XXIV Konferencja Naukowo-Szkoleniowa STRATYGRAFIA PLEJSTOCENU POLSKI Czwartorzęd pogranicza niżu i wyżyn w Polsce Środkowej

Transkrypt

1 XXIV Konferencja Naukowo-Szkoleniowa STRATYGRAFIA PLEJSTOCENU POLSKI Czwartorzęd pogranicza niżu i wyżyn w Polsce Środkowej pod patronatem Głównego Geologa Kraju prof. dr hab. Mariusza-Orion Jędryska 4-8 września 2017 r. Wawrzkowizna k/bełchatowa

2 REDAKCJA: JULIUSZ TWARDY KONSULTACJA NAUKOWA: LESZEK MARKS PROJEKT OKŁADKI: LUCYNA WACHECKA-KOTKOWSKA MAPA NA TYLNEJ STRONIE OKŁADKI: JOANNA RYCHEL PROJEKT LOGO KONFERENCJI: ZUZANNA KITTEL SKŁAD TEKSTU: JULIUSZ TWARDY Zdjęcia na okładce: Górne po lewej i prawej KWB Bełchatów, pole Szczerców usuwanie nadkładu czwartorzędowego. Dolne po lewej grodzisko w Rozprzy, dolina Luciąży. Fot. W. Stępień, 2013 Dolne po prawej - peryglacjalne przeksztacenia glin na stanowisku Ochotnik. Fot. L. Wachecka-Kotkowska, 2012 Konferencja zorganizowana dzięki wsparciu finansowemu Komitetu Badań Czwartorzędu PAN Tom wydano dzięki wsparciu finansowemu Łódzkiej Fundacji Badań Naukowych Organizatorzy wyrażają podziękowania Władzom PGE Górnictwo i Energetyka Konwencjonalna S.A. za wszelką pomoc, objęcie konferencji patronatem honorowym oraz udostępnienie odkrywki do zwiedzenia. Serdecznie dziękujemy pracownikom Działu Geologicznego Oddziału KWB Bełchatów z okazaną pomoc i owocną współpracę. Katedra Geomorfologii i Paleogeografii Wydział Nauk Geograficznych Uniwersytet Łódzki Drukarnia INTEROLA ul.więckowskiego 43/45, Łódź tel/ zaklad_poligraficzny@op.pl Łódź, 2017 ISBN

3 O R G A N I Z A T O R K O N F E R E N C J I: KATEDRA GEOMORFOLOGII I PALEOGEOGRAFII, WYDZIAŁ NAUK GEOGRAFICZNYCH, UNIWERSYTET ŁÓDZKI W S P Ó Ł O R G A N I Z A T O R Z Y I I N S T Y T U C J E W S P I E R A J Ą C E: PRACOWNIA GEOLOGII, WYDZIAŁ NAUK GEOGRAFICZNYCH, UNIWERSYTET ŁÓDZKI PAŃSTWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY PAŃSTWOWY INSTYTUT BADAWCZY KOMITET BADAŃ CZWARTORZĘDU, POLSKA AKADEMIA NAUK PGE GÓRNICTWO I ENERGETYKA KONWENCJONALNA S.A. ŁÓDZKA FUNDACJA BADAŃ NAUKOWYCH Komitet Honorowy Konferencji: Przewodniczący Komitetu Badań Czwartorzędu Polskiej Akademii Nauk prof. dr hab. Leszek Marks Główny Geolog Kraju prof. dr hab. Mariusz-Orion Jędrysek Dziekan Wydziału Nauk Geograficznych Uniwersytetu Łódzkiego dr hab. Bogdan Włodarczyk, prof. ndzw. UŁ Dziekan Wydziału Nauk o Ziemi i Kształtowania Środowiska Uniwersytetu Wrocławskiego dr hab. Henryk Marszałek, prof. ndzw. UWr Prezes PGE Górnictwo i Energetyka Konwencjonalna S.A. mgr inż. Sławomir Zawada prof. dr hab. Dariusz Krzyszkowski, WNoZiKŚ UWr Komitet Organizacyjny Konferencji: Przewodniczący: dr hab. Juliusz Twardy, prof. ndzw. UŁ Członkowie: dr hab. Piotr Czubla, prof. ndzw. UŁ dr hab. Jacek Forysiak, prof. ndzw. UŁ dr Jan Stanisław Goździk, WNG UŁ mgr inż. Marek Waldemar Jończyk - Dział Geologii KWB Bełchatów dr hab. Piotr Kittel, prof. ndzw. UŁ mgr inż. Katarzyna Kowalska - Dział Geologii KWB Bełchatów dr hab. Joanna Petera-Zganiacz, prof. ndzw. UŁ dr hab. Małgorzata Roman, prof. ndzw. UŁ mgr Bartosz Stępień, KGiP WNG UŁ Sekretariat konferencji: dr Lucyna Wachecka-Kotkowska, KGiP WNG UŁ dr Joanna Rychel, PIG-PIB 3

4 Komunikaty ZRÓŻNICOWANIE LITOSTRATYGRAFICZNE FLUWIO I LIMNOGLACJALNYCH UTWORÓW WARCIAŃSKICH NA PRZYKŁADACH Z POLSKI ŚRODKOWEJ Zbigniew RDZANY, Małgorzata FRYDRYCH Uniwersytet Łódzki, Wydział Nauk Geograficznych, Katedra Geografii Fizycznej zbigniew.rdzany@geo.uni.lodz.pl malgorzata.frydrych@geo.uni.lodz.pl Zlodowacenie warty jako pojęcie paleoglacjologiczne (zlodowacenie sensu stricto, istnienie lądolodu) nie ma do dziś powszechnie zaakceptowanej jednoznacznej pozycji klimatostratygraficznej. Jest traktowane jako samodzielne zlodowacenie, stadiał lub faza kończąca piętro MIS 6 (a zarazem ostatni etap zlodowacenia odry, kompleksu środkowopolskiego) w końcowym etapie środkowego plejstocenu, bezpośrednio przed interglacjałem eemskim. Rozwój wiedzy na temat litostratygrafii utworów zlodowacenia warty ostatniego nasunięcia lądolodu na niemal całym obszarze Polski Środkowej nie licząc pojedynczych prac z międzywojnia, ma historię sięgającą pierwszych lat po II wojnie światowej. Rozpoczęto wówczas opracowanie map geologicznych oraz terenowe badania rzeźby, początkowo jednak były to badania ukierunkowane na rekonstrukcje środowisk peryglacjalnych, w mniejszym stopniu glacjalnych. Od końca lat 60. nastąpił wzrost zainteresowania osadami glacjalnymi regionu. Opublikowano wiele monografii z zakresu geomorfologii glacjalnej i geologii czwartorzędu, w znacznej części lub całkowicie poświęconych poszczególnym typom osadów piętra warciańskiego. m.in.: utworom ablacyjnym: Klatkowa (1982), glinom zwałowym: Nalewajko (1982), deformacjom glacitektonicznym osadów warciańskich: Klatkowa (1993, 1996), Załoba, Czubla (1995), Załoba (1996), utworom zastoiskowym: Miziołek (1988), zróżnicowaniu litofacjalnemu kemów: Klajnert (1978), Rdzany (1997), Jaksa (2006). Najbardziej precyzyjny obraz wykształcenia litofacjalnego uzyskano dla kemów, które należą do pospolitych form rzeźby regionu. Nieco słabiej rozwiązany został problem zróżnicowania utworów w formach typu moren czołowych (stożków marginalnych) oraz sandrów. Ustalenie cech litologicznych profilu pomaga ustalić kategorię genetyczną danej formy glacjalnej, ale często nie przesądza o takim wniosku, bez dodatkowych analiz morfologicznych i ustalania tła paleogeograficznego otaczających krajobrazów geomorfologicznych. Uważamy, że wyznaczeniu zakresu profilu litologicznego, który odpowiada jednostce warciańskiej, pomaga ustalenie prawidłowości cech litofacjalnych pod kątem zapisu poziomu energii środowisk sedymentacyjnych. Ustalenie to ma nie tylko znaczenie w rekonstrukcjach środowisk sedymentacyjnych, bowiem pozwala łatwiej odróżniać osady warciańskie od starszych w profilach plejstocenu. Stwierdzamy także, ze istnieje również regionalne zróżnicowanie profili litofacjalnych określonych kategorii form. Na przykład kemy w dorzeczu górnej i środkowej Rawki to głównie kemy glacilimniczne, o profilach osadów związanych z przewagą niskoenergetycznej sedymentacji deltowej i zbiornikowej. Pełne profile związane ze zlodowaceniem warty w Polsce Środkowej można z reguły powiązać z jednym z czterech grup litotypów: 1) litotypy wysokiej energii stwierdzono głównie w ozach (Rzymska rys. 1A, Rylska) i w stożkach marginalnych (okolice Tuszyna), a także lokalnie w budowie wysoczyzn morenowych, gdzie mogły zaistnieć powodzie glacjalne (jökulhlaupy). 2) litotypy średniej energii są spotykane najbardziej powszechnie: w większości ozów (oz Łaznowskiej Woli), w wielu kemach (zwłaszcza zachodniej części regionu rys. 1B) i w sandrach. 3) litotypy niskiej energii są charakterystyczne w kemach glacilimnicznych oraz w osadach zbiorników zastoiskowych (w różnych częściach regionu, z przewagą części wschodniej) (rys. 1C). 4) litotypy deformacyjne są dość częste, zwłaszcza w zachodniej i środkowej części regionu. Są różnego pochodzenia: glacitektonicznego, glacistatycznego, obciążeniowego, sejsmicznego, paraglacjalnego, peryglacjalnego i in. Litofacje deformacyjne nie zawsze dobrze definiują zasięg piętra warciańskiego, gdyż w zaburzenia włączone są często osady starsze, nawet neogeńskie, a z drugiej strony często obejmują tylko część profilu warciańskiego. 79

5 Komunikaty Rys. 1. Profile litofacjalne osadów: A. Centralna część ozu Rzymska (Frydrych, 2016). B. Stożek w kemie glacifluwialnym w Cieni III. C. Centralna część wału kemowego o strukturze delty w Rawie Mazowieckiej (ul. Kolejowa) Elementy kodu litofacjalnego w opisie tekstury: B głazy, G żwiry, S piaski, F mułki; elementy kodu litofacjalnego w opisie struktury: m masywna, t warstwowanie przekątne rynnowe, p warstwowanie przekątne płaskie, i warstwowanie nachylone skłonów delt, r riplemarki, l warstwowanie niskokątowe, h warstwowanie horyzontalne Wyróżnianie litotypów na podstawie odtworzonego poziomu energii ułatwia dokonywanie analiz litostratygraficznych, które bazują także na innych cechach osadów. Nie zawsze jednak jednostki litostratygraficzne (warstwy, ogniwa, formacje) ściśle nawiązują do litotypów (Marks i in., 2014). Literatura: FRYDRYCH, M., Structural and textural response to dynamics of fluvioglacial processes of the Rzymsko esker sediments, Central Poland. Geology, Geophysics & Environment, 42(4),

6 Komunikaty JAKSA, A., Środowiska sedymentacyjne kemów regionu łódzkiego. Acta Geogr. Lodz., 92, KLAJNERT, Z., Zanik lodowca warciańskiego na Wysoczyźnie Skierniewickiej i jej północnym przedpolu. Acta Geogr. Lodz., 38, p KLATKOWA, H., Utwory ablacyjne w regionie łódzkim. Acta Geogr. Lodz., 45, Klatkowa H., Niektóre cechy glacigenicznych osadów warty w środkowej Polsce. Acta Geogr. Lodziensia, 65, KLATKOWA, H., Elementy glacitektoniczne w budowie geologicznej i rzeźbie podłódzkiej części środkowej Polski. Acta Geogr. Lodz., 72, MARKS, L., BER, A., LINDNER, L., Zasady polskiej klasyfikacji i terminologii stratygraficznej czwartorzędu. Polska Akademia Nauk, Komitet Badań Czwartorzędu, MIZIOŁEK, E., Właściwości litologiczne i surowcowe osadów zastoiskowych w regionie łódzkim. Acta Geogr. Lodz., 58, NALEWAJKO, J., Zróżnicowanie litofacjalne warciańskich glin morenowych w regionie łódzkim. Acta Geogr. Lodz., 44, RDZANY, Z., Kształtowanie rzeźby terenu między górną Rawką a Pilicą w czasie zaniku lądolodu warciańskiego. Acta Geographica Lodziensia, 73, ZAŁOBA, M., CZUBLA, P., Examples of deformation structures in deposits of different ages in the vicinity of the Uniejów basin and the eastern part of the Turek Plateau. Acta Geogr. Lodz., 68, ZAŁOBA, M., Uwagi dotyczące wykształcenia i mechanizmów deformacji struktur glacitektonicznych w Pagórkach Warciańskich. Acta Geogr. Lodz., 72,