ycie w pobli u turbin wiatrowych, ich wp yw na zdrowie przeglàd piêmiennictwa

Transkrypt

1 PRACE POGLÑDOWE REVIEW PAPERS Medycyna Ârodowiskowa - Environmental Medicine 2012, Vol. 15, No. 4, ycie w pobli u turbin wiatrowych, ich wp yw na zdrowie przeglàd piêmiennictwa Life in wind turbines vicinity, effects on health a review Krystyna Pawlas1,3, Natalia Pawlas2, Marta Boroƒ1 1 Pracownia Ha asu i Audiologii, Instytut Medycyny Pracy i Zdrowia Ârodowiskowego w Sosnowcu. Dyrektor Instytutu dr n. med. P.Z. Brewczyƒski 2 Pracownia Toksykologii Genetycznej, Instytut Medycyny Pracy i Zdrowia Ârodowiskowego w Sosnowcu. Dyrektor Instytutu dr n. med. P.Z. Brewczyƒski 3 Katedra i Zak ad Higieny, Uniwersytet Medyczny we Wroc awiu. Kierownik dr hab. K. Pawlas STRESZCZENIE W artykule dokonano przeglàdu doniesieƒ literaturowych dotyczàcych zmian zdrowotnych u osób mieszkajàcych w sàsiedztwie farm wiatrowych zwiàzanych z ekspozycjà na ha as, infradêwi ki, pola elektromagnetyczne, migotanie cienia i ryzyko urazów mechanicznych. S owa kluczowe: turbiny wiatrowe, wp yw na zdrowie, ucià liwoêç, ha as, efekty wizualne ABSTRACT The paper presents a short review of scientific papers, and other sources concerning health effects of exposure to noise, infrasounds, electromagnetic radiation and mechanical hazards induced in dwellers living in vicinity of wind farm. Key words: wind turbine, health effects, annoyance, noise, visual effects WPROWADZENIE Zastàpienie tradycyjnych êróde energii przez êród a odnawialne jest koniecznoêcià wynikajàcà z potrzeby ochrony Êrodowiska i zrównowa onego rozwoju. Jednym z mo liwych rozwiàzaƒ jest wykorzystanie do tego celu wiatru. Historia wykorzystania wiatru przez cz owieka jest d uga, gdy si ga staro ytnego Egiptu i Chin liczàc ponad 3000 lat. W Europie pierwsze wiatraki pojawi y si w VIII wieku, a w Polsce w XIV wieku. [1] Gwa towny rozwój farm wiatrowych rozpoczà si w latach dziewi çdziesiàtych XX wieku. Najlepiej rozwini tà energetyk wiatrowà majà Niemcy, kraje skandynawskie oraz Holandia. W Polsce pierwszà turbin wiatrowà postawiono w 1991 roku przy elektrowni wodnej w arnowcu, a pierwszà przemys owà farm wiatrowà uruchomiono w 2001 roku w Barzowicach w województwie zachodniopomorskim. Obecnie mo na je spotkaç w ka dym województwie. Wed ug Urz du Regulacji Energetyki pod koniec sierpnia 2012 na terenie ca ego ju kraju znajdowa o si 619 instalacji wiatrowych (zarówno pojedyncze turbiny, jak i du e farmy) [2]. Liczba osób mieszkajàcych w zasi gu ich oddzia ywania roênie lawinowo wraz z gwa townym przyrostem nowych farm wiatrowych. Farmy wiatrowe oprócz tego, e korzystajà z energii niewyczerpalnej, bo odnawialnej, sà energià ekologicznie czystà, gdy majà t zalet, e nie emitujà szkodliwych substancji do Êrodowiska. Trzeba jednak pami taç, e energi produkujà tylko wtedy, gdy wieje wiatr z odpowiednià pr dkoêcià (ani zbyt ma à, ani zbyt du à). Niestety ich budowa wià e si z pojawieniem si w krajobrazie, najcz Êciej wiejskim lub na tzw. onie natury, technicznych elementów, jakim sà same wiatraki; oraz emisjà ha asu. Te stare wiatraki, których historia w Europie liczy znacznie ponad tysiàc lat, ró nià si optycznie od tych obecnie budowanych turbin wiatrowych rozmiarami i charakterem. Podczas, Nades ano: Zatwierdzono do druku:

2 Medycyna Ârodowiskowa - Environmental Medicine 2012, Vol. 15, No gdy stare by y 1 3-pi trowymi budynkami, to obecne wiatraki sà typowo technicznymi konstrukcjamis upami ze Êmig ami przypominajàcymi Êmig a samolotów, o wysokoêci od kilkunastu do znacznie ponad 100 metrów (najwy sza turbina wiatrowa w Polsce mierzy 210 m 150 m wie a plus 60 m Êmig o). Budowa farm wiatrowych zarówno w Polsce, jak i na Êwiecie wywo uje silne emocje przeobra ajàce si w spory i konflikty. Po wprowadzeniu do wyszukiwarek internetowych s ów kluczowych: ha as turbiny (farmy) wiatrowej i wp yw na zdrowie wyêwietlajà si miliony stron tworzone przez przeciwników i zwolenników farm wiatrowych. Istniejà nie tylko krajowe, ale i mi dzynarodowe stowarzyszenia zwolenników, a zw aszcza przeciwników tych konstrukcji. I tak po wprowadzeniu w wyszukiwark internetowa has a farmy wiatrowe wp yw na zdrowie pojawi si stron , a w przypadku u ycia j zyka angielskiego isformu owania wind farm and health effects nawet stron www (wejêcie 25 listopad 2012). Inne konfiguracje s ów kluczowych dajà podobne wyniki. Cz Êç z tych stron powtarza ró ne opracowania wielokrotnie. Jednak e z powodu relatywnie krótkiej historii wspó czesnych farm wiatrowych w porównaniu do innych êróde ha asu, nie ma jeszcze zbyt obszernej literatury przedstawiajàcej wp yw ycia w sàsiedztwie elektrowni wiatrowych na zdrowie, w szczególnoêci literatury o wartoêciach naukowych, czyli opublikowanych w czasopismach recenzowanych. Autorom niniejszego opracowania uda o si ich znaleêç oko o 20 takich pozycji. Znacznie wi cej jest ró nych doniesieƒ konferencyjnych a jeszcze wi cej ró nych opracowaƒ iraportów z obu stron barykady. Natomiast publikacje poruszajàce zagadnienia wp ywu farm wiatrowych na Êrodowisko sà liczne, ale ze wzgl du na zakres i obszernoêç poruszanych problemów znacznie przekraczajà mo liwoêci jednej publikacji. W niniejszym opracowaniu autorzy ograniczyli si tylko do zagadnieƒ zwiàzanych z oddzia ywaniem turbin wiatrowych na zdrowie okolicznych mieszkaƒców. Badania nad wp ywem ferm wiatrowych na zdrowie dotyczà przede wszystkim efektów: akustycznych i wzrokowych. W raportach i opracowaniach pojawiajà ponadto problemy zagro eƒ mechanicznych zwiàzanych ze zrzutami zlodowaceƒ i lub wynikajàcych z uszkodzenia i awarii turbin. HA AS TURBIN WIATROWYCH I INNE EFEKTY Turbiny wiatrowe majà ró norodne konstrukcje. Ich oê obrotu mo e byç pionowa lub pozioma, ró nià si liczbà i wielkoêcià Êmigie, wysokoêcià wie oraz po o eniem Êmigie wzgl dem wiatru. W stosunku do kierunku wiania wiatru mo na je podzieliç na turbiny ze Êmig ami przed masztem (up-wind) albo za masztem(down-wind) [3]. Farmy wiatrowe liczà od kilku do tysi cy turbin. Parametry ha asu przez nie wytwarzanego oraz jego propagacja zale à przede wszystkim od liczby turbin tworzàcych farm, ich rodzaju, pr dkoêci wiatru i innych warunków meteorologicznych, ukszta towania i pokrycia terenu na którym stojà i innych, ale mniej istotnych. Ha as z farm wiatrowych jest bardzo specyficzny. Charakteryzuje si du à zawartoêcià ha asu niskocz stotliwoêciowego, w tym infradêwi ków, oraz tym, e przy funkcjonowaniu wielu wiatraków w jednym miejscu, dêwi ki generowane przez poszczególne turbiny interferujà ze sobà. Jacobsen [4] przedstawi, e ha as generowany przez turbiny wiatrowe zawiera infradêwi ki o poziomach znacznie ni szych od po o enia progu s uchu w tym zakresie, oraz e w zale noêci od typu turbin ( downwind i upwind ) ha as generowany przez turbiny mo e si ró niç nawet o 30 db A. Poziomy ha asu pochodzàcego od farm wiatrowych w infradêwi kowym paêmie cz stotliwoêci mieszczà si w zakresie db. W tym paêmie cz stotliwoêci próg s uchu cz owieka le y powy ej 80 db, a wi c znacznie wy ej. Bioràc pod uwag, e zmiany zdrowotne u cz owieka, pojawiajà si wtedy, gdy sygna jest s yszalny, to ten zakres cz stotliwoêci nie stanowi problemu zdrowotnego wbrew opiniom przeciwników wiatraków. Natomiast problem stanowià sk adowe niskocz stotliwoêciowe ha asu turbin wiatrowych z przedzia u Hz. Poziom dêwi ku generowanego przez turbiny w tym przedziale cz stotliwoêci przekracza progi s uchu. Jest wi c ju wyraênie s yszalny. Na dodatek ha as ten ma specyficzny charakter, gdy jego amplituda jest modulowana. Polega to na regularnej zmiennoêci przebiegu ha asu w czasie, co odbiorcy opisujà jako klapanie, Êwist, czy pulsowanie. W badaniach Bassner [5] zosta opisany przez jednego z eksponowanych mieszkaƒców, jako ha as przypominajàcy dêwi k przeje d ajàcego nieskoƒczenie d ugiego pociàgu. Ten specyficzny okresowy szelest/êwistanie powstaje w momencie mijania wie y przez opat Êmig a (wirnika) o cz stotliwoêci zale nej od cz stotliwoêci przechodzenia opat. Leventhall [6] uwa a e to okresowe pulsowanie ha asu w zakresie pasma s yszalnego jest b dnie oceniane jako infradêwi ki. Na dodatek, w pewnych warunkach, ha as turbin wiatrowych mo e zawieraç te komponent tonalnà. W efekcie osoby nara one na ha as o takich cechach oceniajà go jako zdecydowanie bardziej ucià liwy ni ha as od innych êróde (przemys owy czy od Êrodków transportu) o takich samych poziomach dêwi ku.

3 152 Medycyna Ârodowiskowa - Environmental Medicine 2012, Vol. 15, No. 4 Rozchodzenie si ha asu od farm wiatrowych zale- y nie tylko od zastosowanego rozwiàzania konstrukcyjnego, wielkoêci i liczby turbin, ale tak e od kierunku wiatru, jego pr dkoêci i charakteru (spokojny czy z turbulencjami), gradientu wiatru, gradientu temperatur, ukszta towania terenu, mo liwoêci odbiç i przeszkód na drodze rozchodzenia oraz poszycia terenu. Z uwagi na specyficznà zmiennoêç dobowà zjawisk atmosferycznych poziom ha asu jak i nat enie pulsowania sà znaczniejsze w nocy, powodowane tym, e stabilna atmosfera ma wi kszy gradient wiatru w nocy, a dêwi k cz sto ze wzgl du na rozk ad temperatury jest za amywany w dó. Ponadto zamierajàca aktywnoêç ludzka w nocy obni a poziom t a akustycznego. Badania wykaza y te, e o ile w dzieƒ latem, nawet przy silnym wietrze ha as ten jest s yszalny co najwy ej z odleg oêci kilkuset metrów, to w nocy jest on s yszalny nawet z odleg oêci kilku kilometrów. Efektem jest wzrost ucià liwoêci ha asu o takim charakterze a szczególnie w nocy [7, 8]. Jak pisze Leventhall specyfika ha asu generowanego przez turbiny wiatrowe b dàce wynikiem turbulencji wiatrowych wymagaç b dzie ustalenia odpowiednich kryteriów oceny [6]. Estetyka turbin wiatrowych, które z uwagi na to ze sà lokalizowane na terenach wiejskich, w morzu lub na innych terenach o ró nego stopnia walorach przyrodniczych, oceniana jest jako zaêmiecanie krajobrazu. Niezale nie od takich cech estetycznych wa niejszym jest fakt, e pracy wiatraków w niektórych warunkach towarzyszà zjawiska optyczne nazywane migotaniem Êwiat a, wynik ruchomego cienia rzucanego na obserwatora lub budynek le àcy w zasi gu tego zjawiska przez obracajàce si turbiny, gdy s oƒce jest nisko za turbinà, a Êmig a obracajàc si przerywajà regularnie Êwiat o s oneczne. Migotanie cienia mo- e pojawiaç si przez krótki czas, szczególnie rano i pod wieczór najefektowniej w porze zimowej zw aszcza na szerokoêci geograficznej, takiej jak Europa w cz Êci w której le y Polska czy kraje skandynawskie. Zjawiska tego mo na doêwiadczyç nawet w odleg oêci równej dziesi ciokrotnej Êrednicy rotora turbiny plus wysokoêç wie y. Cz stotliwoêç tego zjawiska dla wspó czesnych turbin wiatrowych mieêci si w przedziale od 0,3 Hz do 1 Hz. Wi kszà cz stotliwoêç tego zjawiska generujà ma e turbiny przydomowe [9]. W przypadku wysokiej wilgotnoêci powietrza podczas mroênych dni na Êmig ach mo e osadzaç si lód i wokó turbiny mogà gromadziç si lodowe spady ze skrzyde wiatraków. W koƒcu turbiny wiatrowe muszà te mieç odpowiednia infrastruktur do przesy ania wytworzonego pràdu, wokó której jest wytwarzane pole elektromagnetyczne, podobnie jak to ma miejsce w przypadku ka dych linii przesy owych pràdu niezale nie od sposobu jego wytwarzania. ODDZIA YWANIA TURBIN WIATROWYCH NA ZDROWIE OKOLICZNYCH MIESZKA CÓW Prace poêwi cone efektom zdrowotnym osób mieszkajàcych w zasi gu oddzia ywania turbin wiatrowych mo na podzieliç na prace: (1) opublikowane w czasopismach recenzowanych ca kowicie niezale nych od energetyki wiatrowej (do tej grupy nale y tylko 15 opublikowanych do tej pory prac oryginalnych badaƒ nad wp ywem turbin wiatrowych na zdrowie plus najwi cej z udzia em Elia Pedersen i van der Berg, oraz 4 prace przeglàdowe omawiajàce to zagadnienie). Sà to prace, które musia y byç wykonane zgodnie z regu ami badaƒ naukowych (co jest przedmiotem oceny przez recenzentów) i ich wyniki nie budzà adnych wàtpliwoêci; (2) prace opublikowane w materia ach konferencyjnych zarówno przez autorów niezwiàzanych z energetykà wiatrowà, jak i specjalistów z tej bran y zwolenników i przeciwników energetyki wiatrowej - zwykle nierecenzowane, w wielu wypadkach, budzà wiele wàtpliwoêci, co do poprawnoêci uzyskanych wyników; (3) raporty finansowane przez sektor energetyki wiatrowej lub instytucje rzàdowe; (4) raporty i publikacje nierecenzowane opublikowane na stronach internetowych, w tej grupie jest najcz Êciej cytowana praca dotyczàca tzw. syndromu turbiny wiatrowej [10]. Prace z grupy (2), (3) i (4) liczone sà w tysiàcach. Prace z pozycji (3) na ogó nie budzà zastrze eƒ choç nie zawsze spe niajà wymogi braku bezstronnoêci i braku konfliktu interesów ze wzgl du na ich êród o finansowania i cz sto w znacznym procencie sà wtórne do prac publikowanych w czasopismach naukowych, natomiast prace z pozycji (4) sà cz sto bardzo tendencyjne. Publikacje naukowe sà proporcjonalne do do- Êwiadczeƒ, a zatem najwi cej ich opublikowali Skandynawowie, Holendrzy, Kanadyjczycy i Australijczycy. W Polsce do tej pory nie by y prowadzone badania nad wp ywem farm wiatrowych na zdrowie okolicznych mieszkaƒców. Prowadzono jedynie badania z zakresu psychologii spo ecznej i socjologii, takie jak badania Mroczek [11] dotyczàce jakoêci ycia mieszkaƒców wokó turbin wiatrowych, oraz badania Polskiego Towarzystwa Socjologicznego oceniajàce jakoêç konsultacji spo ecznych, przeprowadzanych w zwiàzku z realizacjà inwestycji w zakresie energetyki wiatrowej [12].

4 Medycyna Ârodowiskowa - Environmental Medicine 2012, Vol. 15, No Badania nad wp ywem ha asu generowanego przez turbiny wiatrowe jak do tej pory by y skoncentrowane na ucià liwoêci ha asu wytwarzanego przez nie. Pedersen [13] dokonujàc obszernego przeglàdu piêmiennictwa dla Szwedzkiej Agencji Ârodowiska doszed do wniosku, e turbiny wiatrowe nie wywo ujà adnych innych zmian zdrowotnych poza powodowaniem ucià liwoêci i stwierdzi, e dla osób goszczàcych na terenach rekreacyjnych turbiny wiatrowe, jako elementy intruzyjne, ju samym swym widokiem mogà m czyç. W tym miejscu nale y podkreêliç, e adne dotychczasowe badania nad wp ywem czynników Êrodowiskowych na zdrowie nie wykaza y, aby skutki zdrowotne ekspozycji na ha as czy inne czynniki by y zwiàzane z ich pochodzeniem, a nie naturà, parametrami i charakterem okreêlonego czynnika, w tym zjawiska akustycznego (ha asu) jako takiego. Nie ma wi c, ani racjonalnych przes anek, ani wyników badaƒ, które by pokaza y e ha as od farm wiatrowych powoduje inne fizjologiczne skutki zdrowotne ni Êrodowiskowy ha as pochodzàcy od innych êróde. Badania dotyczàce wp ywu ha asu na cz owieka wykaza y, e szkodliwoêç ha asu zale y przede wszystkim od jego poziomu nat enia i jest modyfikowana przez takie czynniki jak: sk ad cz stotliwoêciowy (bardziej szkodliwy jest ha as o wy szych cz stotliwo- Êciach, ale bardziej ucià liwy o cz stotliwoêciach ni szych), zmiennoêç w czasie (receptory z czasem tracà wra liwoêç na sta e bodêce, natomiast reagujà na zmiany parametrów bodêca) charakter (ha as modulowany, ha as ze sk adowymi tonalnymi i ha as impulsowy sà bardziej ucià liwe, ni ha as bez takich elementów) i czasu trwania ekspozycji [14]. W Êrodowisku bytowania czas ekspozycji jest wyd u ony cz sto do 24 godzin na dob. W przypadku ha asu, efekty zdrowotne sà tak e modyfikowane porà doby. Wieczorem i w nocy na ha as reagujemy ostrzej, w dzieƒ reakcje sà st pione, jest wi ksza tolerancja dla ha asu. Na efekt wp yw ma tak e informacja jakà zawiera bodziec akustyczny. Skutki zdrowotne ponadto sà modyfikowane przez cechy osobnicze i rodzaj aktywnoêci. Na dodatek, w warunkach Êrodowiskowych funkcjonujà nie tylko doros e i zdrowe osoby, ale populacj tworzà te dzieci w ró nym wieku, osoby starsze i osoby chore, o ró nego rodzaju schorzeniach i ró nym stopniu i rodzaju niepe nosprawnoêci. Jak do tej pory, badania dotyczàce wp ywu ha asu na takie populacje o ile sà, to sà tylko incydentalne, a brak ich w ogóle w odniesieniu do ha asu od farm wiatrowych. I w tym zakresie nale a oby wiedz uzupe niç. Wszystkie opublikowane wyniki oryginalnych badaƒ naukowych w oparciu o naukowe metody dotyczàce ha asu od farm wiatrowych sà zbie ne w tym, e odczuwalnoêç ha asu pochodzàcego od farm wiatrowych jest bardziej ucià liwa i w zale noêci od okolicznoêci pogodowych mo e swoim istnieniem powodowaç zaburzenia snu. Pedersen i Person Waye w swoich pracach epidemiologicznych obj li badaniami w sumie 1830 osób, w populacjach liczàcych 351, 725 i 754 osób i wykazali, e ucià liwoêç ha asu od turbin wiatrowych pojawia si ju przy poziomie 32,5 db A. W ich badaniach w aêciwy cel prowadzenia badania by zamaskowany, uczestników pytano o ogólne warunki ycia i tylko niektóre pytania dotyczy y turbin wiatrowych. Autorzy uzyskali ok. 60% odpowiedzi zwrotnych. Nie mo na jednak wykluczyç, e osoby wysoce rozdra nione by y bardziej zdyscyplinowane od mniej wra liwych. Zaburzenia snu pojawi y si u pewnego tylko odsetka ludzi w dwóch z trzech badanych przez zespó Pedersena populacjach. Osoby eksponowane zg asza y obni enie jakoêci snu i wywo ywanie negatywnych emocji przez sàsiedztwo turbin. Zmiany by y wi ksze w populacji zamieszkujàcej tereny wiejskie w porównaniu do populacji z obszarów podmiejskich, a dodatkowo na dokuczliwoêç wp yw mia tak e profil terenu, a turbiny b dàce w zasi gu widzenia jeszcze zwi ksza- y te efekty [15 18]. Nale y jednak zauwa yç, ze zaburzenia snu spowodowane ha asem, nie sà tylko charakterystyczne dla ha asu generowanego przez turbiny wiatrowe. ale przez ha as w ogóle. Jednak z przytoczonych wy ej badaƒ grupy Pedersena wynika, e poziom 40 dba w nocy zalecany przez WHO w Night noise guidelines for Europe (NNGL for Europe) nie daje dostatecznej ochrony w przypadku turbin wiatrowych, o czym Êwiadczy wi kszy odsetek ludzi do- Êwiadczajàcych zaburzeƒ snu w porównaniu do wyników prac prezentowanych w pracy Berglund czy w NNGL for Europe [19, 20]. Wyniki prac Pedersena [18] i van der Berga [21] pokazujà, e przy poziomie 40 db A w przypadku ha asu turbin wiatrowych prawie 30 % osób ju sygnalizuje zaburzenia snu, zatem poziom ha asu, zalecany przez NNGL for Europe jako zabezpieczajàcy sen, jest zbyt wysoki w przypadku turbin wiatrowych. Ucià liwoêç ha asu od turbin wiatrowych roênie wraz poziomem dêwi ku. S yszenie specyficznego odg osu szumu od turbin, ich istnienie w zasi gu wzroku, migajàce Êwiat o oraz wiecznie kr càce si skrzyd a rotoru stale przyciàgajàc uwag mieszkaƒców nie pozwalajà na zapomnienie o ich istnieniu co pog bia ucià liwoêç. Ha as najbardziej dokuczliwy jest w nocy [17]. Ucià liwoêç turbin jest bardziej odczuwalna na terenach wiejskich, a mniej przemys owych, wojskowych czy w pobli u ruchliwych dróg. W przypadku, gdy poziom ha asu mieêci si w przedziale db A, odpowiednio g oêniejszy ruch drogowy (nie mo e byç

5 154 Medycyna Ârodowiskowa - Environmental Medicine 2012, Vol. 15, No. 4 zbyt cichy, ani zbyt g oêny), ale o co najmniej 20 db wy szy, maskuje ha as turbin wiatrowych, wobec czego autorzy konkludujà, i lokalizacja farm wiatrowych powinna uwzgl dniaç istniejàce ju êród a ha asu jak i charakter terenu. Stwierdzili tak e, e ucià liwe oddzia ywanie ha asu turbin wiatrowych w specyficznych warunkach pogodowych mo e byç odczuwane nawet znacznie poza odleg oêç 2 km od takich farm [22]. Mocnà stronà prac grupy Pedersena jest okreêlenie poziomów ekspozycji na ha as badanych osób. W innych pracach zamiast zale noêci od poziomów ha asu pokazywana jest zale noêç od odleg oêci od farmy wiatrowej, jak np. w badaniach Shepherd i wsp., czy Nissenbaum i wsp. [23, 24] Autorzy grupy Shepherd badali ankietowo jakoêç ycia osób mieszkajàcych w promieniu 8 km od farm wiatrowych (39 osób w promieniu do 2 km i 158 osób w oddaleniu powy ej 2 km) i podobnie jak w pracach grupy Pedersena stwierdzili, e pierwotnym skutkiem efektu farm wiatrowych na zdrowie jest ich ucià liwoêç i pogorszenie jakoêci snu (a 20% badanych osób zg asza o pojawienie si takiego problemu raz na miesiàc), dodatkowym czynnikiem zwi kszajàcym odczucie ucià liwoêci takiego ha asu jest indywidualna wra liwoêç na ha as. Wtórnie do tego pojawia si pogorszenie samopoczucia zwiàzane ze stresem jakim jest taki ha as, natomiast badania nie wykaza y pogorszenia stanu zdrowia w samoocenie badanych osób. Shepherd podobnie jak Pedersen stwierdzi, e oddzia ywanie ha- asu turbin wiatrowych w specyficznych warunkach pogodowych mo e byç odczuwane nawet znacznie poza odleg oêç 2 km od takich farm. Autorzy stwierdzili te, e wyniki te nie ró nià si od wyników jakie uzyskano w badaniach populacji eksponowanych na ha- as drogowy czy lotniczy [23]. Takich wàtpliwoêci ju nie podziela zespó Nissenbauma, który bada 39 osób mieszkajàcych przy wiatrakach i 41 osób kontrolnych ( yjàcych w odleg oêci wi kszej ni 3,3 km) dobieranych do badaƒ na zasadzie zg aszalnoêci spontanicznej, a jedynym kryterium doboru by a by liczba badanych w grupie kontrolnej by a podobna jak liczba z grupy eksponowanych. W przypadku tej pracy autorzy stwierdzili wyst powanie zaburzeƒ snu, sennoêci i sprawnoêci umys owej w ciàgu dnia i w odleg oêci do 1,4 km od farmy wiatrowej [24]. Pedersen i Person Waye nie stwierdzili, na podstawie badaƒ ankietowych, by w populacji mieszkajàcych w sàsiedztwie turbin wiatrowych podawano zwi kszonà zapadalnoêç na choroby przewlek e takie jak nadciênienie t tnicze, choroby uk adu krà enia, cukrzyca czy uszkodzenie s uchu [18], podobnie jak Shepherd [23]. Kolejne badania Pedersena i wsp. przeprowadzone na terenie Holandii na 725 osobach, wykaza y ponadto, e ucià liwoêç jest wi ksza u osób negatywnie nastawionych do takich inwestycji, a maleje nawet przy tych samych poziomach u osób, które czerpià korzy- Êci materialne z funkcjonowania farm wiatrowych. Badania wykazujà wi kszà tolerancj dla takiego ha- asu u osób, które doznajà korzyêci ekonomicznych z powodu funkcjonowania takich farm w porównaniu do pozosta ych osób [25, 26]. Polskie badania Mroczek i wsp. [11, 27] wykaza y, e subiektywna ocena jakoêci ycia osób eksponowanych na ha as farm wiatrowych zale y od osobowoêci i nie jest oceniana jako pogarszajàca stan zdrowia, a takie zjawiska zdrowotne jak zaburzenia snu, zm czenie, przygn bienie czy bóle g owy pojawiajà si z takà samà cz stoêcià jak w populacji mieszkajàcej z dala od takich farm. By y zbie ne te z wynikami badaƒ Pedersena, e osoby czerpiàce korzyêci ekonomicznych z istnienia farm wiatrowych nie oceniajà ich sàsiedztwa jako ucià liwoêç. Podobne wyniki opublikowa y i inne zespo y na podstawie analizy piêmiennictwa naukowego, bàdê prac w asnych [15, 18, 25 28]. Syndrom turbin wiatrowych (STW) Syndrom turbin wiatrowych jest sztandarowym or em przeciwników energetyki wiatrowej. W 2006 dr Nina Pierpont [10] opublikowa a swoje opracowanie, w którym zdefiniowa a poj cie syndrom turbiny wiatrowej jako skutek ekspozycji na ha as generowany przez te urzàdzenia, które wyda a, w asnym sumptem, w postaci ksià ki w 2009 roku. Pierpont rozes a- a ogólny apel do wszystkich, którzy uwa ajà, e turbiny wiatrowe postawione w pobli u ich domów mia- y negatywny wp yw na ich zdrowie by si do niej zg osili. Jej raport by oparty o ankiety zebrane telefoniczne od 38 osób w wieku od poni ej 1 roku do ponad 70 lat, cz onków 10 rodzin, które zamieszkiwa y w pobli- u farm wiatrowych, przy czym w imieniu m odszych dzieci i niemowlàt wypowiadali si rodzice. D ugoêç trwania ekspozycji tych osób wynosi a ok. 2 lata. Zebrane objawy podawane w wywiadzie przez respondentów Pierpont nazwa a syndromem turbin wiatrowych, na który sk adajà si : zaburzenie snu, ból g owy, szum w uszach (dzwonienie lub szum w uszach), ciênienie w uszach, zawroty g owy (termin ogólny, który obejmuje zawroty g owy, wra enie omdlewania itp. klinicznie, zawroty g owy odnoszà si do odczucia wirowania lub bycia w poruszajàcym si pokoju), nudnoêci, pogorszenia ostroêci widzenia, tachykardia (szybkie bicie serca), rozdra nienie, problemy z koncentracjà i pami cià, epizody paniki zwiàzane z doznaniem wewn trznego pulsowania lub dr enia, obecne podczas snu oraz na jawie. Wprawdzie nie wszystkie osoby mieszkajàce w pobli u odczuwa y takie dolegliwoêci, ale to jest wynikiem zró nicowanej wra li-

6 Medycyna Ârodowiskowa - Environmental Medicine 2012, Vol. 15, No woêci, okreêlonej przez autork jako czynniki ryzyka. Praca ta nie ukaza a si w adnym czasopiêmie recenzowanym, jest jedynie dost pna w Internecie (Pierpont N. 2009) oraz by a prezentowana na kilku konferencjach poêwi conych wp ywowi farm wiatrowych na zdrowie. Od czasu jej pierwszego opublikowania, autorka nie przedstawi a adnych innych badaƒ ani na tej, ani na innej populacji. Jak do tej pory nie pojawi y si adne prace innych autorów prezentujàce podobne wyniki. Natomiast spotka a si z powszechnà krytykà Êrodowiska naukowego. Podstawowymi zarzutami jest specyficzne wyselekcjonowanie osób do badaƒ (czyli brak losowego doboru do grupy badanej), brak grupy kontrolnej, brak zwiàzków mi dzy pewnymi symptomami a ekspozycjà, brak oceny Êrodowiska akustycznego tylko oparcie jej o za o enia e okreêlone dêwi ki wyst pujà mimo, e nie sà s yszalne oraz stosowanie zbyt prymitywnego testu do oceny zale noêci (tylko test Chi-kwadrat). W koƒcu, e symptomy STW sà objawami stresu, które przejawiajà tak e osoby eksponowane na wszystkie inne typy ha asu, o charakterze intruzyjnym [29 33]. Choroba wibroakustyczna (VAD) Podobnà wartoêç naukowà posiadajà tezy grupy badaczy portugalskich kierowanych przez Castelo Branco i Alves Pereira [34] o mo liwoêci wywo ywania przez ha as generowany przez turbiny wiatrowe tzw. choroby wibroakustycznej (VAD). Schorzenie VAD wg grupy Castello Branco i Alves Pereira (1999) to polegajàce na przerostowych zmianach w naczyniach krwionoênych ma jakoby byç powodowane przez ha as o cz stotliwoêciach poni ej 500 Hz i wysokich poziomach. Na 35 opublikowanych prac dotyczàcych tego schorzenia, 34 jest z udzia em co najmniej jednego z tej dwójki autorów. Podobnie jak w przypadku pracy Niny Pierpont autorom Castelo- Brano i Alves-Pereira zarzuca si brak zwiàzku mi dzy VAD a ekspozycjà na turbiny wiatrowe oraz tendencyjnoêç w wyborze osób do badania. [31 33] Zarówno N. Pierpont jak i grupa Castello Branco- Alves Pereira twierdzà, e utworzone przez nich poj cia sà odr bnymi jednostkami chorobowymi, z uwagi na to e STW ma pod o e neurologiczne a VAD patologiczne zmiany w Êcianach naczyƒ. Wed ug niektórych syndrom turbin wiatrowych jest wywo ywany przez dêwi ki o cz stotliwoêciach 0 15 Hz, a VAD ocz stotliwoêciach ok. 300 Hz [32]. Co wi cej, Jak do tej pory aden oêrodek badawczy, ani nikt oprócz N. Pierpont w przypadku STW i Castelo Branco-Alves Pereira w przypadku VAD nie opublikowa podobnych wyników nawet na konferencjach, nie wspominajàc ju o czasopismach recenzowanych. Powo any w 2009 roku mi dzynarodowy interdyscyplinarny panel naukowy, w którego sk ad weszli niezale ni eksperci z dziedziny akustyki, audiologii, medycyny i zdrowia publicznego dokona analizy pi- Êmiennictwa dotyczàcego potencjalnego negatywnego oddzia ywania ha asu emitowanego przez elektrownie wiatrowe na zdrowie cz owieka jakie si ukaza o do tamtej pory i stwierdzi, e ha as emitowany przez elektrownie wiatrowe nie jest wyjàtkowy i zatem nie stwarza ryzyka pogorszenia ani utraty s uchu z uwagi na poziom dêwi ku przez nie emitowany(znacznie poni ej 85dBA) oraz ze infradêwi ki przez nie wytwarzane ze wzgl du na poziom nie mogà wywo ywaç negatywnych skutków zdrowotnych. Bioràc pod uwag poziom ha asu emitowanego przez elektrownie wiatrowe, nie ma mo liwoêci wywo ania rezonansowych wibracji cia a. Wind turbine syndrome opiera si na niew aêciwej interpretacji danych fizjologicznych osób potencjalnie cierpiàcych na t jednostk chorobowà. Jego zidentyfikowane objawy w rzeczywistoêci sk adajà si na tzw. zespó rozdra nienia, który mo e byç wywo any przez wiele czynników i którego nie mo na wiàzaç tylko i wy àcznie z obecnoêcià elektrowni wiatrowych. Ocenili jako ekstremalnie wàtpliwe dowody na to, by elektrownie wiatrowe wywo ywa y tzw. chorob wibroakustycznà (Vibroacoustic Disease, VAD) jednostk chorobowà powodujàcà zaburzenia w ca ym organizmie cz owieka (stany zapalne tkanek i rozrost tkanki àcznej). Negatywne oddzia ywanie elektrowni wiatrowych na zdrowie i samopoczucie cz owieka w wielu przypadkach wywo ane jest przez tzw. efekt nocebo (przeciwieƒstwo efektu placebo). Uczucie niepokoju, depresja, bezsennoêç, bóle g owy, md oêci czy k opoty z koncentracjà to objawy powszechnie wyst pujàce u ka dego cz owieka i nie ma adnych dowodów na to, e cz stotliwoêç ich wyst powania wyraênie wzrasta wêród osób mieszkajàcych w sàsiedztwie farm wiatrowych (powodujàc tzw. wind turbine syndrome ). Efekt nocebo àczy wyst powanie tego typu objawów nie z potencjalnym êród em poczucia takiego dyskomfortu (w tym przypadku farmà wiatrowà), ale z negatywnym nastawieniem do niego i brakiem akceptacji jego obecnoêci. Z uwagi na specyficznoêç ha asu wytwarzanego przez turbiny wiatrowe pewna grupa ludzi mo e byç znu ona ucià liwoêcià takiego ha asu. [29] S aboêcià zarówno prac drukowanych nawet w czasopismach recenzowanych jak ró nych raportów jest fakt, ze sà one oparte o pomiary ha asu z zastosowaniem charakterystyki cz stotliwoêciowej A, podczas gdy dla niskich cz stotliwoêci i infradêwi ków odpowiedniejsze by oby wykonywanie pomiarów z zastosowaniem charakterystyki cz stotliwoêciowej C lub

7 156 Medycyna Ârodowiskowa - Environmental Medicine 2012, Vol. 15, No. 4 G. Charakterystyka A powszechnie stosowana w pracach, niedoszacowuje ekspozycje na ha as niskocz stotliwoêciowy a zakresu infradêwi ków w ogóle nie obejmuje. Dla ustanowienia dopuszczalnych wartoêci dla ha asu emitowanego przez turbiny wiatrowe zuwagi na zawartoêç, czy wr cz dominacj sk adowych niskocz stotliwoêciowych i infradêwi ków w widmie tego ha asu odpowiedniejsze by yby pomiary i wartoêci dopuszczalne z zastosowaniem charakterystyki cz stotliwoêciowej C lub G. JeÊli chodzi o wp yw innych czynników zwiàzanych z turbinami wiatrowymi, to ycie w ich sàsiedztwie si z ekspozycjà na tzw. migotanie cienia. Ekspozycja zwiàzana z tym zjawiskiem, sama przez si jest niewàtpliwie m czàca i ucià liwa, a przez fakt, e przypomina efekt stroboskopowy, wywo uje obawy przed wywo aniem ataków epileptycznych u osób chorych na epilepsje, a w szczególnoêci wra liwych na migotania Êwiat a, tzw. Êwiat o-wra liwych. Epilepsja Êwiat oczu a wyst puje u ok. 5% chorych. Najcz Êciej stosowana cz stotliwoêç w badaniach stymulacjà Êwiat em napadów foto-epileptycznych wynosi 3 30 Hz b ysków Êwiat a lub migotania Êwiat a. U wi kszoêci osób reakcja ze strony organizmu pojawia si przy cz stotliwoêciach rz du Hz, ale ryzyko takich incydentów pojawia si powy ej cz stotliwoêci migotania cienia przekraczajàcej ju 3 Hz. Zatem cz stotliwoêç migotania cienia poni ej 2 Hz (od 0,5 do 1,1, Hz) powodowana przez du e turbiny wynoszàca le y znacznie poni ej granicy ryzyka wywo ania takich napadów u osób chorych na epilepsj Êwiat oczu à [36, 37]. Ponadto w obecnie budowanych turbinach wiatrowych nie wyst puje zjawisko migotania Êwiat a powodowanego przez odbicia Êwiat a od powierzchni obracajàcych si Êmigie turbin, co mog oby powodowaç efekt stroboskopowy, gdy zjawisko to zosta o wyeliminowane poprzez pokrywanie powierzchni Êmigie pow okà nieodbijajàcà Êwiat o. Pola elektromagnetyczne sà emitowane przez wszystkie urzàdzenia przez które przep ywa pràd. Pola elektromagnetyczne sà generowane przez elementy elektrowni i infrastruktur zwiàzanà z przesy em pràdu przez nie wytwarzanà. Urzàdzenia generujàce fale elektromagnetyczne (zarówno generator jak i transformator) znajdujà si wewnàtrz gondoli i sà zamkni te w przestrzeni otoczonej metalowym przewodnikiem o w aêciwoêciach ekranujàcych, co w konsekwencji powoduje brak efektywnego wp ywu elektrowni wiatrowej na kszta t klimatu elektromagnetycznego Êrodowiska i zdrowie ludzi. Badania pokaza y, e w poziomie terenu (na wysokoêci 1,8 m) nat - enie pola elektromagnetycznego od tych urzàdzeƒ jest tak niskie e w praktyce pomijalne. [29, 38, 39] Innym problemem, który tak e musi byç brany pod uwag przy lokalizacji turbin wiatrowych wzgl dem miejsc pobytu ludzi jest mo liwoêç zrzutów lodu osadzajàcego si na Êmig ach w czasie mroênych dni. Si a powodujàca rozrzut jest du à, gdy pr dkoêç liniowa koƒców Êmigie w zale noêci od ich rozmiarów i pr dkoêci obrotowej znacznie przekracza 100 km/godz. Zrzuty te mogà powodowaç urazy, a nawet byç niebezpieczne dla ycia osób, u ytkowników dróg komunikacyjnych czy linii przesy owych znajdujàcych si w zasi gu zrzutu. Badania wykonane w ramach programu Wind Energy in Cold Climate (WECO) pokazujà, e promieƒ rozrzutu wokó turbiny wynosi 1,5* (wysokoêç wie y turbiny + d ugoêç Êmig a) i zale y od pr dkoêci obrotowej Êmig a, d ugoêci Êmig a oraz pr dkoêci wiatru, a tak e rozmiarów i kszta tu samych kawa ków lodu. W praktyce wi kszoêci przypadków odleg oêç zrzutu lodu nie przekracza odleg oêci równej wysokoêci wie y turbiny, bardzo rzadko podwojonej wysokoêci (wg [39] nie przekracza odleg oêci 125 m). Niemniej dla bezpieczeƒstwa obecnie turbiny sà wyposa one w sensory, których zadaniem jest zatrzymanie turbiny w sytuacji oblodzenia, tak e ryzyko zwiàzane ze zrzutami lodu obecnie jest pomijane. Natomiast bioràc pod uwag, e turbiny sà lokalizowane w stosunku do domostw w znacznie wi kszej odleg o- Êci ni okreêlona powy szymi badaniami ryzyko uszkodzenia domów nie istnieje [38, 39]. PODSUMOWANIE W podsumowaniu nale y stwierdziç, e aktualna wiedza o ryzyku dla zdrowia zwiàzanym z yciem w sàsiedztwie turbin wiatrowych oparta jest nadal na fragmentarycznych nielicznych badaniach epidemiologicznych. W wielu wypadkach poziom tych badaƒ nie spe nia wymogów dobrej praktyki epidemiologicznej, a stosowane metody pomiaru i oceny ha asu generowanego przez turbiny wiatrowe sà nieadekwatne do zjawiska akustycznego. W wi kszoêci badaƒ metodà oceny jest odleg oêç od farmy wiatrowej, co nie odzwierciedla warunków ekspozycji na ha as. Dotychczasowe wyniki sà zbie ne w tym, e ha as generowanego przez farmy wiatrowe jest bardziej ucià liwy ni ha as innych êróde o takim samym poziomie nat enia. Jak do tej pory brak jest jakichkolwiek wyników badaƒ, które by pokaza y e ha as od ferm wiatrowych powoduje inne skutki zdrowotne ni Êrodowiskowy ha as pochodzàcy od innych êróde. Wyniki badaƒ dotyczàcych wp ywu na sen sà niejednoznaczne. Uwzgl dniajàc uzyskane wyniki wydaje si koniecznym opracowanie odr bnych procedur pomiaru

8 Medycyna Ârodowiskowa - Environmental Medicine 2012, Vol. 15, No i oceny ha asu generowanego przez turbiny wiatrowe stosownych do tego typu ha asu. Bioràc pod uwag koniecznoêç rozwijania energetyki ze êróde odnawialnych w tym w szczególnoêci energetyki wiatrowej z jednej strony, a z drugiej obawy spo eczeƒstwa o zdrowie zwiàzane z oddzia ywaniem farm wiatrowych jest powszechnym oczekiwaniem przeprowadzenie takich badaƒ nad wp ywem farm wiatrowych na zdrowie przez bezstronne oêrodki badawcze, celem ustalenia odpowiednich przepisów dotyczàcych lokalizacji takich inwestycji. Badania takie by yby tak e realizacjà potrzeb spo- ecznoêci, które obawiajà si o swoje zdrowie z powodu sàsiedztwa turbin wiatrowych, a opracowanie metod oceny ha asu adekwatnych do specyfiki ha asu wytwarzanego przez turbiny wiatrowe nie tylko zapewni yby odpowiedni poziom bezpieczeƒstwa zdrowia publicznego, ale by yby te mocnym argumentem w prze amywaniu oporów lokalnych spo ecznoêci przed takimi inwestycjami i u atwi oby realizacj takich inwestycji. PIÂMIENNICTWO 1. Kaldelis J.K. Zafarakis D.: The wind energy (r)evolution: a short review of a long history Renowable Energy2011; 36; (dost p 10 listopada 2012), Jacobsen J., Infrasound emission from wind turbines J. of Low Freq. Noise, Vibr Active control. 2005; 24(3); , 5. Basner M., Muller U. and Elmenhorst E.: Single and combined effects of air, road, and rail traffic noise on sleep and recuperation. Sleep. 2011; 34: Leventhall G.: Infrasound from wind turbine fact, fiction or deception. Canadian Acoustics 2006,; 34 (2); Leventhall G.: Low frequency noise. what we know, what we do not know,and what we would like to know Journal Of Low Frequency Noise, Vibration And Active Control, 2009;28(2), Van der Berg GP.: Effects of the wind profile at night on wind turbine sound. Journal of Sound and Vibration 277 (2004) UK Departmen of Energy and Climete Change Update uk shadow flicker evidence base; London Nina Pierpont Wind turbine system. Testimony before the New York State Legislature Energy Committee com/wind-turbine-syndrome/ (oraz Wind turbine system a natural experiment ed Pierpont N Santa Fe 2009). 11. Mroczek B.: The influence of distances between places of residence and wind farms on the quality of life in the nearby areas wys ane do druku w Annals of Agricultural and Environmental Medicine. 12. Raport koƒcowy z badaƒ Polskiego Towarzystwa Socjologicznego ewaluacja konsultacji spo ecznych realizowanych przy budowie elektrowni wiatrowej Pobór ze strony gov.pl/aktualnosci/fundusze_europejskie_2007_2013/documents/raport_koncowy_pts_pazdziernik_2011.pdf 13. Pedersen E.: Noise annoyance from wind turbines a review Swedish Environmental Protection Agency Report 5308; Kryter K., The effects of noise on man ed. New York: Academic Press; 1970; , Pedersen E., Persson Waye K Wind turbine noise, annoyance, and self-reported health and well-being in different living environments, Occup Environ. Med.2007; 64; Pedersen E, Persson Waye K: Perception and annoyance due to wind turbine noise a dose response relationship. J Acoust Soc Am 2004, 116: Pedersen E., Larsman P., the impact of visual factors on noise annoyance among people living in the vicinity of wind turbine J. Environ. Psychol 2008, 28, Pedersen E.: Health aspects associated with wind turbine noise Results from three field studies. Noise Control Eng J, 2011; 59 (1); Berglund B., Lindvall T., Schwela D.: Guidelines For Community Noise WHO Geneve Night noise guidelines for Europe WHO Bonn data/assets/pdf_file/0017/43316/e pdf 21. Van den Berg F., Pedersen E., Bouma J., Bakker R.: WIND- FARM perception Visual and aocutic impact of wind turbine farms on residents. Final report FP-6, project no , Pedersen DE., van den Berg F., Bakker R., Bouma J.: Can road traffic mask sound from wind turbines? Response to wind torubine sound at different levels of road traffic sound. Energy policy 2010, 38, Shepard D., McBride D.,Welch D., Dirks K., Hill E.: Wind turbine noise and health related quality of life of nearby residents: a cross-sectional study in New Zeland. Noise and Health 2011, 13.54, Nissenbaum M., Aramini J., Hanning C.: Effects of industrial wind turbine noise on sleep and health Noise and Health, 2012, 14.60, Pedersen E., van den Berg F., Bakker R., Bouma J.: Response to noise from modern wind farms in the Netherlands j. Acoust. Soc. Am. 2009, 126.2, Pedersen E.: The impact of wind turbine noise on health. (2010) Mroczek B., Karakiewicz B., Brodowski J., Rotter I., u tak- Bàczkowska K.: Zdrowie subiektywne i zachowania zdrowotne doros ych mieszkaƒców miejscowoêci po o onych w pobli u fam wiatrowych w Polsce, Medycyna Ârodowiskowa/Environmental Medicine 2010; 13(2); Pawlaczyk- uszczyƒska M., Dudarewicz A., Zaborowski K., Zamojska M., Waszkowska M., Âliwiƒska-Kowalska M.: Annoyance related to noise from wind turbines in subjective assessment of people living in their vicinity.. Conference Papers of Inter-Noise Colby D.W., Dobie R., Leventhall G., Lipscomb D.M., McCunney, R.J., Seilo, M.T., Sondergaard B.: Wind Turbine Sound and Health Effects. An Expert Panel Review American wind Energy Assoc. and Canadian Wind Energy Assoc awea.org/learnabout/publications/upload/awea_and_canwea_sound_white_paper.pdf 30. Chapman S, St.George A, A disease in search of a cause: a study of self-citation and press release pronouncement in the factoid of wind farms causing vibroacoustic disease review%20FINAL%20eSchol.pdf

9 158 Medycyna Ârodowiskowa - Environmental Medicine 2012, Vol. 15, No Renawable UK Wind Turbine Syndrome (WTS) An independent review of the state of knowledge about the alleged health condition Health and Safety Briefing com/ref/reports-and-studies.html 32. Knopper L.D., Ollson C.: Health aspect of wind turbines: a review for Renewable EnergyApproval (REA)Application submitted under Ontario Regulation 359/09, Stantec Bowdler D.: Wind Turbine Syndrome an alternative view Acoustica Australia, 2012;40(1) Alves-Pereira Mariana,. Castelo Branco Wind Turbine Noise, In-Home Wind Turbine Noise Is Conducive to Vibroacoustic Disease, Second international Meeting on wind turbine Noise, Lyon, France September Hayes, Malcolm: Low Frequency and Infrasound Noise Immission from Wind Farms and the potential for Vibro-Acoustic disease, presented at Wind Turbine Noise Conference, Lyon, France, Smedley ARD., Webb AR., Wilkins A Potential of wind turbines to elicit seizures under various meteorological conditions Epilepsia 2010, 51(7), Harding G., Harding P., Wilkins A.: Wind turbines, flicker, and photosensitive epilepsy: Characterizing the flashing that may precipitate seizures and optimizing guidelines to prevent them Epilepsia ,6, National health and Medical research Council Wind turbine and health: A rapid review of evidence gov.au/_files_nhmrc/publications/attachments/new0048_evidence_review_wind_turbines_and_health.pdf 39. Final report of the Cordis project Wind Energy in Cold Climate (WECO);1998 pobór ze strony Adres do korespondencji: Krystyna Pawlas Instytut Medycyny Pracy i Zdrowia Ârodowiskowego Sosnowiec, KoÊcielna 13 tel krystyna.pawlas@wp.pl