (1989), The Use of Information from and about Competitors in Small Business Management, Enterpreneurship Theory and Practice, lato. Golde R.A., (1964), Practical Planning for Small Business, Harvard Business Review, marzec kwiecień. Jaworski J., (2008), Kryteria wyboru uproszczeń ewidencyjnych w małym przedsiębiorstwie, Monitor Rachunkowości i Finansów nr 1. Jerzemowska M., red. (2004), Analiza ekonomiczna w przedsiębiorstwie, PWE, Warszawa. Kiziukiewicz T., Sawicki K., (1998), Rachunkowość małych firm, PWE, Warszawa. Levin I.R., Travis V.R., (1987), Small company finance: what the books don t say, Harvard Business Review, listopad grudzień. Łuczka T., (1987), Kapitał jako przedmiot gospodarki finansowej małego i średniego prywatnego przedsiębiorstwa. Wprowadzenie do finansów przedsiębiorstwa, Wydawnictwo Politechniki Poznańskiej. Peterson R.A., (1984), Small Business Management Assistance. Needs and Sources, American Small Business nr 2. Pomowska M., (2003), Sektor MSP we Francji stan aktualny, [w:] Prace Naukowe Katedry Ekonomii i Zarządzania Przedsiębiorstwem, tom II, Politechnika Gdańska, Gdańsk. Poznańska K., Schulte-Zurhausen M.,(1994), Kryteria klasyfikacji małych i średnich przedsiębiorstw, Przegląd Organizacji nr 2. Raport z badania Sytuacja małych przedsiębiorstw (2001), przeprowadzony przez GfK Polonia na zlecenie Polskiej Agencji Rozwoju Przedsiębiorczości, Warszawa Szot-Gabryś T., (2007), Wiarygodność i zakres informacji ekonomicznych o małym podmiocie gospodarczym, [w:] Sprawozdawczość i rewizja finansowa w kształtowaniu wiarygodności informacji ekonomicznej, pod red. B. Micherdy, Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie, Kraków. Tokarski M., (2005), Faktoring w małych i średnich przedsiębiorstwach, Oficyna Ekonomiczna, Kraków. Welsh J.A., White F.J., (1981), Small business ratio analysis: a cautionary note to consultants, Journal of Small Business Management, październik. 123

13 Streszczenie Podejmowanie decyzji dotyczących przyszłości małego przedsiębiorstwa oraz elastyczne dostosowanie się do zmian zachodzących w gospodarce staje się coraz trudniejsze i coraz bardziej skomplikowane, a dynamika zmian wymusza na zarządzających wykorzystanie w procesie gospodarowania dobrej, pod względem jakościowym, informacji finansowej. Celem artykułu jest próba ilustracji informacji dostarczanych przez sprawozdania finansowe i raporty wewnętrzne sporządzane w małych przedsiębiorstwach. Wskazano na możliwości uproszczeń sprawozdań finansowych polskich małych przedsiębiorstw, na co pozwalają regulacje prawne. Zaprezentowano także możliwe zniekształcenia sprawozdań finansowych spowodowane cechami charakterystycznymi małych jednostek, m.in. jak system zarządzania czy źródła finansowania. W efekcie powoduje to ograniczenia w zastosowaniu tradycyjnych wskaźników oceniających kondycję finansową przedsiębiorstwa. W artykule zaprezentowano również wyniki badań ankietowych dotyczące sprawozdawczości wewnętrznej małych podmiotów gospodarczych. Summary Small companies financial statements as the source of the information about their financial condition In the situation of recent economic changes small business management is going to be more difficult and challenging. In order to make decisions managers need high quality financial information. The aim of the article is to illustrate the type of information that is provided by small companies financial statements. The author describes the characteristics of SME which determine their accounting systems and the scope of information they generate, including financial data distortions that may affect the results of financial analysis. The article also presents results of surveys investigating internal reporting of small enterprises. 124