Higiena głosu w pracy nauczyciela

Transkrypt

1 Higiena głosu w pracy nauczyciela Summary Dysphonia is a frequent voice disorder in the midst of people who use their voice as a instrument of working. It is a medical term for hoarseness or other phonation disorders, thus dysphonia is a voice disorder characterized by hoarseness, weakness or even loss of voice. Apparatuses: phonatory, respiratory and occlusal should be healthful, if we want to have a normal voice. Chronic, functional dysphonia can occur among people such as teachers or journalists, who use their voice a lot. Functional dysphonia as one of many kinds of dysphonias is a voice disorder when vocal quality deteriorates and both anatomic and neurologic etiologic factors are excluded. We can divide the functional voice disorders into four categories based on etiology and symptoms. Prevention and rehabilitation for voice disasters should be lead straightly and should include the elimination of vocally abusive behaviours. The last part of article is about simple exercises of voice. They should be helpful in addition to the speech therapy and vocal production. Wstęp Tematem wieku publikacji z dziedziny psychologii, pedagogiki, logopedii czy medycyny jest aktualny obecnie problem zdrowia i funkcjonowania narządu mowy. Coraz częściej, zwłaszcza wśród osób zawodowo pracujących głosem, spotykamy się z zaburzeniami funkcji głosowych, a granica wieku osób z tym problemem stale się obniża. Wśród czynników sprzyjających powstawaniu zaburzeń głosu najczęstszymi są : - nieprawidłowe używanie aparatu artykulacyjnego, - wysiłek głosowy, - obniżony zakres wydolności narządu głosu, - stan endokrynologiczny, - wzrastające zanieczyszczenie środowiska, - nasilanie się chorób alergicznych i coraz nowsze alergeny, - cechy emocjonalne - wzmożona pobudliwość nerwowa, - stres, - problemy laryngologiczne (m.in. nieżyt krtani, zapalenie gardła i zatok przynosowych), - zaburzenia czynnościowe mięśni krtani, - staż pracy. Pojedynczy czynnik jednak nie powoduje znacznych zaburzeń głosu, dopiero ich połączenie może stać się przyczyną większych problemów. 1

2 Aby dźwięki mowy mogły powstać i brzmieć właściwie, sprawne muszą być trzy narządy stanowiące całość aparatu służącego do wytwarzania dźwięków mowy: narząd oddechowy, fonacyjny i artykulacyjny. Od sprawności każdego z nich oraz od ich koordynacji zależy jakość mowy. 1. Narządy mowy. 1.1 Narząd oddechowy Narząd oddechowy, składający się z płuc, oskrzeli i tchawicy, jako wyspecjalizowany narząd wymiany gazowej uczestniczy w procesie oddychania, od którego z kolei uzależniona jest czynność mówienia. Oddychanie składa się z dwóch faz: wdechu i wydechu. Podczas wdechu obniża się przepona i zwiększa objętość klatki piersiowej. Przy wydechu przepona podnosi się a żebra opadają. Choć oddychanie jest czynnością odruchową, niezależną od naszej woli, wypracowanie właściwego toru oddechowego zwiększa komfort posługiwania się głosem. Tor oddechowy, jako trzeciorzędowa cecha płciowa, ustala się w okresie dojrzewania (u chłopców jest to tor przeponowy, u dziewcząt żebrowy), jednak praca nad oddechem i udoskonalenie go możliwe jest w każdym wieku, gdyż za pośrednictwem kory mózgowej możemy wpływać na czynność oddechową. 1.2 Narząd fonacyjny Narządem służącym do wytwarzania głosu jest krtań, znajdująca się między czwartym a szóstym kręgiem szyjnym. Jej dolna część przechodzi w tchawicę a górna łączy się z jamą gardłową, którą od krtani oddziela nagłośnia ruchoma chrząstka zabezpieczająca krtań. Cała krtań wyścielona jest od wewnątrz błoną śluzową, która jest cienka, wrażliwa, przez co ma skłonność do obrzęków. Jest to narząd bardzo delikatny, reagujący na zbyt niską lub wysoką temperaturę, wilgotność czy zapylenie powietrza. Szkodliwe dla krtani jest także zbyt głośne mówienie, nagły krzyk, powodujący gwałtowne zwarcie strun głosowych połączone z napięciem mięśni całego ciała. Krtań to narząd ruchomy, zawieszony na kości gnykowej, unoszący się i opadający przy połykaniu, mówieniu, śpiewaniu, składający się z chrząstek połączonych ze sobą stawami, mięśniami i więzadłami. Wszystkie chrząstki krtani (parzyste: nalewkowe, rożkowate, klinowate i nieparzyste: pierścieniowata, tarczowata, nagłośniowa) połączone są ze sobą złożonym systemem stawów, wiązadeł i błon, nadającym im ruchomość i ułatwiającym pracę odpowiednim mięśniom krtani zewnętrznym i wewnętrznym. Do chrząstek krtani przyrośnięta jest od środka błona sprężysta krtani, składająca się z dwóch części - górnej (błony czworokątnej) oraz dolnej (stożka sprężystego). Górne krawędzie stożka sprężystego to więzadła (struny) głosowe. Przyśrodkowo od więzadeł głosowych znajdują się fałdy błony śluzowej, tzw. fałdy głosowe. Przy mówieniu, dzięki ruchom obrotowym chrząstek nalewkowych fałdy głosowe mogą się bardziej lub mniej rozsuwać. W wyniku tego między więzadłami głosowymi powstaje otwór zwany głośnią, którego wielkość jest zmienna. Najszerszy jest podczas chuchania a węższy przy wdechu, podczas gdy przy rozluźnionych mięśniach przybiera kształt owalny. Przy wymawianiu głosek bezdźwięcznych głośnia ma kształt trójkąta równoramiennego, podczas gdy przy głoskach dźwięcznych fałdy głosowe są zsunięte i wibrują. 2

3 Nastawienie głosu to sposób zapoczątkowania dźwięku, który ma ogromne znaczenie dla osób pracujących głosem. Decyduje o wysiłku głosowym i zmęczeniu głosu a nawet o problemach (lub ich braku) z głosem. Jeżeli wibracja wiązadeł głosowych odbywa się przy silnym zwarciu, a fonacja rozpoczyna się od ich nagłego rozwarcia mówimy o twardym nastawieniu głosu, który jest znacznie mniej korzystny dla mówiącego. Najlepiej jest, jeśli fonacja rozpoczyna się od łagodnego zbliżania wiązadeł głosowych, czyli tzw. Miękkiego nastawienia głosu. Miękkie powinno być również zakończenie fonacji, podczas którego drgania wygasają powoli. Głos jest wtedy pozbawiony napięć i wysiłku, krtań nie ulega przeciążeniom, w związku z czym unikniemy skutków nieprawidłowego posługiwania się narządem fonacyjnym. 1.3 Narząd artykulacyjny Jama gardłowa, ustna i nosowa wraz z dodatkowym zespołem przestrzeni rezonacyjnych utworzonych przez zatoki przynosowe tworzą tzw. nasadę, czyli część aparatu mowy znajdującą się powyżej krtani. Jamy gardłowa i ustna, w przeciwieństwie do nosowej, tworzą kanał, który dzięki ruchom podniebienia miękkiego, żuchwy, warg i języka może zmieniać swój kształt. Ich sprawność decyduje o naszej mowie i oddychaniu. Weźmy np. podniebienie miękkie, które przy oddychaniu jest opuszczone, natomiast przy połykaniu i wymawianiu większości głosek unosi się i zamyka wejście do jamy nosowej, pełniąc w ten sposób bardzo ważną funkcję dystrybutora strumienia powietrza. Częścią narządu artykulacyjnego pełniącą ważną rolę w artykulacji stanowią szczęki z łukami zębowymi, w związku z czym ubytki zębowe lub nieprawidłowości zgryzu są poważną przeszkodą w prawidłowej artykulacji, porównywalną z zaburzeniami w obrębie krtani i strun głosowych. 2. Dysfonie zawodowe jako efekt zaburzenia mechanizmów fonacyjnych. Zaburzenia czynnościowe stanowią największy odsetek pacjentów z zaburzeniami głosu. Zmianom ulegają nie tylko sposób tworzenia i emisji głosu (siła artykulacji głosek dźwięcznych, ich barwa, iloczasy, akcenty i melodia mowy), ale także jego charakter, czas fonacji, natężenie i wydolność głosowa, prowadząc w mowie głośnej do wtórnych nieprawidłowości o charakterze fonetycznym. Ogólnie dysfonią, jak podaje Barbara Maniecka - Aleksandrowicz, nazywa się wielopostaciowe zaburzenia głosu dotyczące wszystkich składowych akustycznych, tzn. częstotliwości, poziomu głośności, czasu trwania i barwy, występujących pojedynczo lub zespołowo w różnych zestawieniach. Dysfonie, czyli osłabienia głosu z powodu zaburzenia normalnego jego wytwarzania mogą przybierać formę: - hiperfunkcjonalną, gdzie napięcie mięśni krtani jest wzmożone, - hipofunkcjonalną, w której napięcie mięśni krtani jest zmniejszone, - mieszaną (dysfunkcjonalną), gdy zaburzona jest koordynacja pomiędzy oddychaniem, fonacją, artykulacją i czynnością rezonatorów - psychogenną powstającą na skutek stresu lub u osób ze zmianami osobowości, a dzielić się mogą na dysfonie czynnościowe i organiczne. 3

4 2.1 Dysfonia czynnościowa Wynikiem nieprawidłowych mechanizmów fonacyjnych spowodowanych niewłaściwym działaniem mięśni wewnątrz i zewnątrzkrtaniowych są dysfonie czynnościowe. Ich obraz kliniczny zdominowany jest przez objawy zmęczenia głosowego i zaburzenia o charakterze hiperfunkcjonalnym, określanym jako parestezje gardłowo krtaniowe. Poza zaburzeniami napięcia, zakresu i precyzji ruchów mięśni krtaniowych przyczyn dysfonii czynnościowych upatrywać należy także w zakłóceniu stosunków pomiędzy napinaniem i rozluźnianiem mięśni antagonistycznych, zaburzeniach równoczesnej i harmonijnej ich współpracy, czy nawet w zaburzonej koordynacji oddechowo-fonacyjno-artykulacyjnej. Chrypka, która występuje jako osłabienie głosu, jest jednym z głównych i słyszalnych objawów chorobowych toczących się w obrębie więzadeł głosowych. Długo trwająca upośledza ich prawidłową czynność, prowadząc do najcięższej postaci zaburzeń czynnościowych głosu afonii, czyli całkowitej utraty jego dźwięczności. Zmiany napięcia mięśni, zakresu i precyzji ruchów, zakłócenia stosunków pomiędzy napinaniem i rozluźnianiem mięśni antagonistycznych oraz zaburzenia ich równoczesnej harmonii i współpracy powodują tzw. fonoponozy. Jest to zaburzenie opisane przez J. Parello 1, wywołane nieprawidłowościami mechanizmów fonacji. Fonoponozy mają swoją patologiczną przyczynę w: - nieprawidłowościach konstytucjonalnych narządu głosu, - schorzeniach narządu oddechowego, - schorzeniach ogólnych, - braku kontroli słuchowej pochodzenia obwodowego i ośrodkowego, - nieprawidłowych nawykach fonacyjno artykulacyjnych, - przeciążeniu narządu głosu, - pracy głosem w nieodpowiednich warunkach higienicznych. Pierwszym sygnałem rozpoczynających się zaburzeń czynnościowych u osób zawodowo używających głosu są zmęczenie głosowe i chrypka, choć nie występują jeszcze zmiany organiczne w krtani. Lekceważenie tych objawów i nie zmienienie nawyków oddechowo fonacyjnych i artykulacyjnych może prowadzić do wtórnych zmian organicznych takich jak guzki głosowe, owrzodzenia kontaktowe, polipy, zmiany obrzękowo zapalne fałdów głosowych i przewlekłe nieżyty krtani. Te z kolei są przyczyną dysfonii organicznej, której wyleczenie może być o wiele trudniejsze. Fonoponozy, rozwijające się w następstwie nieprawidłowego tworzenia głosu to dysfonie zawodowe, które, jak podaje Obrębowski 2, dotyczą aż 20% nauczycieli, a ci stanowią tylko niewielki odsetek osób zawodowo posługujących się głosem. Gdy tylko pojawią się pierwsze objawy zaburzeń głosu, niezwykle istotne jest szybkie rozpoczęcie rehabilitacji i zmiana nawyków mówienia. 3. Profilaktyka i rehabilitacja logopedyczna głosu. 1 B. Maniecka Aleksandrowicz, A. Domeracka Kołodziej, Wybrane zaburzenia z patologii głosu, s A. Obrębowski, Postępowanie foniatryczne w zawodowo uwarunkowanych zaburzeniach głosu,[w:] Otolaryngologia 2002, nr 1(3), s

5 Możliwości leczenia zaburzeń głosu uwarunkowanych zawodowo są szerokie i obejmują obok postępowania logopedycznego także postępowanie foniatryczne, farmakologiczne, fizjoterapię, psychoterapię a w ostateczności leczenie fonochirurgiczne a efektywność leczenia i rehabilitacji głosu może pozytywnie wpłynąć na jakość życia i pracy osób zawodowo posługujących się głosem, w tym nauczycieli. Emisja głosu składa się z czynności oddychania, fonacji, artykulacji i rezonansu. W profilaktyce i rehabilitacji głosu pamiętać należy, że odpowiedzialne są za nią wszystkie narządy mowy, a zaburzenie czynności w jednym z nich upośledza funkcję innych. Dlatego tak ważne jest, aby postępowanie logopedyczne uwzględniało nie tylko ćwiczenia fonacyjne, ale także artykulacyjne, oddechowe a nawet relaksacyjne. W rehabilitacji głosu, która powinna być prowadzona systematycznie, wykorzystywane są różne metody, które mają na celu naukę prawidłowego oddychania z użyciem przepony, ćwiczenia nastawienia głosowego i rezonansu głosowego oraz ćwiczenia manipulacyjne - specjalny rodzaj masażu, który poprawia czynność krtani i normalizuje napięcie jej krtani. Masaż może wykonywać tylko specjalista, gdyż krtań jest narządem bardzo delikatnym i niewłaściwy ucisk może być niebezpieczny. Zazwyczaj rehabilitacja głosu trwa kilka miesięcy, jednak w zależności od rodzaju zaburzenia, systematyczności i dyscypliny pacjenta oraz od jego predyspozycji, niekiedy może trwać nawet kilka lat. Każdego dnia i dodatkowo przed dłuższym wystąpieniem, aby poprawić wyrazistość mowy, należy wykonać choć kilka podstawowych ćwiczeń usprawniających narządy artykulacyjne. Wiele ćwiczeń pacjent może po przeszkoleniu wykonywać samodzielnie w domu. Oto niektóre z nich: 3.1 Ćwiczenia narządów artykulacyjnych Sprawne działanie narządów mowy jest warunkiem prawidłowego wymawiania wszystkich głosek i tworzenia głosu w ogóle. Celem ćwiczeń narządów artykulacyjnych jest wypracowanie i utrzymanie sprawności ruchów języka, warg i podniebienia miękkiego. Każda z osób posługujących się głosem musi mieć bowiem wyczucie danego ruchu tylko wtedy będzie w stanie zapanować nad położeniem poszczególnych narządów mowy i sprawnie posługiwać się głosem, nie prowadząc do jego czynnościowych zaburzeń Ćwiczenia języka: - wysuwanie i chowanie języka przy szeroko otwartych ustach - unoszenie języka za górne zęby i cofanie go do podniebienia miękkiego - dotykanie czubkiem języka poszczególnych zębów- każdego z osobna - przy szeroko otwartych ustach unoszenie języka na górną wargę język na zmianę wąski i szeroki - przy szeroko otwartych ustach oblizywanie okrężnym ruchem na zmianę warg i zębów - dotykanie czubkiem języka kącików ust Ćwiczenia warg: - szerokie otwieranie i zamykanie ust - naprzemienne ruchy wysuwania i rozchylania ust - ruchy ściągające i rozciągające ust 5

6 - przesadne udawanie i/lub wypowiadanie samogłosek i, o, u - gwizdanie - parskanie wargami - cmokanie - przy złączonych zębach nakładanie dolnej wargi na górną i górnej na dolną Ćwiczenia żuchwy: - kilkakrotnie, trzymając palec wskazujący na brodzie otwieramy i zamykamy usta - udajemy żucie przy zamkniętych i otwartych ustach - swobodne ziewanie - opuszczanie i unoszenie żuchwy ku górze. Podczas opuszczania należy pilnować, aby żuchwa lekko się cofała - przesuwanie dolnej szczeki w lewo i prawo z zaznaczeniem pozycji środkowej Ćwiczenia podniebienia miękkiego: - ziewanie z szeroko otwartymi ustami - wdychanie i wydychanie powietrza ustami. Usta otwarte są szeroko a język wysunięty. - chrapanie na wdechu i wydechu - wymawianie sylab ak-ka, ek-ke, ok-ko..., ag-ga..., aka eke oko uku yky, koko-kuku, kuk uguek ko ge itd. 3.2 Ćwiczenia oddechowe. Choć oddychanie jest czynnością zautomatyzowaną i odbywa się poza naszą świadomością, w toku mówienia musimy zadbać o to, aby stało się procesem świadomym i zależnym od naszej woli. Dzięki temu oddech stanie się dynamiczny, podporządkowany zasadom oraz prawom sztuki pięknego mówienia. To od przebiegu funkcji oddechowych zależy jakość brzmienia głosu. Celem ćwiczeń oddechowych będzie dopracowanie tych funkcji, które doprowadzą do swobodnego operowania oddechem podczas mówienia. Pamiętać należy również o tym, że oddech musi być bezgłośny i niewidoczny, wdech szybki i cichy, wydech długi, równomierny i dowolnie regulowany potrzebą tekstu. Przykładowe ćwiczenia: - głęboki wdech podczas podnoszenia rąk do góry, wydech przy opadaniu rąk - nadmuchiwanie balonów - stojąc bierzemy głęboki wdech a następnie energicznie wydychamy powietrze - leżąc płasko na plecach kładziemy ręce przy biodrach i kilkanaście razy głęboko oddychamy, w fazie wdechowej nabieramy powietrze całą przestrzenią jamy ustnej i nosowej, w fazie wydechowej wydmuchujemy powietrze przez szczelinę lekko rozwartych ust, tak aby powietrze natrafiało na lekki opór warg. Jednocześnie obserwujemy, czy podczas wdechu unosi się nam lekko brzuch, a dolne żebra rozszerzają się - leżąc na plecach robimy wdech, lekko naciskamy dłonią mięśnie brzucha, wydychamy powietrze stawiając jednocześnie opór naciskającej dłoni - stojąc robimy wdech, wydychamy powietrze w 2, 3, 4, 5 gwałtownych dmuchnięciach 6

7 3.3 Ćwiczenia fonacyjne. Ćwiczenia te, zwane inaczej głosowymi powinny być wprowadzone bezpośrednio po ćwiczeniach oddechowych. Jako że fonacja to zdolność wydobywania głosu i posługiwania się nim, ich celem będzie wykształcenie odpowiedniej wysokości głosu i umiejętności stosowania właściwego jego natężenia. Służą one zniesieniu napięcia mięśni krtani i gardła oraz umiejętnemu pokierowania głosu na tzw. maskę czyli podniebienie twarde, zęby i wargi. Przykładowe ćwiczenia: - ziewając cicho wymawiamy głoskę a... - leżąc na plecach robimy wdech, lekko naciskamy dłonią mięśnie brzucha, wydychamy powietrze stawiając jednocześnie opór naciskającej dłoni, wymawiamy przy tym długie fff... - stojąc bierzemy głęboki wdech a następnie powoli wydychamy powietrze wypowiadając głoskę sss... - leżąc na plecach robimy szybki wdech, wydychamy powietrze kilkoma rzutami: s-s-s-s-s..s-sss-s-ssss-sss - siedzimy po turecku, najpierw w pozycji zgiętej, potem prostujemy się cały czas mówiąc głośno aaa, tak, aby poczuć i usłyszeć różnice w brzmieniu głosu - przeciągając najpierw spółgłoskę m a potem także samogłoski półgłosem śpiewamy: mmma, mmmo, mmmu, mmme, mmmy, mmmaaa, mmmooo, mmmuuu, mmmyyy - bierzemy głęboki wdech, zatrzymujemy na chwilę wciągnięte powietrze, po czym wypuszczamy powietrze, jednocześnie lekko i długo, nie zmieniając natężenia i wysokości głosu wymawiamy aaa... - w ten sam sposób wymawiamy pozostałe samogłoski - bierzemy głęboki wdech, zatrzymujemy na chwilę wciągnięte powietrze, po czym wypuszczamy powietrze, jednocześnie lekko i długo, nie zmieniając natężenia i wysokości głosu wymawiamy samogłoskę a, przerywając ją kilka razy aaa...aaa...aaa...aaa...w czasie przerwy nie należy wypuszczać powietrza - w ten sam sposób wymawiamy pozostałe samogłoski - najpierw oddzielnie (steccato) a potem płynnie (legato) wymawiamy samogłoski: a a a aaa, e e e eee, i i i iii, o o o ooo, u u u uuu, y y y yyy - płynnie i lekko na długim wydechu wymawiamy połączenia samogłosek: aoeuiy aoeuiy..., eyioua eyioua..., yiouae yiouae..., iouaey iouaey..., ouaeyi ouaeyi Ćwiczenia artykulacyjne. Jeśli mamy trudności z wyrazistością mowy, musimy poszukać jej przyczyny. Często zdarza się, że zaburzenia artykulacji nie wynikają z dysfunkcji aparatu artykulacyjnego czy zaburzeń słuchu fonematycznego a jedynie z pośpiechu, niedbałości i złych nawyków artykulacyjnych. Celem ćwiczeń będzie więc poprawienie artykulacji (dykcji). Jakość wymowy jest bowiem jedną z ważniejszych składowych wrażenia, jakie wywieramy na 7

8 innych i wpływa nie tylko na stopień zrozumienia treści naszej wypowiedzi, lecz także na jej ocenę i to, jak jesteśmy odbierani przez rozmówców / słuchaczy. Przykładowe ćwiczenia: - Tracz tarł tarcice tak takt w takt jak takt w takt tarcice tartak tarł. - Czy rak trzyma szczypcami strzęp szczawiu czy trzy części trzciny? - Lulaj Jolu lalę. - Kruk na krze prze po Wkrze, kra krę trze, kruk się drze, aż Wkra wrze. - Czy trzy cytrzystki grają na cytrze, czy druga gwiżdże czy też łzy trze? - Apetyczny automat Andrzeja atakował antyseptyczną akupresurę, akceptując akacjowy afekt autentycznego arystokraty. - Burżuazyjny ideolog Orfeusz kontynuował neoromantyczną ewakuację konstruując aktualny repertuar poetyczny teatru. - Rebeka rozwinęła różowe ręczniki, Romek reperował rower, ruda Renata rysowała rydze, a Roksana rozsypała ryż. - Czego potrzeba strzelcowi do zestrzelenia cietrzewia drzemiącego w dżdżysty dzień na drzewie. - Moje miłe małe, miłe moje małe, małe moje miłe, miłe małe moje, moje małe miłe, małe miłe moje. 3.5 Ćwiczenia rozluźniające, relaksacyjne. Nieodłącznym elementem terapii logopedycznej w dysfonii zawodowej, zaburzeniach czynnościowych głosu, zwłaszcza tych o podłożu psychogennym są ćwiczenia rozluźniające i relaksacyjne. Żyjemy w ciągłym biegu i na każdym kroku jesteśmy narażeni na stres. Celem ćwiczeń powinno być więc zmniejszenie napięcia psychofizycznego, rozluźnienie i odstresowanie nie tylko mięśni biorących udział w artykulacji, ale także całego organizmu. Ważne jest, aby ćwiczenia te wykonywać w pomieszczeniu odizolowanym od hałasu, w którym panuje półmrok a odzież nie powinna krępować naszych ruchów. Ćwiczenia relaksacyjne i rozluźniające są w pewnym sensie są kontynuacją ćwiczeń oddechowych, ponieważ bez prawidłowego oddechu nie jest możliwe prawidłowe i pełne ich wykonanie. Proponowane ćwiczenia: - patrzymy prosto przed siebie, powoli i ostrożnie wykonujemy ciałem skręt w prawo, tak daleko jak możemy, próbując chwycić oparcie krzesła. Następnie powtarzamy tę czynność, wykonując skręt ciała w lewo. Wracamy do pozycji wyjściowej i rozluźniamy się. - zamykamy oczy i wyobrażamy sobie, że znajdujemy się w jakimś miłym i spokojnym miejscu. Rozluźniamy wszystkie części ciała, w których czujemy napięcie. Oddychamy wolno, spokojnie i głęboko przez ok. 1 3 minuty - Siadamy lub stajemy prosto, prostujemy głowę, rozluźniamy szczękę, barki, ramiona i ręce. Przez cały czas wykonywania ćwiczenia rytmicznie oddychamy przez nos. Powoli i spokojnie obracamy głowę w prawo, aż poczujemy lekki opór. Powtarzamy czynność obracając głowę w lewo. Wracamy do pozycji wyjściowej, splatamy dłonie na karku i powoli odchylamy głowę do tyłu, napinając lekko mięśnie szyi. 8

9 Wracamy do pozycji wyjściowej, rozluźniamy ramiona i ręce. Powoli i spokojnie, napinając lekko mięśnie karku, pochylamy głowę do przodu tak, by dotknąć nią klatki piersiowej. Wracamy do pozycji wyjściowej. Powoli i spokojnie przechylamy głowę w bok, w prawo, tak by dotknąć prawym uchem prawego ramienia. Wracamy do pozycji wyjściowej. Powoli i spokojnie przechylamy głowę w bok, w lewo, tak by dotknąć lewym uchem lewego ramienia. - Stajemy w lekkim rozkroku, stajemy na palcach i energicznie opadamy na całą stopę, jednocześnie wymawiając najpierw sylaby jo, pa, itp., a następnie wyrazy mama, stół itp. W terapii logopedycznej osób z zaburzeniami głosu oraz jako zapobieganie takim zaburzeniom skuteczna okazać się może także logorytmika [E. Kilińska -Ewertowska 1980], będąca metodą opartą na połączeniu rytmu muzycznego, słowa i ruchu. Jej skuteczność wymaga oprócz przestrzegania prawideł dykcji, intonacji, form gramatycznych i logicznych uwzględnienia w procesie porozumiewania się czynników społecznych i estetycznych, dlatego celem ćwiczeń jest opanowanie poprawnej dykcji, techniki rytmizacji mówienia przy jednoczesnym odprężeniu i zachowaniu spokoju. Profilaktyka to działanie, które ma na celu zapobieganie pojawieniu się i rozwojowi zaburzeń głosu. Jest ona niezwykle ważna wśród osób, które zawodowo posługują się głosem. Należy więc: - unikać dużego nasilenia wysiłku głosowego (np. brak stosowania aktywizujących metod nauczania na rzecz wykładu, praca wykonywana do południa i po południu) - stosować nawilżanie gardła (regularne nawodnienie i płukanie gardła, picie przynajmniej 8 szklanek napojów niegazowanych i bezkofeinowych dziennie, unikanie picia zimnych i gorących napojów) - unikać spożywania bardzo słonych i ostrych potraw - utrzymywać odpowiednią czystość pomieszczeń (regularne usuwać zanieczyszczenia z miejsc potencjalnego gromadzenia się kurzu i pyłu) - dbać o odpowiedni mikroklimat pomieszczeń - właściwą wilgotność (nasycenie parą wodną przynajmniej w 50%)i temperaturę powietrza (18 20 o C), unikać pracy w przeciągach) - unikać przegrzewania szyi, narządów głosu i gardła - pójść do specjalisty w przypadku problemów związanych z narządem głosu (laryngologa, foniatry, logopedy) - nie lekceważyć infekcji górnych dróg oddechowych, które upośledzają czynność narządu głosu - ograniczyć narażanie się na wysiłek głosowy podczas choroby - dbać o sprawność fizyczną, która jest gwarantem lepszej koordynacji oddechowo ruchowej i ogólnej wydolności układu oddechowego - unikać stresu i nauczyć się go rozładowywać - nie palić papierosów i unikać przebywania wśród palaczy dym papierosowy wysusza błony śluzowe i obniża wydolność układu oddechowego - zachować właściwą higienę jamy ustnej, języka i gardła. 9

10 Długotrwałe przeciążenie krtani, niewłaściwe posługiwanie się głosem oraz mówienie w hałaśliwym otoczeniu może przyczynić się do powstania zaburzeń głosu. Badania przeprowadzone przez laryngologów i foniatrów wskazują, że najczęstszą dolegliwością z zakresu narządu głosu wśród nauczycieli, jako grupy zawodowo posługującej się głosem jest stała lub okresowa chrypka wraz z uczuciem zasychania i przeszkody w gardle. Prawdopodobne wydaje się, że jedną z najważniejszych przyczyn zaburzeń głosu jest brak opanowania prawidłowej techniki emisji głosu nieprawidłowy tor oddechowy i skrócony czas fonacji. Zaburzenia te są stosunkowo proste do skorygowania na drodze ćwiczeń logopedycznych. Bibliobrafia: - Demelowa Genowefa. Elementy logopedii. Warszawa Domeracka Kołodziej Anna. Maniecka Aleksandrowicz Barbara. Dysfonia i chrypka [w:] Magazyn otolaryngologiczny 2004 I-III. tom III. zeszyt 1. no 9. - Domeracka Kołodziej Anna. Maniecka Aleksandrowicz Barbara. Grzanka Antoni. Jakość głosu u nauczycieli z chorobami zawodowymi narządu głosu. [w:] Otolaryngologia nr 1(2). S Fiszer Marta. Kotyło Piotr. Niebudek Bogusz Ewa. Merecz Dorota. Śliwińska Kowalska Mariola. Ocena zaburzeń głogu oraz problemów psychologicznych u nauczycieli. [w:] Otolaryngologia nr 1(3). s E. Kilińska Ewertowska. Logorytmika. Lublin Maniecka Aleksandrowicz Barbara. Domeracka Kołodziej Anna. Wybrane zagadnienia z patologii głosu. [w:] Podstawy neurologopedii pod red. T. Gałkowskiego, E. Szeląg, G. Jastrzębowskiej. Opole Obrębowski A. Postępowanie foniatryczne w zawodowo uwarunkowanych zaburzeniach głosu. [w:] Otolaryngologia nr 1(3). s Rokitiańska Mirosława. Laskowska Halina. Zdrowy głos. Bydgoszcz