BADANIA NAD WYZNACZENIEM ÂRODOWISKOWYCH I FIZJOLOGICZNYCH ZAWARTOÂCI CYNKU W MIGDA KACH GARD OWYCH

Transkrypt

1 BADANIA NAD WYZNACZENIEM ÂRODOWISKOWYCH I FIZJOLOGICZNYCH ZAWARTOÂCI CYNKU W MIGDA KACH GARD OWYCH STUDIES ON DETERMINATION OF ENVIRONMENTAL AND PHYSIOLOGICAL LEVELS OF ZINC IONS IN THE PHARYNGEAL TONSILS Ewa Nogaj 1, Jerzy Kwapuliƒski 1, Krzysztof Cecherz 2, Maciej Misio ek 2 1 Katedra i Zak ad Toksykologii, Âlàski Uniwersytet Medyczny, Katowice Kierownik: Prof. dr hab. J. Kwapuliƒski 2 Katedra i Klinika Laryngologii, Âlàski Uniwersytet Medyczny, Katowice Streszczenie Cynk jest jednym z najwa niejszych mikroelementów. Pierwiastek ten warunkuje prawid owe funkcjonowanie uk adu nerwowego, odpornoêciowego, zmys u smaku i w chu. Niedobór cynku manifestuje si os abieniem aktywnoêci i rozwoju ruchowego dzieci. Przedmiotem badaƒ by y próby przeroêni tych migda ków gard owych uzyskanych na drodze adenotomii zgodnie z obowiàzujàcymi wskazaniami, od dzieci zamieszka ych na terenach województwa ma opolskiego i Êlàskiego. Obszar odniesienia stanowi y tereny wiejskie Jury Krakowsko-Cz stochowskiej. Badaniami obj to populacj 95 dzieci w tym 40 dziewczynek (42%) i 55 ch opców (58%) w wieku od 2 do 15 lat (Êrednia 6,8 lat). ZawartoÊç cynku oznaczono metodà ICP-AES. Ârednia zawartoêç cynku w migda kach gard owych w ca ej badanej grupie dzieci wynosi a 74,51 µg/g. Nie stwierdzono statystycznie istotnych ró nic pomi dzy przeci tnà (Êrednià geometrycznà) zawartoêcià cynku w badanych próbach pochodzàcych od dziewczynek 73,15 µg/g i ch opców 75,49 µg/g. Ró nice mi dzy p cià pojawiajà si, w przypadku zakresów zmian, u ch opców zakres ten jest wyraênie wi kszy (55,86 97,59 µg/g) w porównaniu do dziewczynek (58,34 88,68 µg/g) jak równie przy porównaniu zawartoêci odpowiadajàcej 95 percentylowi (zawartoêci incydentalne wynikajàce z du ej ekspozycji Êrodowiskowej) w migda kach gard owych ch opców jest wi kszy (87,73 µg/g) w porównaniu do dziewczynek (81,98 µg/g). Ustalono, na podstawie relacji zmian ilorazu zawarto- Êci cynku w migda kach gard owych w funkcji zmian zawartoêci cynku w pyle zawieszonym w powietrzu, fizjologiczne iloêci cynku w migda ku gard owym na poziomie 42 µg/g. S owa kluczowe: cynk, dzieci, migda ki gard owe Abstract The zinc is one of the most important microelements. Element this conditions has corrected the functioning the nervous system of, immunological, sense of taste and smell. It the weakness of activity was manifested was the shortage of zinc and children s motive development. The aim of this study was samples of pharyngeal tonsils from children living on Malopolska Region, Silesia and village (made up the area of reference) of Southern Poland. We investigated population 95 children, in this Nades ano: Zatwierdzono do druku: Medycyna Ârodowiskowa / Environmental Medicine 2010; 13 (1) 65

2 40 girls (42%) and 55 boys (58%) in age from 2 till 15 years (average 6,8 years). The content of zinc was determined by ICP AES method. Average the content of zinc in pharyngeal tonsils in whole studied children s population carried out 74,51 µg/g. The statistical differences were not affirmed among average (the average geometrical) content of ions of zinc in studied come from girls 73,15 µg/g and the boys 75,49 µg/g. The differences between sex appear, in case of ranges of changes, at boys range this it is clearly larger (55,86 97,59 µg/g) in comparison to girls (58,34 88,68 µg/g) how also near comparison of content answering 95 percentylowi (the incidental resulting with large environmental exposition contents) it in the pharyngeal boys tonsils is larger (87,73 µg/g) in comparison to young girls (81,98 µg/g). It was established, on basis of report of changes quotient content zinc in pharyngeal tonsils in function of changes of content zinc in air dust, the physiological quantities of zinc in pharyngeal tonsil on level 42 µg/g. Key words: zinc, children, pharyngeal tonsils Wst p Cynk nale y do pierwiastków niezb dnych do ycia, do tzw. mikrobiopierwiastków. Do tej pory zosta rozpoznany w budowie blisko 200 enzymów obecnych w organizmie cz owieka [1]. Uczestniczy w procesach anabolicznych i katabolicznych, jak równie jest regulatorem tych procesów [2]. Rozwój centralnego uk adu nerwowego, prawid owy rozwój i funkcjonowanie OUN zale y od obecnoêci cynku w diecie. Dotyczy to bia ek, enzymów, neurotransmiterów, metalotioneiny [3, 4]. Cynk jest niezb dny do utrzymania w aêciwej struktury kwasów nukleinowych, bia ek i b on komórkowych [1]. Niedobór cynku manifestuje si os abieniem aktywnoêci i rozwoju ruchowego dzieci. Zaobserwowano, e dzieci, które otrzymywa y suplementacje zwiàzków cynku, w porównaniu do dzieci z grupy kontrolnej, cz Êciej siada y ni le a y, mniej p aka y i ch tniej i aktywniej si bawi y [5]. Zaburzenia prawid owej zawartoêci cynku w organizmie dziecka mogà prowadziç do zahamowania jego wzrostu i rozwoju, a tak e upoêledzenia jego funkcji kognitywnych, dlatego badania wielu naukowców zmierzajà do ustalenia fizjologicznego przedzia u st eƒ cynku w wybranych tkankach organizmu ludzkiego. Te informacje pozwolà w przybli onym stopniu ustaliç jednakowe kryteria dla ewentualnej suplementacji diety zwiàzkami cynku. Dotychczasowe opublikowane prace podajà zawartoêci cynku w we w osach, koêciach, p cherzyku ó ciowym, t tnicach udowych, z bach, surowicy krwi, mleku kobiecym, o ysku, p powinie [6 13]. Brak natomiast informacji o udziale cynku w migda ku gard owym nara onym wybiórczo na obecnoêç cynku w pyle respirabilnym. Dlatego celowym by o podj cie badaƒ nad wyjaênieniem w jakim stopniu cynk kumuluje si w tkankach dzieci, w zale noêci od jego zasobów w Êrodowisku przyrodniczym. Przedmiotem badaƒ by migda ek gard owy, który po o ony jest w obr bie jamy nosowo-gard owej, w miejscu przejêcia sklepienia gard a w jego tylna Êcian. Jego anatomiczne po o enie eksponuje go szczególnie na sta y kontakt z nowymi antygenami oraz ksenobiotykami, dostajàcymi si wy àcznie wraz z py ami zawieszonymi we wdychanym powietrzu [14, 15]. W kontekêcie wielu badaƒ w oêrodkach naukowych nad ocenà korelacji pomi dzy st - eniem pierwiastków Êladowych w tkankach a ilo- Êcià tych pierwiastków w p ynach ustrojowych, zarówno w przypadku równowagi fizjologicznej, jak i w zaburzeniach patologicznych zasadne by o zainteresowanie si migda kiem gard owym jako potencjalnym biomarkerem ekspozycji na cynk [16]. Migda ek gard owy ze swojà lokalizacjà i strukturà morfologicznà mo e byç w aêciwym i wybiórczym biomarkerem ekspozycji na cynk zawarty w pyle drobnodyspersyjnym zawieszonym w powietrzu podobnie jak w przypadku Al, Ba, Fe, Cr, Cd, Cu [17 22]. Dodajàc do tego fakt, e adenotomia jest najcz Êciej wykonywanym zabiegiem w laryngologii dzieci cej, stwarza to idealne mo liwoêci badawcze wyjaênienia ewentualnej roli migda ka gard owego jako biomarkera ekspozycji na cynk. Materia y i metody Przedmiotem badaƒ by y przeroêni te migda ki gard owe uzyskane na drodze adenotomii zgodnie z obowiàzujàcymi wskazaniami od dzieci zamieszka ych na terenach województwa ma opolskiego aglomeracja krakowska 28 dzieci (29%) i Êlàskiego aglomeracja górnoêlàska 47 dzieci (50%). Obszar odniesienia stanowi y tereny wiejskie g ównie Jury Krakowsko-Cz stochowskiej 20 dzieci (21%). Badaniami obj to populacj 95 dzieci w tym 40 dziewczynek (42%) i 55 ch opców (58%) w wieku od 2 do 15 lat (Êrednia 6,8 lat). Z badaƒ zosta y wy àczone dzieci, które by y poddane zabiegowi readenotomii, dzieci obcià one w wywiadzie zatruciami badanymi pierwiastkami, dzieci chore na hemochromatoz pierwotnà, syderozy lub hemochromatozy wtórne, chorob Wilsona, lub te inne rzadkie zespo y chorobowe charaktery- 66 Medycyna Ârodowiskowa / Environmental Medicine 2010; 13 (1)

3 ujemny wspó czynnik korelacji [r] rz du 10,94 (p*0,0007). Oznacza to, e istotnym êród em pochodzenia cynku w migda ku gard owym jest jego zmienna obecnoêç w pyle zawieszonym w powiezujàce si nadmiernà kumulacjà badanych pierwiastków w tkankach. Na przeprowadzenie badaƒ uzyskano zgod Komisji Bioetycznej ÂAM w Katowicach NN /06. Usuni ty migda ek gard owy wa ono, oznaczano jego wilgotnoêci i doprowadzano do sta ej masy w temp. 105 C52µ w suszarce KPC-65G. Nast pnie próbki migda ków poddawane by y procesowi mineralizacji w ciênieniowym mineralizatorze w obiegu zamkni tym PDS 6, za pomocà spektralnie czystego kwasu azotowego V (suprapure Merck). ZawartoÊç cynku oznaczono metodà ICP-AES z u yciem spektrometru Solaar M6 (firmy PJA Solutions). Analiz dok adnoêci oznaczeƒ badanych pierwiastków sprawdzano metodà dodatku wzorca (firmy Merck). WykrywalnoÊç oznaczania wynosi a 0,1 µg/g, a precyzja oznaczeƒ 3,1%. Analiz statystycznà otrzymanych wyników badaƒ opracowano przy pomocy programu statystycznego Statistica ver Informacje o opadzie ca kowitym cynku uzyskano z opracowaƒ Wojewódzkiej Stacji Sanitarno- Epidemiologicznej w Katowicach i w Krakowie. Wyniki i dyskusja Charakterystyk statystycznà wyst powania cynku w migda kach gard owych dzieci przedstawia tabela I. Ârednia zawartoêç cynku w migda kach gard owych w ca ej badanej grupie dzieci wynosi a 74,51 µg/g. ZawartoÊç ta jest porównywalna z badaniami Boguni i wsp., którzy okreêlili zawartoêç cynku we krwi 10-letnich dzieci na poziomie 80 µg/g [11]. Natomiast z badaƒ Kaszni-Kocot i wsp. wynika, e u dzieci mieszkajàcych na terenie Chorzowa zawartoêç cynku we w osach 10-letnich dzieci kszta tuje si na poziomie 173,86 µg/g, przy czym zaznaczy y si ró nice mi dzy p cià (dziewczynki 182,32 µg/g a ch opcy 154,11 µg/g) [23]. Natomiast w badaniach w asnych nie stwierdzono statystycznie istotnych ró nic pomi dzy przeci tnà (Êrednià geometrycznà) zawartoêcià cynku w badanych próbach pochodzàcych od dziewczynek 73,15 µg/g i ch opców 75,49 µg/g. Ten fakt potwierdzajà tak e podobne wspó czynniki zmienno- Êci wyst powania cynku u obu p ci (10 11%) oraz st enie cynku w migda kach dziewczàt i ch opców odpowiadajàcych 10 i 95 percentylowi, a tak e najbardziej prawdopodobny statystycznie zakres zmian zawartoêci jcynku w migda kach gard owych. Ró nice mi dzy p cià pojawiajà si, kiedy przedmiotem porównania sà: zakresy zmian, u ch opców zakres ten jest wyraênie wi kszy (55,86 97,59 µg/g) w porównaniu do dziewczynek (58,34 88,68 µg/g). Potwierdzeniem tego faktu sà równie wi ksze zawartoêci incydentalne (95 percentyl) w migda kach gard owych ch opców (87,73 µg/g) w porównaniu do dziewczynek (81,98 µg/g) wynikajàce z du ej ekspozycji Êrodowiskowej. T umaczy si to wi kszà ruchliwoêcià ch opców podczas zabawy w porównaniu do dziewczynek. Tabela I. Charakterystyka statystyczna wyst powania Zn w migda kach gard owych dzieci [µg/g] Table I. Badana grupa Ârednia arytmetyczna 5 odchylenie standardowe Zakres zmian najbardziej prawdopodobny statystycznie Ârednia geometryczna Zaobserwowany zakres zmian ZawartoÊci odpowiadajàce percentylom Wspó czynniki rozk adu skoênoêç kurtoza Wspó czynnik zmiennoêci [%] Ca a badana populacja 74,5158,02 72,87 76,14 74,08 55,85 97,59 64,60 73,97 85,16 0,27 0,01 11 (n495) Dziewczynki (n440) Ch opcy (n455) 73,1557,05 70,90 75,41 72,82 58,34 88,68 64,52 72,88 81,98 0,07 10, ,4958,58 73,17 77,81 75,01 55,85 97,59 65,17 74,75 87,73 0,25 0,01 11 Relacje zmian ilorazu zawartoêci cynku w migda kach gard owych w funkcji zmian zawartoêci cynku w pyle zawieszonym w powietrzu przedstawia rycina1. Zale noêci te opisuje bardzo istotny Medycyna Ârodowiskowa / Environmental Medicine 2010; 13 (1) 67

4 trzu, co wi cej potwierdzi si fakt, e migda ek posiada du e w aêciwoêci specyficznego i wybiórczego kumulowania cynku. Przedstawiona na rycinie 1 zale noêç sugeruje istnienie w aêciwoêci dyskryminacyjnych migda ka wzgl dem cynku. Ilustracjà tego spostrze enia jest zmniejszanie si ilorazu zawartoêci cynku w migda ku i w pyle zawieszonym ze wzrostem zawartoêci cynku w pyle zawieszonym. Oznacza to, e fizjologiczne iloêci cynku w migda ku gard owym odpowiadajà rzeczywiêcie najwy ej zawartoêci 10 percentyla 65 µg/g. W wyniku permanentnego oddzia ywania respirabilnych czàstek zawierajàcych cynk, maksymalne zawartoêci zwi kszajà si na ogó o µg na g migda ka. Wzrost ten mo e si odbywaç na podstawie dzia ajàcych si adhezji i zjawiska adsorpcji na powierzchni migda ka. Wykorzystujàc równanie regresji Zn/Zn py 45,6017,23 log 10(x) w którym wartoêç wyrazu wolnego wynosi 5,60, mo na ustaliç dla danych Êrodowiskowych, ywieniowych i behawioralnych warunków badanej populacji dzieci, zawartoêç fizjologicznà, która wynosi 42 µg/g. St enia cynku wy sze od tej wartoêci interpretuje si jako dodatkowe iloêci cynku obecne w migda ku gard owym w wyniku zjawiska kumulacji. 1,6 1,4 r = 0,9396; p = 0,0000 1,2 1,0 Zn/py Zn 0,8 0,6 0,4 Zn/py Zn = 5,6023 7,2617 log 10(x) 0,2 0,0 3,8 4,0 4,2 4,4 4,6 4,8 5,0 5,2 5,4 5,6 5,8 Log py Zn Rycina 1. Zmiana ilorazu zawartoêci Zn w migda ku gard owym i w pyle w funkcji zmian zawartoêci Zn w pyle. Figure 1. Change the ratio of Zn in the pharyngeal tonsils and dust as a function of changes in contents of Zn in the dust. Kolejnym zagadnieniem podejmowanym w pracy by a ocena zale noêci pomi dzy zawartoêcià Zn a zmianà zawartoêci innych metali: Al, Ba, Cr, Mn, Cu, Cd, Ca, Fe, Mg, K, Na w migda kach gard owych dziewczynek i ch opców. Przeprowadzona za pomocà analizy podobieƒstwa grupowego analizy skupieƒ mia a na celu analiz sposobu àczenia si obiektów o podobnych cechach. Kryterium oceny jest bezwymiarowa wartoêç odleg oêci euklidesowych pomi dzy skupieniami (ryc. 2 i 3). Z przedstawionych na rycinie 2 dendrogramów dotyczàcych dziewczynek wynika, e Zn tworzy wspólne skupienie z Ca, Fe, Mg, Na i K, dla których odleg oêç euklidesowa wynosi 2,3. Natomiast w grupie ch opców (ryc. 3) atomy cynku tworzà bezpoêrednie skupienie z atomami Ca, Fe i Mg, przy czym odleg oêç euklidesowa wynosi 2. Analiza dendrogramów ilustrujàcych podobieƒstwo wyst powania cynku wraz z innymi metalami w migda kach gard owych dziewczynek i ch opców wy- 68 Medycyna Ârodowiskowa / Environmental Medicine 2010; 13 (1)

5 raênie podkreêla fizjologicznà rol cynku na tle zmian pozosta ych pierwiastków o znaczeniu fizjologicznym (Ca, Fe, Mg, Na, K). PodkreÊliç nale y, e odr bny zbiór tworzà pierwiastki o w aêciwo- Êciach toksycznych (Al, Ba, Cd, Cr, Mn, Cu). Ma to szczególne znaczenie dla interpretacji w aêciwo- Êci dyskryminacyjnych cynku w odniesieniu do kadmu. Odleg. euklidesowa Al Ba Cd Cr Mn Cu Ca Fe Mg Na Zn K 0,5 1,0 1,5 2,0 2,5 3,0 3,5 4,0 4,5 Odleg oêç wiàz. Rycina 2. Podobieƒstwo wyst powania Zn z innymi metalami w migda kach gard owych dziewczynek. Figure 2. The similarity of Zn with other metals co-occurrence in the pharyngeal tonsils from girls. Odleg. euklidesowa Al Ba Cr Mn Cu Cd Ca Fe Zn Mg K Na Odleg oêç wiàz. Rycina 3. Podobieƒstwo wyst powania Zn z innymi metalami w migda kach gard owych ch opców. Figure 3. The similarity of Zn with other metals co-occurrence in the pharyngeal tonsils from boys. Medycyna Ârodowiskowa / Environmental Medicine 2010; 13 (1) 69

6 Aby przedstawiç charakter wspó zale noêci mi dzy cynkiem a pozosta ymi badanymi metalami przeprowadzono równie dwuczynnikowà analiz korelacyjnà (wspó czynnik Pearsona). Zarówno w grupie dziewczynek jak i ch opców dostrze ono istotne wprost proporcjonalne wspó zale noêci Zn z Mg, K, odwrotnie proporcjonalne zale noêci z Fe (ryc. 4). W grupie ch opców dodatkowo mo na zauwa yç dwie wspó zale noêci Zn z Cd i Cu o charakterze synergistycznym. Natomiast wspó zale noêç Zn z Mn w migda kach gard owych dziewczynek ma charakter zmian odwrotnie proporcjonalnych przeciwnie, w grupie ch opców zmiany sà wprost proporcjonalne. Potwierdzeniem istotnych zale noêci pomi dzy zmianami zawartoêci cynku a pozosta ymi metalami mogà byç podobne istotne wspó czynniki korelacji Zn z Cu, Fe, Mg, K i Cd dotyczàce migda ków ca ej badanej populacji dzieci. 1,0 0,8 p = 0,00 p = 0,00 p = 0,00 Wspó czynnik korelacji [r] 0,6 0,4 0,2 0,0 0,2 0,4 p = 0,88 p = 0,78 p = 0,92 p = 0,62 p = 0,35 p = 0,38 p = 0,32 p = 0,79 p = 0,24 p = 0,03 p = 0,19 p = 0,05 p = 0,20 p = 0,14 p = 0,003 p = 0,58 p = 0,41 p = 0,81 p = 0,04 0,6 0,8 dziewczynki ch opcy 1,0 Al Ba Ca Cr Cu Fe Mg Mn K Na Cd Rycina 4. Wspó wyst powanie Zn w migda kach gard owych dzieci w zale noêci od p ci (p-poziom istotnoêci statystycznej). Figure 4. Co-occurrence Zn in pharyngeal tonsil from children in dependent of gender (p-level of statistical significance). Wnioski 1. Przeci tna fizjologiczna zawartoêç cynku w migda kach gard owych dziewczynek i ch opców jest rz du 65 µg/g (10 percentyl) i nie jest mniejsza od 40 µg/g (równanie regresji). 2. Wspó wyst powanie cynku z innymi pierwiastkami w tkance migda ka gard owego dzieci determinowane jest zmianà obecnoêci Fe, Mg, Mn, K. 3. Migda ek gard owy mo e pe niç rol biomarkera ekspozycji na cynk, poniewa ustalone iloêci sà znaczàce (10 i 95 percentyl) i zale à od zmian iloêci cynku w drobnodyspersyjnym pyle zawieszonym. Wykaz piêmiennictwa 1.Dobosz P., Konopka W. Cenda P. i wsp.: Wp yw tonsillektomii na st enie cynku w surowicy krwi. Otolaryngol Pol 2009, 63 (1): Brandao-Neto J., Stefan V., Mendoca B. i wsp.: The essential role of zinc in growth. Nutrition Res 1995, 15: Rosado J.: Zinc deficiency and its functional implications. Salud Publica Mex 1998, 40: Sandstead H.: Causes of iron zinc deficiencies and their effect on brain. J Nutr 2000, 130: Bentley M., Caulfield L., Ram M et al. Zinc supplementation affects the activity patterns of rural Guatemalan infants. J Nutr 1997, 127: Nogaj E., Brodziak B., Fischer A i wsp.: Wyst powanie cynku w z ogach naczyƒ t tniczych, w g owach koêci udowej oraz ró nych rodzajach z bów. Cynk w Êrodowisku problemy ekologiczne i metodyczne. Zeszyty Naukowe Komitetu Cz owiek i Ârodowisko PAN 2002, 33, Ahnert B. Wyst powanie arsenu w kamieniach ó ciowych mieszkaƒców obszarów Polski po udniowej. Rozprawa doktorska 2004, ÂAM. 8.Czapska D., Karczewski J., Ostrowska L.: ZawartoÊç magnezu i cynku we w osach studentów akademii medycznej w Bia- ymstoku. Biul Magnezol 1999, 4, 2, Biadacz Sz.: Interakcje metali we w osach onowych. Praca magisterska 2005, ÂAM. 70 Medycyna Ârodowiskowa / Environmental Medicine 2010; 13 (1)

7 10. Manderla J.: Ocena nara enia Êrodowiskowego na wybrane metale ci kie kobiet w okresie oko oporodowym na Ziemi Cieszyƒskiej. Rozprawa doktorska 2000, ÂAM. 11. Bogunia M., Kwapuliƒski J., Bogunia E. i wsp. Zmiany zawartoêci cynku we krwi 10 letnich dzieci w zasi gu oddzia ywania zak adu przetwórstwa metali rud kolorowych. Med Ârod 2004, 7, 2, Kobio ka W.: Wspó wyst powanie wybranych metali w o yskach kobiet nara onych Êrodowiskowo. Rozprawa doktorska 2006, ÂAM. 13. Fisher A.: Równowaga kationowa metali wyst pujàcych w z bach mieszkaƒców województwa Êlàskiego. Rozprawa doktorska 2002, ÂAM. 14. Chmielnik M., Zajàc B.: Operacje migda ków podniebiennych i migda ka gard owego u dzieci-metody operacyjne i wskazania do zabiegów. Mag Otorynolaryngol 2003, 2: Zakrzewska A., Gryczyƒska D.: Nowe poglàdy na temat wskazaƒ do adenotomii. Nowa Pediat 1999, 3: Lennon S., Cotter T.: The regulatory role of zinc in apoptosis in human tumor cell lines. Biochem Soc Trans 1992, 20: Nogaj E., Kwapuliƒski J., Misio ek M. i wsp.: Wp yw biernego palenia na zawartoêç glinu w migda kach gard owych dzieci zamieszkujàcych rejony po udniowej Polski. Przegl Lek 2007, 64, 10, Nogaj E., Kwapuliƒski J., Misio ek M. i wsp.: Wp yw biernego palenia na zró nicowanie wyst powania baru w migda kach gard owych dzieci. Przegl Lek 2007, 64, 10, Kwapuliƒski J., Nogaj E., Misio ek M. i wsp.: Kumulacja Cu w migda kach gard owych dzieci nara onych i nienara onych na dzia anie dymu tytoniowego. Przegl Lek 2008, 65, 10, Kwapuliƒski J., Nogaj E., Misio ek M. i wsp.: Wspó wyst powanie Fe z innymi metalami w migda kach gard owych dzieci ze wzgl du na p eç, wiek i nara enie na dym tytoniowy. Przegl Lek 2008, 65, 10, Misio ek M., Kwapuliƒski J., Macio Z. i wsp.: Pharyngeal tonsil cadmium contamination in children from regions of upper Silesia and Malopolska. Bull Environ Contam Toxicol 2007, 78(6): Nogaj E., Kwapuliƒski J., Misio ek M. i wsp.: Changes in chromium content in pharyngeal tonsils. Pol J Environ Stud 2006, 15, suppl. 5a, Kasznia-Kocot J., Zachwieja Z., Ch opicka J.: ZawartoÊç wybranych mikroelementów i metali ci kich we w osach dzieci z Chorzowa. Pediatr Pol 1996, 71 (1): Adres do korespondencji: Dr n med. Ewa Nogaj Katedra i Zak ad Toksykologii, Âlàski Uniwersytet Medyczny, ul. Jagielloƒska Sosnowiec tel. 32/ enogaj@sum.edu.pl Medycyna Ârodowiskowa / Environmental Medicine 2010; 13 (1) 71