Antropogeniczna faza wydmotwórcza w środkowej Polsce

Transkrypt

1 Antropogeniczna faza wydmotwórcza w środkowej Polsce Juliusz Twardy Anthropogenic phase of dune-forming processes in central Poland Abstract : The article is focused on the presentation of data on transformation of aeolian relief taking place in central Poland during the Holocene. By comparison with dune-forming processes by Dylikowa ( 1958 ), the author proposes to determine the last ( youngest ) one as the anthropogenic dune-forming phase. Chronologically, it covers Meso- and Neoholocene, and according to archaeological chronology Mesolithic, Neolithic and Bronze and Iron Ages, until the present day. On the basis of the existing literature, the paper presents data on dune transformation and aeolian covers in central Poland in the given time. There were discussed aeolian deposits and landforms characteristic of the anthropogenic dune-forming phase in central Poland. Presented were textual characteristics of these deposits, the most common sedimentary structures, as well as abrasion of quartz grains in the aeolian sediments of the anthropogenic phase and some chemical characteristics of the material. Also characterized was the course of anthropogenic dune-forming phase in the last 8000 years with a few stages within it. Particular attention was paid to the relationships of aeolian processes with human activities, as well as fluctuations of climate during the Meso- and Neoholocene. Keywords : aeolian sediments, dunes, aeolian covers, human impact, paleography, central Poland

2 158 Juliusz Twardy Wstęp Wydmy i pokrywy eoliczne są formami, których rozwój jest możliwy w warunkach braku zwartej pokrywy roślinnej lub w sytuacji jej bardzo znacznego rozrzedzenia. Podczas mezo- i neoholocenu w środkowej Polsce nie występowały okresy zaniku szaty roślinnej z przyczyn naturalnych, a wszelkie redukcje pokrycia terenu roślinnością należy wiązać z działalnością człowieka. Można zatem powiedzieć, że holoceńskie przeobrażenia rzeźby eolicznej były silnie uwarunkowane antropopresją. Dostrzegalne zmiany rzeźby następowały najefektywniej w warunkach splotu czynników naturalnych i antropogenicznych, szczególnie tam, gdzie osadnictwo pradziejowe i dziejowe wkraczało na obszary zbudowane z utworów wrażliwych na działalność wiatru. Jak to zostanie przedstawione w dalszej części niniejszej pracy, mniejsze znaczenie dla transformacji wydm i pokryw eolicznych miały wahania klimatu w okresie mezo- i neoholocenu. Historia badań osadów i form eolicznych w środkowej Polsce Zainteresowanie badaniem dość powszechnych w krajobrazie nizin Polski środkowej form eolicznych pojawiło się jeszcze w latach 20. XX w. ( Lencewicz 1922, Krukowski 1922 ). Intensywne prace terenowe, prowadzone przez prof. A. Dylikową od początku lat 50. XX wieku w wielu częściach regionu łódzkiego, szybko skutkowały poznaniem historii powstawiania wydm i wyróżnieniem etapów ich powstawania ( Dylikowa 1958 ). Koncepcja tzw. faz wydmotwórczych była w kolejnych latach dopracowywana i doskonalona przez autorkę ( Dylikowa 1961, 1967, 1968, 1969 ). Wyróżniła ona cztery fazy wydmotwórcze ( wstępna, właściwa, przekształceń i niszczenia ) i zwróciła uwagę na ich związek z istotnymi wahaniami klimatu w późnym vistulianie. Na podstawie stosowanego przez A. Dylikową ( 1952 ) podejścia metodycznego i wyróżnionych schematów stratygraficznych powstała praca o wydmach Kotliny Szczercowskiej ( Gawlik 1969 ).

3 Antropogeniczna faza wydmotwórcza w środkowej Polsce 159 Za najdłuższą fazę można było uznać trwającą do dziś fazę niszczenia, której przyporządkowano wszelkie zmiany morfologii wydm i pokryw eolicznych powstałe już w holocenie przy pośrednim udziale człowieka. Brakowało jednak badań nastawionych na pogłębienie wiedzy o fazie niszczenia, rozpoznanie charakterystycznych dla niej osadów i form eolicznych, a także samego jej przebiegu i związanej z nim chronologii zdarzeń. Ważną kontynuacją problematyki wydmowej były paleopedologiczne, paleogeograficzne i geomorfologiczne badania prof. B. Manikowskiej. W licznych pracach autorka zajęła się charakterystyką gleb kopalnych rozdzielających główne serie eoliczne w wydmach ( Manikowska 1966, 1982, 1985 i inne ), co doprowadziło do wydzielenia vistuliańskich i holoceńskich okresów pedogenetycznych ( Manikowska 1999, 2002 ). Autorka zajmowała się badaniami naturalnego etapu powstawania gleb kopalnych i wydm, który można odnieść do trzech pierwszych faz powstawania wydm. Wydmotwórcza problematyka badawcza w dorobku B. Manikowskiej obejmowała najczęściej okres 20 8 ka BP ( np. Manikowska 1992a, b, 1995 ), zagadnienia kontynuacji rozwoju wydm w warunkach antropopresji były przez autorkę nieco marginalizowane. W pracy B. Manikowskiej ( 1999 ) pojawia się jednak wyróżnienie antropogenicznego okresu pedologicznego, który obejmuje młodszy holocen. Najwięcej danych o przebiegu procesów wydmotwórczych w warunkach antropopresji na terytorium środkowej Polski wniosła praca K. Krajewskiego ( 1977 ). Z materiałów zebranych przez ww. autora w widłach Warty i Neru ( ryc. 1 ) wynika, że poczynając od przełomu faz AT-3 i AT-4 okresu atlantyckiego ( stanowisko Wojciechów ), dochodziło do istotnego rozbudowywania się późnovistuliańskich form wydmowych. Wydmy ulegały wyraźnemu podwyższaniu, dobudowywane lub wydłużane były ich ramiona, powstawały także nowe formy wydmowe ( stanowisko Grodzisko ). W ściślejszym powiązaniu z wynikami badań archeologicznych analizę struktury wydm prowadził P. Marosik ( 2002, 2011 ). Udowodnił on związek rozwoju wydm, następujący głównie na drodze składania na stokach zawietrznych coraz młodszych serii eolicznych, z rozwojem bytujących wprost na wydmach społeczności późnego paleolitu i mezolitu ( stanowisko Rąbień ) oraz neolitu, a także młodszych okresów pradziejowych ( stanowisko Grabek ).

4 160 Juliusz Twardy Ryc. 1. Rozmieszczenie stanowisk z mezo- i neoholoceńskimi osadami eolicznymi na tle sieci rzecznej środkowej Polski 1 stanowiska autora ( lub współautorskie ) badane z wykorzystaniem metody 14 C, 2 stanowiska jw., badane bez zastosowania metody 14 C, 3 inne stanowiska za Manikowską ( 1975, 1985 ), Krajewskim ( 1977, 1997 ), Kamińskim ( 1989, 1993 ), Marosikiem ( 2002, 2011 ), Pelisiakiem i Kamińskim ( 2004 ), Wachecką-Kotkowską ( 2004 ), 4 główne obszary wydmowe ( za Klatkową 1991 ). Skróty : G Grodzisko, P Podgórze, W Wojciechów, K Kraski, MM Małe Mystkowice.

5 Antropogeniczna faza wydmotwórcza w środkowej Polsce 161 Antropogenicznie pobudzane były procesy eoliczne w dolinach rzecznych, co skutkowało modyfikowaniem układu koryt na dnie dolinnym, a nawet okresowym utrudnianiem odpływu i wymuszaniem obfitej akumulacji aluwiów. Zostało to stwierdzone na stanowisku Warszyce w dolinie Moszczenicy ( Kamiński 1989, 1993 ) oraz w dolinie Grabi na stanowisku Ldzań ( Pelisiak, Kamiński 2004 ). Przytaczane w tekście własne badania autora ( Twardy 2008 ), a także prace współautorskie ( Twardy, Forysiak 2006, 2011 ; Forysiak, Twardy 2012 ; Wiśniewska, Twardy 2014 ; Rzepecki i in ) dotyczą wyłącznie antropogenicznej fazy wydmotwórczej w środkowej Polsce. Założona przez Redakcję konwencja monografii oraz przeglądowy charakter niniejszej pracy nie pozwalają z uwagi na szczupłość miejsca przedstawić materiału dokumentacyjnego dla wielu przytaczanych stanowisk. W tej sytuacji skupiono się przede wszystkim na zagadnieniach chronologicznych związanych z przebiegiem procesów eolicznych w środkowej Polsce podczas młodszych części holocenu. Proponowany termin antropogeniczna faza wydmotwórcza jest synonimem fazy niszczenia ( Dylikowa 1958 ), a więc długotrwałego okresu w historii rozwoju wydm śródlądowych, datowanego w środkowej Polsce na mezo- i neoholocen. Z przytoczonych badań wynika, że przeobrażenia wydm w warunkach antropopresji nie polegały wyłącznie na niszczeniu form uprzednich, zatem termin zaproponowany przez A. Dylikową ( 1958 ) wydaje się nieadekwatny do charakteru holoceńskich procesów eolicznych. Procesy te prowadziły niejednokrotnie do rozbudowywania starszych form eolicznych oraz do powstawania nowych form i elementów rzeźby eolicznej. Fig. 1. Distribution of sites with Meso- and Neoholocene aeolian deposits against river network of central Poland 1 sites investigated by the author ( or by co-authorship ) analysed by 14 C method, 2 sites as above, analysed by methods other than 14 C, 3 other sites, after Manikowska ( 1975, 1985 ), Krajewski ( 1977, 1997 ), Kamiński ( 1989, 1993 ), Marosik ( 2002, 2011 ), Pelisiak, Kamiński ( 2004 ), Wachecka-Kotkowska ( 2004 ), 4 major dune areas ( after Klatkowa 1991 ). Sites : G Grodzisko, P Podgórze, W Wojciechów, K Kraski, MM Małe Mystkowice.

6 162 Juliusz Twardy Osady eoliczne powstałe w antropogenicznej fazie wydmotwórczej Holoceńskie osady eoliczne w środkowej Polsce spoczywają przeważnie na późnovistuliańskich utworach budujących wydmy śródlądowe lub słabo urzeźbione pokrywy eoliczne. Do rzadziej spotykanych sytuacji należy zaleganie młodych utworów eolicznych na piaszczystych osadach wodnolodowcowych ( np. stanowiska Polesie, Załęcze Wielkie ) lub na piaszczystych aluwiach ( np. stanowiska Grodzisko, Warszyce, Kłudzice ). Niezależnie jednak od wieku i genezy podłoża holoceńskich serii eolicznych zazwyczaj nie ma problemów z ich makroskopowym wyróżnieniem i oddzieleniem od starszych serii. Najbardziej oczywistym wskaźnikiem powstawania osadów eolicznych w holocenie, w warunkach środowiska zmienionego przez człowieka, jest podwyższona zawartość rozproszonej materii organicznej w dyskutowanych utworach. Koncentracja węgla organicznego w postaci rozproszonej próchnicy waha się od około 0,2 do ponad 2 % ( Twardy 2008 ; Forysiak, Twardy 2012 ). Wskutek tego, w warstwach holoceńskiego materiału eolicznego wzbogaconych w rozproszoną próchnicę, zaznacza się charakterystyczna ciemnożółta i szarożółta barwa osadu. Kontakt utworów eolicznych z późnego vistulianu z utworami holoceńskimi ma charakter zarówno zgodny, jak i niezgodny, a powierzchnia dyskordancji jest podkreślona glebą kopalną z rzędu gleby bielicoziemnej lub jedynie inicjalnym horyzontem akumulacji próchnicy. Niejednokrotnie można obserwować wyklinowywanie się gleby kopalnej ( fot. 1 ), niemniej nawet przy jej braku osady eoliczne z późnego vistulianu i holocenu są makroskopowo łatwe do rozróżnienia. Zróżnicowanie teksturalne holoceńskich osadów eolicznych jest stosunkowo niewielkie ( ryc. 2 ). Zmienność średnich średnic ziarn obejmuje w przybliżeniu jedną jednostkę phi ( 1,25 2,25 phi ). Wysortowanie osadu jest przeważnie średnie, rzadziej słabe, a tylko sporadycznie dobre. Wysortowanie polepsza się wtedy, gdy materiałem źródłowym dla holoceńskich serii eolicznych były serie późnovistuliańskie, a pogarsza się, gdy interesujące nas osady uformowały się wskutek przewiania utworów o innej genezie ( np. wodnolodowcowych lub rzecznych ). Rozkłady uziarnienia są

7 Antropogeniczna faza wydmotwórcza w środkowej Polsce 163 Fot. 1. Stanowisko Szydłów. Wyklinowująca się gleba kopalna bielicowana przykryta utworami eolicznymi z antropogenicznej fazy wydmotwórczej ( fot. J. Twardy ) Photo. 1. Szydłów site. Fossil podzol covered by aeolian deposits of anthropogenic dune-forming phase ( photo by J. Twardy ) najczęściej monomodalne z silnie wysmukłymi krzywymi częstości o kulminacjach przypadających na 2 3 phi. Udział frakcji pylastej w osadach eolicznych powstałych w fazie antropogenicznej jest bardzo mały, sięgający zaledwie 3 % ( Twardy 2008 ). Wskazuje to na generalne odwianie najdrobniejszych frakcji jeszcze podczas późnovistuliańskich faz wydmotwórczych. Podsumowując, można stwierdzić, że transformacja teksturalnych cech osadu przez holoceńskie procesy eoliczne była bardzo niewielka. Interesujące nas utwory pod względem uziarnienia dość wiernie odwzorowują teksturę późnovistuliańskich serii eolicznych, z zastrzeżeniem redukcji frakcji pylastych. Świadczy to o wielokrotnym wyeksponowywaniu

8 164 Juliusz Twardy przez człowieka starych wydm i pokryw eolicznych na działalność wiatru, a także o krótkim transporcie eolicznym i zbliżonej sile wiatrów wydmotwórczych w późnym vistulianie i holocenie. Charakterystyczna jest obróbka ziarn kwarcu zawartych w osadach eolicznych z fazy antropogenicznej ( ryc. 3 ). Ryc. 2. Porównanie wybranych parametrów uziarnienia dla neoholoceńskich osadów eolicznych z środkowej Polski. Relacja średnich średnic ziarn ( M z ) do wysortowania ( δ I ) Stanowiska : a Teodory ( Wiśniewska i Twardy 2014 ), b Grabiszew ( Wiśniewska i Twardy 2014 ), c Karsznice ( Twardy 2008 ), d Małe Mystkowice ( Twardy 2008 ), e Polesie ( Twardy 2008 ), f Załęcze Wielkie ( Rzepecki i in ). Fig. 2. Comparison of selected grain-size parameters for Neoholocene aeolian sediments from Central Poland. Relation of mean grain size ( M z ) and degree of sorting ( δ I ) Studied sites : a Teodory ( Wiśniewska i Twardy 2014 ), b Grabiszew ( Wiśniewska i Twardy 2014 ), c Karsznice ( Twardy 2008 ), d Małe Mystkowice ( Twardy 2008 ), e Polesie ( Twardy 2008 ), f Załęcze Wielkie ( Rzepecki et al ). Ryc. 3. Relacja udziału ziarn okrągłych matowych ( RM ) do udziału ziarn obrobionych błyszczących ( EL ) w osadach eolicznych a stanowisko Teodory osady młodsze od 1100 ± 50 lat BP, b stanowisko Teodory vistuliańskie osady eoliczne, c stanowisko Śniatowa ( Twardy 2008 ) neoholoceńskie osady eoliczne, d stanowisko Polesie ( Twardy 2008 ) osady eoliczne młodsze od 970 ± 50 lat BP. Fig. 3. Relation of content of mat round grains ( RM ) and shiny grains ( EL ) in aeolian sediments a site Teodory sediments younger than 1100 ± 50 years BP, b site Teodory Vistulian aeolian sediments, c site Śniatowa ( Twardy 2008 ) Neoholocene aeolian sediments, d site Polesie ( Twardy 2008 ) aeolian sediments younger than 970 ± 50 years BP.

9 Antropogeniczna faza wydmotwórcza w środkowej Polsce 165 Na przykładzie stanowiska Teodory ( Wiśniewska, Twardy 2014 ; Twardy, Wiśniewska, w druku ) można zauważyć, że największą eolizacją cechowały się osady dużej wydmy z późnego vistulianu ( ryc. 3, sygnatura b ), natomiast eolizacja osadów holoceńskich młodszych od 1100 ± 50 lat B P jest podobna lub minimalnie mniejsza ( sygnatura a ). Bardzo zróżnicowana i często bardzo niska, spadająca do zaledwie 34 % ziarn typu R M, była eolizacja materiału budującego holoceńską pokrywę eoliczną i małą wydmę w Śniatowej ( sygnatura c ). Wytłumaczeniem jest zaczerpywanie przez wiatr materiału zarówno z utworów pokrywowych, przewianych i zeolizowanych jeszcze w vistulianie, jak i z osadów lodowcowych i wodnolodowcowych o minimalnej zawartości ziarn okrągłych matowych. Inicjalna wydma w miejscowości Polesie ( Twardy, Forysiak 2006, 2011 ), która nie jest starsza niż 970 ± 50 lat BP, reprezentuje przykład akumulacyjnej formy eolicznej zbudowanej z materiału w zasadzie nieeolizowanego ( sygnatura d ). Wskazuje to na bezpośrednie sąsiedztwo zwiewni i obszaru akumulacji eolicznej w Polesiu oraz na bardzo krótki transport eoliczny, który zachodził być może na jedynie kilkudziesięciometrowym dystansie. Wśród osadów eolicznych powstałych w fazie antropogenicznej zaznacza się znaczne zróżnicowanie strukturalne. Interesujące nas osady złożone są w postaci : bezstrukturalnych ( odwarstwionych ) utworów piaszczystych. Dominuje tu piasek drobno- i średnioziarnisty, a miąższość takich serii zwykle nie przekracza 1 m. Wstępują one zarówno na dowietrznych, jak i na zawietrznych stokach wydm oraz budują stropowe ogniwa pokryw eolicznych. Cechują się domieszką dość równomiernie rozproszonej allo- i autochtonicznej próchnicy w całym profilu bezstrukturalnej serii eolicznej. Odwarstwienie osadu jest tu postsedymentacyjne, czyli wtórne, związane z oddziaływaniem młodych procesów pedogenezy oraz z bio- i zooturbacjami. Osady te występowały m.in. na stanowiskach w Czarnym Lesie, Grabiszewie, Sobieniu, Szydłowie i Lutomiersku ( fot. 2 ). masywnych utworów piaszczystych. Brak makroskopowo rozróżnialnej struktury jest w tym przypadku pierwotną cechą osadu. Utwory te zostały złożone wskutek raptownego spadku siły wiatru za przeszkodą terenową. Przeszkody takie najczęściej tworzyły większe rośliny

10 166 Juliusz Twardy Fot. 2. Stanowisko Lutomiersk. Bezstrukturalne piaski eoliczne złożone na glebie kopalnej datowanej na 4150 ± 50 lat BP ( fot. J. Twardy ) Photo 2. Lutomiersk site. Structureless aeolian sands at the fossil podzol dated at 4150 ± 50 years BP ( photo by J. Twardy ) w postaci zgrupowań krzewów lub drzew o nisko zwieszonych koronach, a zapewne także szpalery roślinności na granicach polno-leśnych. Z tego rodzaju osadów są zbudowane niewielkie eoliczne formy akumulacyjne, dla których morfogenezy istotne było występowanie przeszkód wymuszających gwałtowną akumulację eoliczną. Omawiane osady reprezentują utwory analizowane na stanowiskach w Karsznicach, Stanisławowie, Polesiu i Załęczu Wielkim. warstwowanych utworów eolicznych. Utwory te osiągają największe miąższości, zawierające się w przedziale od 1,5 m ( stanowisko Śniatowa ) do

11 Antropogeniczna faza wydmotwórcza w środkowej Polsce 167 przeszło 7 m ( stanowisko Gaj ). Frakcjonalnie odpowiadają one piaskom drobno- i średnioziarnistym, rzadziej gruboziarnistym. Występują jako serie przypowierzchniowe w budowie okazałych wydm późnovistuliańskich ( np. na stanowisku Teodory ), jak i młodych form holoceńskiej akumulacji eolicznej ( np. na stanowiskach Śniatowa i Leonów ). W zależności od paleonachyleń powierzchni akumulacyjnych występują pośród nich subhoryzontalne warstwowania niskokątowe ( np. stanowiska Leonów i Śniatowa ) oraz charakterystyczne dla stoków zawietrznych warstwowania wysokokątowe ( nachylone warstwowania równoległe ). Cechy strukturalne warstwowanych utworów eolicznych najczęściej odzwierciedlają swobodną agradację form eolicznych podczas fazy antropogenicznej ( np. Leonów, Teodory, Śniatowa ). Rzadziej w cechach strukturalnych zapisana jest wędrówka uruchomionych ponownie w fazie antropogenicznej wydm z późnego vistulianu ( np. stanowiska Gaj i Bród ; por. fot. 3 ). pedolitów, czyli warstwowanych utworów eolicznych z licznymi przewarstwieniami próchnicznymi. Miąższości pedolitów sięgają 1,5 m ( stanowiska Karsznice II i Małe Mystkowice ). Osady te najbardziej przypominają Fot. 3. Stanowisko Gaj. Warstwowane piaski eoliczne zawietrznego stoku wydmy złożone na glebie kopalnej datowanej na 3770 ± 50 lat BP ( fot. J. Twardy ) Photo 3. Gaj site. Stratified aeolian sand of dune slip face resting on fossil soil dated at 3770 ± 50 years BP ( photo by J. Twardy )

12 168 Juliusz Twardy tworzące się współcześnie tzw. naspy przyklifowe ( Prusinkiewicz 1971 ). Utwory takie, składane podczas ciepłych okresów późnego vistulianu, zostały wcześniej opisane przez B. Manikowską ( 1999 ). Holoceńskie pedolity składają się z naprzemiennych warstw piasków eolicznych, przedzielonych warstwami z istotnymi domieszkami próchnicy, co nadaje utworowi swoisty, rytmiczny charakter ( fot. 1 ). Podczas antropogenicznej fazy wydmotwórczej pedolity powstawały w pobliżu miejsc z dużym zapasem próchnicy, np. w sąsiedztwie rozwiewanych pól uprawnych ( stanowisko Małe Mystkowice ). Często utwory te zalegają wprost na holoceńskich glebach kopalnych, otwierając tym samym młodą sekwencję akumulacji eolicznej. Mogą podścielać warstwowane lub bezstrukturalne utwory mineralne, przy czym przejście od pedolitu do zalegających nad nim eolicznych utworów mineralnych ma przeważnie stopniowy charakter. Świadczy to o postępującym wyczerpywaniu się próchnic wywiewanych z sąsiedztwa młodej formy eolicznej. Holoceńskie pedolity zaznaczają się zarówno w strukturach wydm późnovistuliańskich przeobrażanych w antropogenicznej fazie wydmotwórczej, jak i w budowie holoceńskich form akumulacyjnych, takich jak małe wydmy i pokrywy eoliczne. Dyskutowane osady rozpoznano na kilku stanowiskach : Bród, Karsznice, Śniatowa, Szydłów, Małe Mystkowice, Kłudzice. Przy okazji charakterystyki strukturalnej należy uwzględnić także osady eoliczne, w których bezpośrednio zapisała się działalność człowieka ( Twardy 2009 ). Dotychczas, na stanowisku Karsznice I, w utworach eolicznych z fazy antropogenicznej zidentyfikowano ślady wykopywania pniaków ( tzw. karp ) oraz ślady przepalania pniaków tkwiących w seriach eolicznych ( fot. 4 ). Usuwanie pniaków było jedną z czynności, które poprzedziły założenie w średniowieczu pola uprawnego u podnóża wydmy, obejmującego także dolne części jej stoku. Ślady uprawy ubogich, lekkich gleb bielicoziemnych pokrywających holoceńskie utwory eoliczne rozpoznano na stanowiskach w Karsznicach, Polesiu i Śniatowej.

13 Antropogeniczna faza wydmotwórcza w środkowej Polsce 169 Fot. 4. Osłonięcie Karsznice I. Dół po wykopywaniu pniaka z gleby kopalnej, datowanej 14 C na 910 ± 50 lat BP ( fot. J. Twardy ) Photo 4. Exposure Karsznice I. The hole left by digging out the stump from a fossil soil dated at 910 ± 50 years BP ( photo by J. Twardy ) Przebieg antropogenicznej fazy wydmotwórczej Prahistoryczne społeczności górnego paleolitu i mezolitu często osiedlały się na późnoglacjalnych wydmach. Miało to miejsce w szczególnych sytuacjach topograficznych, gdzie wydmie towarzyszyło jezioro ( Chmielewska, Chmielewski 1960, 1975 ; Niesiołowska-Śreniowska, Cyrek 1975 ; Niesiołowska-Śreniowska i in ; Marosik 2011 i in. ). Społeczności kultur późnopaleolitycznych i mezolitycznych ( kultury świderskiej, komornickiej i janisławickiej ) prowadziły gospodarkę typu adaptacyjnego, tworząc małe,

14 170 Juliusz Twardy

15 Antropogeniczna faza wydmotwórcza w środkowej Polsce 171 mobilne grupy. W związku z charakterem gospodarki i osadnictwa ich działalność nie zapisała się w znaczniejszych przeobrażeniach morfologii wydm. Świadectwa okresowego bytowania ludności wyżej wymienionych kultur na wydmach późnoglacjalnych sprowadzają się do zniszczenia struktury stropowych serii eolicznych i rozwiniętych na nich gleb kopalnych, a także do pokrycia zawietrznego stoku wydmy cienką, bezstrukturalną serią eoliczną, przesyconą materiałem zabytkowym. Funkcjonowanie społeczności ww. jednostek kulturowych należy w znacznym stopniu odnosić jeszcze do wydmotwórczej fazy przekształcania ( Dylikowa 1958 ), która poprzedzała fazę antropogeniczną. W tej sytuacji zaznacza się problem nakładania się na siebie czynników naturalnych ( paleoklimatycznych ) i antropogenicznych, który często okazuje się niemożliwy do jednoznacznego rozstrzygnięcia ( Starkel 2006a, b ). Podsumowując, można stwierdzić, że w początkowych etapach antropogenicznej fazy wydmotwórczej, które można odnosić do starszej części okresu atlantyckiego ( fazy AT-1 i AT-2 ) i mezolitu ( por. ryc. 4 ), zapis ówczesnej transformacji osadów i form Ryc. 4. Wyniki datowań 14 C osadów mineralnych i organicznych powstających w warunkach antropopresji w Polsce środkowej A stratygrafia holocenu, B lata conv. BP, C datowania substancji organicznych w osadach eolicznych ( za : Klatkowa 1991 ), D datowania jw., nowe wyniki, E porównanie wyników datowań osadów eolicznych z datowaniami osadów stokowych, rzecznych i torfów, F kultury pradziejowe i okresy. Symbole : a pojedyncze datowania 14 C, b zgrupowania datowań 14 C, 1 stanowiska na Wysoczyźnie Łódzkiej, 2 stanowiska w Pradolinie Warszawsko-Berlińskiej, 3 stanowiska w innych makroformach wklęsłych otaczających Wysoczyznę Łódzką ( dolina Warty, Kotlina Szczercowska, system doliny Pilicy ) ; datowania osadów : 4 eolicznych, 5 stokowych, rzecznych i torfów. Fig. 4. Results of 14 C dating of mineral and organic deposits formed under anthropopressure in central Poland A Holocene stratigraphy, B conv. years BP, C dating of organic material in aeolian series ( after Klatkowa 1991 ), D dating as above, new results, E comparison of dating results of aeolian deposits with dating of slope deposits, fluvial deposits and peats, F prehistoric cultures and periods. Symbols : a individual 14 C datings, b clusters of 14 C datings, 1 sites in the Łódź Upland, 2 sites in the Warsaw-Berlin ice marginal valley, 3 sites in other concave macroforms surrounding the Łódź Upland ( Warta River valley, Szczerców Basin, Pilica River valley system ) ; results of dating of : 4 aeolian deposits, 5 slope deposits, fluvial deposits and peats.

16 172 Juliusz Twardy eolicznych w środkowej Polsce jest bardzo nieliczny, a jego geomorfologiczne znaczenie jest znikome. Sytuacja ta zmieniła się u schyłku okresu atlantyckiego ( od przełomu faz AT-3 i AT-4 ) i w starszej części okresu subborealnego, czyli w części holocenu odpowiadającej neolitowi. W tym okresie ślady przeobrażeń wydm odnotowano na kilku stanowiskach z środkowej Polski ( Wojciechów, Nagórki, Szynkielów, Grabek, Ldzań i Rąbień ). Z analizy części E ryc. 4 wynika, że w okresie pomiędzy 6100 a 3800 lat B P wyraźnie dominują datowane metodą 14 C świadectwa przeobrażeń systemów eolicznych ( 11 datowań ) nad udokumentowanymi tą samą metodą świadectwami przeobrażeń systemów stokowych, fluwialnych oraz mokradłowych ( 7 datowań ). Wskazuje to na presję neolitycznych społeczności pradziejowych ( kultury ceramiki wstęgowej rytej, pucharów lejkowatych, ceramiki sznurowej i amfor kulistych ) na gospodarczą eksploatację lub/i zajmowanie do celów osadniczych suchych geosystemów eolicznych. Wynika to z preferowania lekkich gleb, np. gleb bielicoziemnych, które chętnie brano pod uprawę w ramach tzw. agrotechniki lekkiej ( Wiklak 1975 ; Pelisiak 2003, 2004 ). Podobnie jak w górnym paleolicie i mezolicie ludność zasiedlała większe wydmy późnovistuliańskie, a wskutek bardziej osiadłego charakteru osadnictwa pierwszych społeczności rolniczych i zwiększenia się liczebności grup ludzkich geomorfologiczny zapis presji człowieka na geosystemy eoliczne jest wyraźniejszy. Nadal dominowało przykrywanie zawietrznych stoków wydm ( Szynkielów, Rąbień, Grabek ) seriami piasków eolicznych o kilkudziesięciocentymetrowej miąższości. W dyskutowanym okresie zrekonstruowano także fakty nadbudowywania szczytowych partii wydm parabolicznych i łukowo-parabolicznych neoholoceńskimi seriami eolicznymi. Miało to miejsce na stanowiskach Nagórki ( Krajewski 1977, 1997 ) oraz Ldzań ( Pelisiak, Kamiński 2004 ). Odnotowano także rozbudowanie ramienia wydmy w Wojciechowie ( Krajewski 1977 ), które nastąpiło zarówno dzięki jego wydłużeniu, jak i podwyższeniu jego grzbietu. W epoce brązu, szczególnie po około lat BP ( Twardy i in ), środowisko geograficzne środkowej Polski podlegało dynamicznemu przekształcaniu przez przedstawicieli dwóch jednostek kulturowych stosunkowo krótkotrwałej kultury trzcinieckiej ( Gąsior 1975 ; Górski i in.

17 Antropogeniczna faza wydmotwórcza w środkowej Polsce ) oraz długotrwałej kultury łużyckiej ( Kaszewski 1975 ), przeżywającej się przez kilkaset lat ( por. ryc. 4, część F ). Z paleoekologicznych badań podłódzkiego torfowiska Żabieniec ( Twardy i in ) wynika, że panował wówczas suchy i chłodny klimat, z nasileniem arydyzacji w fazie SB-2 okresu subborealnego. Silna presja człowieka na środowisko zapisała się ponownie w geosystemach eolicznych ( 10 faktów datowanych metodą 14 C ), aczkolwiek działalność człowieka równie wyraźnie odzwierciedlała się w środowisku stokowym ( 9 datowań 14 C ), rzecznym ( 8 datowań ), natomiast presja na systemy mokradłowe była nieco słabsza ( 5 datowań ). Na początku epoki brązu, a być może jeszcze w związku z działalnością społeczności schyłkowego neolitu, doszło do wznowienia wędrówki późnoglacjalnych wydm łukowo-parabolicznych ( stanowisko Gaj por. Twardy 2008 ), z czym wiąże się złożenie najbardziej miąższych neoholoceńskich serii eolicznych. Należy podkreślić, że zaszło to przy wyjątkowo sprzyjającej procesom eolicznym litologii, na bardzo rozległej, piaszczystej równinie aluwialnej z rozproszonymi późnovistuliańskimi wydmami i pokrywami eolicznymi, a więc na obszarze o zasadniczo równinnej rzeźbie terenu, która nie blokowała morfotwórczej działalności wiatru. Dla omawianego okresu charakterystyczne są już nowe, młode formy eoliczne kilkumetrowej wysokości nieregularne pagórki wydmowe, które powstały na przesuszonym u schyłku subboreału dnie doliny Moszczenicy ( Kamiński 1989, 1993 ), szybko objętym osadnictwem i gospodarczą eksploatacją. Gleby kopalne w podłożu tych form datowano na 3500 ±140 i 3600 ± 140 lat BP. Z dyskutowanym etapem antropogenicznej fazy wydmotwórczej należy wiązać także zapoczątkowanie powstawania neoholoceńskich pedolitów ( stanowisko Kłudzice 3620 ±50 lat BP i Małe Mystkowice 2380 ± 50 lat BP ), co wskazuje na nasilanie się wietrznej erozji gleb i akumulację uruchomionego materiału mineralnego i organicznego w pobliżu pól uprawnych. Kolejny etap w obrębie antropogenicznej fazy wydmotwórczej obejmuje epokę żelaza i sięga aż po środkową część wczesnego średniowiecza. Na terytorium środkowej Polski funkcjonowały wówczas społeczności kultury pomorskiej ( Jadczykowa 1975 ), a wkrótce po niej kultury przeworskiej. Pobyt przedstawicieli kultury pomorskiej w młodszym okresie przedrzymskim był krótkotrwały ( Malinowski 1989 ) i prawdopodobnie z tej

18 174 Juliusz Twardy

19 Antropogeniczna faza wydmotwórcza w środkowej Polsce 175 przyczyny zapisał się w przemianach środowiska w nikły sposób ( Twardy 2008, 2012 ; Twardy i in ). Działalności przedstawicieli kultury przeworskiej w Polsce środkowej ( Kaszewska 1975 ; Godłowski 1985 ; Siciński 2011 ) przypisuje się dużą dynamikę wzrostu liczby ludności oraz ekspansywną gospodarkę rolną połączoną z metalurgią żelaza, co wiązało się z obszernymi karczunkami lasów w celu pozyskania dużych ilości surowca energetycznego i tym samym prowadziło do zaostrzenia się relacji człowiek środowisko. Co interesujące, ówczesna presja człowieka na eksploatację suchych geosystemów eolicznych okazała się niewielka ( część E ryc. 4 ). Może to wynikać ze zmiany preferencji środowiskowych i pewnego odejścia od eksploatowania wyłącznie gleb lekkich, do czego mogły się przyczynić postępy w agrotechnice oraz wzmocnienie i udoskonalenie narzędzi rolniczych poprzez wprowadzenie żelaznych elementów do ich konstrukcji ( Kurnatowski 1966 ). Ryc. 5. Porównanie okresu rozwoju procesów eolicznych w Polsce środkowej z funkcjonowaniem grodów wczesnośredniowiecznych w łęczyckim skupisku grodowym Stanowiska z osadami eolicznymi i glebami kopalnymi : 1 Leonów, 2 Teodory, 3 Polesie, 4 Karsznice IV, 5 Karsznice II, 6 Karsznice I, 7 Polesie, 8 Stanisławów ; a wyniki datowań 14 C w latach kalendarzowych, b, c fazy powstawania i rozwoju grodu w Czerchowie ( Motylewska 2012 ), d, e datowane fazy rozwoju grodu w Łęczycy ( Grygiel 2014 ), f wznoszenie drewnianych obwałowań grodów, g ważniejsze pożary grodów, h symboliczny moment powstania państwa polskiego, i wyniki dendrochronologicznych datowań drewna użytego do konstrukcji obwałowań grodów, j fazy grodu łęczyckiego ( Grygiel 2014 ). Fig. 5. Comparison of phases of aeolian activity in Central Poland with functioning of the early medieval settlement claster of the Łęczyca stronghold Sites with aeolian sediments and fossil soils : 1 Leonów, 2 Teodory, 3 Polesie, 4 Karsznice IV, 5 Karsznice II, 6 Karsznice I, 7 Polesie, 8 Stanisławów ; a results of 14 C datings in calendar years, b, c phases of beginning and development of the stronghold at Czerchów ( Motylewska 2012 ), d, e dated phases of development of the Łęczyca stronghold ( Grygiel 2014 ), f construction of wooden ramparts, g major fires of strongholds, h symbolic moment of the beginnings of the state of Poland, i results of dendrochronological dating of wood used to the construction of ramparts, j phases of the Łęczyca stronghold ( Grygiel 2014 ).

20 176 Juliusz Twardy W bezprecedensowy sposób w osadach i formach rzeźby zapisała się antropopresja we wczesnym średniowieczu ( por. części D i E ryc. 4 ). Znaczna część udokumentowanych za pomocą metody 1 4 C przekształceń dotyczy wydm i pokryw eolicznych. We wczesnym średniowieczu doszło do splotu czynników antropogenicznych ( ryc. 5 ) z ciepłą i suchą fazą klimatyczną, znaną jako małe ( lub drugie ) optimum klimatyczne holocenu albo ocieplenie wczesnośredniowieczne ( M W P ). Istotne znaczenie miał wówczas dynamiczny rozwój liczby ludności w środkowej Polsce, znajdujący odzwierciedlenie w kształtowaniu się systemu grodowego. Omówienie obustronnych relacji człowiek środowisko, a także zapisu antropopresji w powstawaniu osadów i przemianach form rzeźby terenu jest tematem odrębnych prac autora ( Twardy, w druku, a, b ). W odpowiadającym średniowieczu etapie antropogenicznej fazy wydmotwórczej powstały zarówno nowe akumulacyjne formy eoliczne, jak i dochodziło do wznowienia rozwoju form starszych. Na dawnych granicach polno-leśnych powstawały małe wydmy wałowe ( Leonów, Polesie ), tworzyły się nowe, młode pokrywy eoliczne ( Karsznice ), a także niewielkie wydmy nieregularnego kształtu ( Grodzisko ). Na kilku stanowiskach ( Karsznice, Małe Mystkowice, Załęcze Wielkie i inne ) opisano tzw. kopce eoliczne, stanowiące odpowiedniki pagórków fitogenicznych ( Migoń 2005 ), decydujące o łatwej do spostrzeżenia odmienności neoholoceńskiej rzeźby eolicznej od tego samego rodzaju rzeźby uformowanej w późnym vistulianie. Równie często dochodziło w średniowieczu do nadbudowania nowymi, młodymi seriami eolicznymi starszych form wydmowych ( Grabiszew, Teodory, Karsznice, Stanisławów, Nagórki ). Rozwój rzeźby eolicznej w ostatnich 500 latach można traktować jako konsekwencje błędów w zagospodarowaniu środowiska. Karczunki lasów lub uprawa prowadzona na ukształtowanych w przeszłości pokrywach eolicznych i wydmach skutkowały wznowieniem morfotwórczej działalności wiatru. Aktywne procesy eoliczne o lokalnie dużym natężeniu obserwowano w środkowej Polsce jeszcze w połowie ubiegłego wieku ( Lencewicz 1922 ; Kossman 1930 ; Lencewicz, Małkowski 1953 ; Dylikowa 1958 ; Kobendza, Kobendza 1958 ).

21 Antropogeniczna faza wydmotwórcza w środkowej Polsce 177 Wnioski 1. Podczas mezo- i neoholocenu wydmy i pokrywy eoliczne środkowej Polski podlegały wielokierunkowej ewolucji w warunkach antropopresji. 2. Procesy eoliczne inicjował człowiek, głównie poprzez ingerencje w środowisko naturalne wrażliwych na działalność wiatru geosystemów eolicznych. 3. Do najbardziej efektywnej transformacji wydm i pokryw eolicznych dochodziło w okresach, w których nasilająca się antropopresja nakładała się na suche fazy klimatyczne, zarówno chłodniejsze ( okres subborealny ), jak i ciepłe ( wczesne średniowiecze ). 4. Kierunek przeobrażeń rzeźby eolicznej w mezo- i neoholocenie był w dużym stopniu uzależniony od czynników lokalnych. Oprócz niszczenia starych wydm często dochodziło do ich nadbudowywania i rozwoju przestrzennego. Powstawały także nowe eoliczne formy akumulacyjne w postaci pokryw eolicznych, małych wydm wałowych, nieregularnych pagórków wydmowych oraz niewielkich kopczyków eolicznych. 5. Skala przeobrażeń rzeźby eolicznej była również powiązana z czynnikami lokalnymi, takimi jak : nasilenie i długotrwałość antropopresji, sprzyjająca procesom eolicznym litologia podłoża geologicznego oraz nieutrudniający działalności wiatru charakter rzeźby terenu. 6. W mezo- i neoholocenie powstały osady eoliczne o parametrach uziarnienia zasadniczo zbliżonych do eolicznych utworów późnovistuliańskich. Ich wskaźnikami są natomiast : podwyższona zawartość rozproszonej próchnicy, zmieniająca się w szerokim zakresie obróbka ziarn kwarcu oraz pewna redukcja frakcji pylastych. 7. Proponuje się zastąpić termin wydmotwórcza faza niszczenia terminem antropogeniczna faza wydmotwórcza dla zasygnalizowania istotnego wpływu pośrednich działań człowieka na przemiany rzeźby eolicznej w mezo- i neoholocenie.

22 178 Juliusz Twardy Literatura Chmielewska M., Chmielewski W., 1960, Stratigraphie et chronologie de la dune de Witów, district de Łęczyca, Biuletyn Peryglacjalny, 8, Chmielewska M., Chmielewski W., 1975, Paleolit w Polsce środkowej, Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi, seria archeologiczna, 22, Dylikowa A., 1952, O metodzie badań strukturalnych w geomorfologii glacjalnej, Acta Geographica Universitatis Lodziensis, 3, Dylikowa A., 1958, Próba wyróżnienia faz rozwoju wydm w okolicach Łodzi, [ w :] Studia z geomorfologii dynamicznej, Acta Geographica Universitatis Lodziensis, 8, Dylikowa A., 1961, Katarzynów, [ w :] INQUA VI Congress, Warszawa Łódź, Poland, Aug. Sept, 1961, Abstract of papers, Suppl., Dylikowa A., 1967, Wydmy środkowej Polski i ich znaczenie dla stratygrafii schyłkowego plejstocenu, [ w :] R. Galon, J. Dylik ( red. ), Czwartorzęd Polski, PWN, Dylikowa A., 1968, Fazy rozwoju wydm w środkowej Polsce w schyłkowym plejstocenie, Folia Quaternaria, 29, Dylikowa A., 1969, Problematyka wydm śródlądowych w Polsce w świetle badań strukturalnych, [ w :] Procesy i formy wydmowe w Polsce, Czasopismo Geograficzne, 75, Forysiak J., Twardy J., 2012, Development of human-inducted geomorphological processes in the vicinity of peatlands of Central Poland, [ w :] J. Forysiak, L. Kucharski, M. Ziułkiewicz ( red. ), Peatland in semi-natural landscape their transformation and possibility of protection, Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Gawlik H., 1969, Wydmy w Kotlinie Szczercowskiej, Prace Geograficzne I G P A N, 75, Gąsior M., 1975, Kultura trzciniecka na obszarze Polski środkowej, Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi, seria archeologiczna, 22, Godłowski K., 1985, Przemiany kulturowe i osadnicze w południowej i środkowej Polsce w młodszym okresie przedrzymskim i w okresie rzymskim, Prace Komisji Archeologicznej, 23,

23 Antropogeniczna faza wydmotwórcza w środkowej Polsce 179 Górski J., Makarowicz P., Wawrusiewicz A. ( red. ), 2011, Osady i cmentarzyska społeczności trzcinieckiego kręgu kulturowego w Polesiu, stanowisko 1, woj. łódzkie, t. 1, Instytut Archeologii U Ł, Fundacja Uniwersytetu Łódzkiego. Grygiel R., 2014, Próba ustalenia chronologii absolutnej łęczyckiego grodu, [ w :] R. Grygiel, T. Jurek ( red. ), Początki Łęczycy, t. II, Muzeum Archeologiczne i Etnograficzne w Łodzi, Jadczykowa I., 1975, Kultura wschodniopomorska i kultura grobów kloszowych w Polsce środkowej, Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi, seria archeologiczna, 22, Kamiński J., 1989, Wpływ holoceńskich procesów eolicznych na kształtowanie dna doliny Moszczenicy, Acta Geographica Lodziensia, 59, Kamiński J., 1993, Późnoplejstoceńska i holoceńska transformacja doliny Moszczenicy jako rezultat zmian środowiska naturalnego oraz działalności człowieka, Acta Geographica Lodziensia, 64, Kaszewska E., 1975, Kultura przeworska w Polsce środkowej, Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi, seria archeologiczna, 22, Kaszewski Z., 1975, Kultura łużycka w Polsce środkowej, Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi, seria archeologiczna, 22, Klatkowa H., 1991, Remarks on dating and chronostratigraphy of Late Vistulian and Holocene aeolian episodes in Middle Poland, Zeitschrift für Geomorphologie, Suppl., 90, Kobendza J., Kobendza R., 1958, Rozwiewanie wydm Puszczy Kampinoskiej, [ w :] R. Galon ( red. ), Wydmy śródlądowe Polski, cz. 1, Kossman O., 1930, O wydmie aleksandrowskiej, Łódź. Krajewski K., 1977, Późnoplejstoceńskie i holoceńskie procesy wydmotwórcze w Pradolinie Warszawsko-Berlińskiej w widłach Warty i Neru, Acta Geographica Lodziensia, 39, Krajewski K., 1997, Holoceńskie poziomy organiczne w Nagórkach koło Grabowa Łęczyckiego, Acta Universitatis Lodziensis, Folia Geographica Physica, 1, Krukowski S., 1922, O wieku wydm Niżu Polskiego z punktu widzenia ich prehistorii i zastoisk cofającego się L 4, Posiedzenia Naukowe PIG. Kurnatowski S., 1966, Przemiany techniki uprawy roli w czasach między epoką brązową i wczesnym średniowieczem, Studia z Dziejów Gospodarstwa Wiejskiego, 8,

24 180 Juliusz Twardy Lencewicz S., 1922, Wydmy śródlądowe Polski, Przegląd Geograficzny, II, Lencewicz S., Małkowski S., 1953, Wydmy śródlądowe Polski, Wydawnictwa Geologiczne, Wraszawa. Malinowski T., 1989, Ekspansja kultury pomorskiej i charakter tej ekspansji, [ w :] J. Kmieciński ( red. ), Pradzieje ziem polskich, t. I II, Manikowska B., 1966, Gleby młodszego plejstocenu w okolicach Łodzi, Acta Geographica Lodziensia, 22, Manikowska B., 1975, Szynkielów osady eoliczne z glebami kopalnymi, [ w :] Przewodnik wycieczek XIII Ogólnopolskiego Zjazdu P T G, Łódź, Manikowska B., 1982, Gleby kopalne w wydmach Polski środkowej, Roczniki Gleboznawcze, XXXIII, 3 4, Manikowska B., 1985, O glebach kopalnych, stratygrafii i litologii wydm Polski środkowej, Acta Geographica Lodziensia, 52, Manikowska B., 1992a, Gleby kopalne w osadach z okresu lat B P w Polsce, Przegląd Geologiczny, 40, 10, Manikowska B., 1992b, Procesy eoliczne w okresie lat BP na obszarach piasków pokrywowych i wydm w Polsce, Przegląd Geologiczny, 40, 10, Manikowska B., 1995, Aeolian activity differentiation in the area of Poland during the period 20 8 ka BP, Biuletyn Peryglacjalny, 34, Manikowska B., 1999, Gleby kopalne i okresy pedogenetyczne w ewolucji środowisk Polski środkowej po zlodowaceniu warciańskim, Acta Geographica Lodziensia, 76, Manikowska B., 2002, Fossil paleosols and pedogenetic periods in the evolution of Central Poland environment after the Wartian Glaciation, [ w :] B. Manikowska, K. Konecka-Betley, R. Bednarek ( red. ), Problemy paleopedologii w Polsce Paleopedology problems in Poland, Marosik P., 2002, Ukształtowanie terenu i warunki geologiczne na stanowisku archeologicznym nr 11 w Grabku oraz na obszarze przyległym w dnie doliny Krasówki, [ w :] R. Grygiel ( red. ), Badania archeologiczne na terenie odkrywki Szczerców Kopalni Węgla Brunatnego Bełchatów S A, t. II, Fundacja Badań Archeologicznych im. prof. Konrada Jażdżewskiego, Fundacja U A M, Łódź, Marosik P., 2011, Wydma i torfowisko Rąbień w Aleksandrowie Łódzkim w świetle badań geomorfologicznych, [ w :] E. Niesiołowska-Śreniowska, D. K. Płaza, P. Marosik, Z. Balwierz ( red. ), Obozowiska ze starszej i środkowej epoki kamienia

25 Antropogeniczna faza wydmotwórcza w środkowej Polsce 181 na stanowisku 1 w Aleksandrowie Łódzkim w kontekście analizy środowiska naturalnego, Łódź, Migoń P., 2005, Geomorfologia, Wydawnictwo Naukowe P W N, Warszawa. Motylewska I., 2012, Grodzisko w Czerchowie w świetle badań archeologicznych, Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi, seria archeologiczna, 45, Niesiołowska-Śreniowska E., Cyrek K., 1975, Mezolit w Polsce środkowej, Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi, seria archeologiczna, 22, Niesiołowska-Śreniowska E., Płaza D. K., Marosik P., Balwierz Z. ( red. ), 2011, Obozowiska ze starszej i środkowej epoki kamienia na stanowisku 1 w Aleksandrowie Łódzkim w kontekście analizy środowiska naturalnego, Łódź. Pelisiak A., 2003, Osadnictwo. Gospodarka. Społeczeństwo. Studia nad kulturą pucharów lejkowatych na Niżu Polskim, Wydawnictwo UR, Rzeszów. Pelisiak A., 2004, Osadnictwo kultury pucharów lejkowatych w dorzeczu Grabi ( Polska środkowa ), [ w :] D. Abłamowicz, Z. Śnieszko ( red. ), Zmiany środowiska geograficznego w dobie gospodarki rolno-hodowlanej. Studia z obszaru Polski, Muzeum Śląskie w Katowicach, Stowarzyszenie Naukowe Archeologów Polskich oddział w Katowicach, Katowice, Pelisiak A., Kamiński J., 2004, Geneza i wiek osadów w dolinie Garbi na stanowisku Ldzań w świetle osadnictwa pradziejowego, [ w :] D. Abłamowicz, Z. Śnieszko ( red. ), Zmiany środowiska geograficznego w dobie gospodarki rolno-hodowlanej. Studia z obszaru Polski, Muzeum Śląskie w Katowicach, Stowarzyszenie Naukowe Archeologów Polskich oddział w Katowicach, Katowice, Prusinkiewicz Z., 1971, Naspy przyklifowe nowy typ gleb morskiego pobrzeża, Zeszyty Naukowe U M K, seria geograficzna, 7, 26, Rzepecki S., Twardy J., Forysiak J., 2015, LiDAR, barrows and aeolian hillocks. Between theory and practice, Sprawozdania Archeologiczne, 67, Siciński W., 2011, Zadowice nad Prosną. Zespół osadniczy kultury przeworskiej z okresu wpływów rzymskich, Fundacja Badań Archeologicznych im. prof. Konrada Jażdżewskiego, Muzeum Archeologiczne i Etnograficzne w Łodzi, Łódź. Starkel L., 2006a, Czy można oddzielić wpływ czynników klimatycznych od antropogenicznych w przekształceniu geoekosystemów?, [ w :] Seminarium nt. Jak oddzie-

26 182 Juliusz Twardy lić wpływ zmian klimatycznych od antropogenicznych w młodszym holocenie na obszarze Polski, P A N, Kraków, 1 2. Starkel L., 2006b, Klimat a człowiek w transformacji środowiska przyrodniczego Polski, [ w :] M. Gutry-Korycka, A. Kędziora, L. Starkel, L. Ryszkowski ( red. ), Długookresowe przemiany krajobrazu Polski w wyniku zmian klimatu i użytkowania ziemi, Poznań, Twardy J., 2008, Transformacja rzeźby centralnej części Polski środkowej w warunkach antropopresji, Wydawnictwo U Ł, Łódź. Twardy J., 2009, Bezpośredni zapis działalności gospodarczej człowieka w osadach stokowych i eolicznych w centralnej Polsce, Środowisko Człowiek Cywilizacja, II, Twardy J., 2012, Influence of man and climate changes on relief and geological structure transformation in central Poland since the Neolithic, Geographia Polonica, 84, Special Issue 1, Twardy J., w druku ( a ), Wczesnośredniowieczna transformacja rzeźby eolicznej pola wydmowego w Karsznicach ( Pradolina Warszawsko-Berlińska ), Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi, seria archeologiczna, 45. Twardy J., w druku ( b ), Reakcja geogenicznych składowych środowiska centralnej Polski na antropopresję i zmiany klimatu w średniowieczu, Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi, seria archeologiczna, 45. Twardy J., Forysiak J., 2006, Zapis działalności człowieka w osadach eolicznych w otoczeniu stanowiska archeologicznego Polesie 1, II Sympozjum Archeologii Środowiskowej Środowiskowe uwarunkowania lokalizacji osadnictwa, Przewodnik terenowy, Łódź, Twardy J., Forysiak J., 2011, Charakterystyka środowiska geograficznego okolic stanowiska archeologicznego Polesie 1 oraz neoholoceńskie zmiany jego budowy geologicznej i rzeźby, [ w :] J. Górski, P. Makarowicz, A. Wawrusiewicz ( red. ), Osady i cmentarzyska społeczności trzcinieckiego kręgu kulturowego w Polesiu, stanowisko 1, woj. łódzkie, t. I, Instytut Archeologii U Ł, Fundacja UŁ, Twardy J., Forysiak J., Kittel P., 2014, Evolution of vegetation, relief and geology in Central Poland under anthropopressure, [ w :] E. Kobojek, T. Marszał ( red. ), Origin of relief of central Poland and its anthropogenic transformation in Łódź University geographical research, Wydawnictwo U Ł,

27 Antropogeniczna faza wydmotwórcza w środkowej Polsce 183 Twardy J., Forysiak J., Żurek S. ( red. ), 2010, Torfowisko Żabieniec warunki naturalne, rozwój i zapis zmian paleoekologicznych w jego osadach, Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań. Twardy J., Wiśniewska M., w druku, Zapis działalności człowieka w transformacji wydm w Teodorach ( Wysoczyzna Łaska ) i Grabiszewie ( Kotlina Kolska ) podczas średniowiecza, Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi, seria archeologiczna, 45. Wachecka-Kotkowska L., 2004, Zmiany środowiska doliny dolnej Luciąży w holocenie, Acta Universitatis Lodziensis, Folia Geographica Physica, 6, Wiklak H., 1975, Neolit w Polsce środkowej, Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi, seria archeologiczna, 22, Wiśniewska M., Twardy J., 2014, Średniowieczna transformacja wydm w Teodorach ( Wysoczyzna Łaska ) i Grabiszewie ( Kotlina Kolska ) w warunkach zmian klimatu i narastania antropopresji, [ w :] P. Kittel, K. Ludwisiak, J. Twardy, wi. Nowak ( red. ), Naturalne i archeologiczno-historyczne uwarunkowania osadnictwa średniowiecznego. VIII Sympozjum S A S, r., Łódź Łęczyca, Juliusz Twardy Uniwersytet Łódzki Wydział Nauk Geograficznych ul. Narutowicza 88, Łódź juliusz.twardy@geo.uni.lodz.pl

28