Przewodnik do ćwiczeń z geografii fizycznej województwa śląskiego. Zestaw ćwiczeń dla studentów II roku geografii

Transkrypt

1 Przewodnik do ćwiczeń z geografii fizycznej województwa śląskiego Zestaw ćwiczeń dla studentów II roku geografii

2 NR 124

3 Jan Maciej Waga, Martyna Rzętała, Maria Fajer, Mariusz Rzętała Przewodnik do ćwiczeń z geografii fizycznej województwa śląskiego Zestaw ćwiczeń dla studentów II roku geografii pod redakcją Jana Macieja Wagi Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego Katowice 2011

4 Redaktor serii: Nauki o Ziemi Andrzej T. Jankowski Recenzenci Krystyna Dwucet Leon Kozacki Opracowanie ćwiczeń: Jan Maciej Waga 1,2,7 Martyna Rzętała 5,6 Maria Fajer 3 Mariusz Rzętała 4 Przygotowanie cyfrowego modelu terenu (zał. 1) Jerzy Nita

5 Spis treści Spis załączników i fotografii Wstęp (Jan Maciej Waga) ĆWICZENIE 1 ĆWICZENIE 2 ĆWICZENIE 3 ĆWICZENIE 4 ĆWICZENIE 5 ĆWICZENIE 6 ĆWICZENIE 7 Rzeźba terenu województwa śląskiego Budowa geologiczna i bogactwa mineralne województwa śląskiego Gleby województwa śląskiego Wody powierzchniowe i podziemne województwa śląskiego Klimat województwa śląskiego Biosfera województwa śląskiego Mezoregiony województwa śląskiego Załączniki graficzne Opis trasy wycieczki terenowej po centralnej części województwa śląskiego Analiza treści fotografii prezentujących wybrane krajobrazy województwa śląskiego

6 Spis załączników i fotografii Załącznik 1. Rzeźba terenu województwa śląskiego (J. N i t a). Obraz opracowany na podstawie Numerycznego Modelu Terenu DTED poziom 2. Sztab Generalny Wojska Polskiego, Zarząd Geografii Wojskowej, Wojskowy Ośrodek Geodezji i Teledetekcji Załącznik 2. Szkic poziomicowy obszaru województwa śląskiego Załącznik 3. Sieć hydrograficzna na obszarze województwa śląskiego Załącznik 4. Szkic przebiegu trasy wycieczki terenowej po centralnej części województwa śląskiego Fotografia 1. Forma szczelinowa lądolodu odrzańskiego na Wyżynie Wieluńskiej (fot. J.M. Waga) Fotografia 2. Skutki powodzi z lipca 1997 roku na rzece Liswarcie k. Zawad (fot. W. Bardziński) Fotografia 3. Prototyp siłowni wiatrowej wzniesiony w 2003 roku przez Józefa Antosa w Rębielicach Królewskich (fot. J.M. Waga) Fotografia 4. Kanał doprowadzający wodę do dawnego młyna w Rębielicach Szlacheckich w dolinie Liswarty (fot. M. Fajer) Fotografia 5. Krajobraz rolniczy w środkowej części Wyżyny Wieluńskiej (fot. J.M. Waga) Fotografia 6. Przełomowy odcinek doliny Liswarty przez Próg Herbski (fot. J.M. Waga) Fotografia 7. Kamieniołom dolomitów w okolicach Siewierza (fot. M. Rzętała).. 54 Fotografia 8. Jezioro Jezioro położone poniżej krawędzi Garbu Herbskiego (fot. M. F a - Fotografia j e r) Profil gleby bielicowej rozwiniętej na wydmie w okolicach Puszczewa (fot. M. Fajer) Fotografia 10. Góra Biakło k. Olsztyna na Wyżynie Częstochowskiej (fot. J.M. W a g a). 57 Fotografia 11. Nieużytkowane pole pod zamkiem w Olsztynie k. Częstochowy (fot. J.M. Waga) Fotografia 12. Antropogeniczna Pustynia Siedlecka na Wyżynie Częstochowskiej (fot. J.M. Waga) Fotografia 13. Łąka trzęślicowa pod kuestą górnojurajską k. Jaworznika na Wyżynie Częstochowskiej (fot. A. T y c) Fotografia 14. Parowy w okolicach Bodziejowic na lessach lelowskich (fot. J.M. W a g a) 61 Fotografia 15. Gospodarcza eksploatacja wapieni jurajskich w okolicach Rzędkowic (fot. M. Rzętała) Fotografia 16. Hałda w okolicach Poczesnej pod Częstochową (fot. M. R z ę t a ł a).. 63 Fotografia 17. Wyrobisko iłów ceramiki budowlanej w Zawierciu-Blanowicach (fot. M. Rzętała)

7 Fotografia 18. Centralna część Wyżyny Śląskiej widok z budynku Wydziału Nauk o Ziemi Uniwersytetu Śląskiego (fot. M. R z ę t a ł a) Fotografia 19. Krajobraz Zagłębia Dąbrowskiego widok z Góry Świętej Doroty (fot. M. Rzętała) Fotografia 20. W Kotlinie Dąbrowskiej (fot. M. R z ę t a ł a) Fotografia 21. Użytek ekologiczny Pogoria II w Dąbrowie Górniczej (fot. J.M. W a g a) 68 Fotografia 22. W rezerwacie Segiet (fot. M. R z ę t a ł a) Fotografia 23. Opuszczony kamieniołom dolomitów w Bobrownikach Śląskich (fot. Archiwum Katedry Geografii Fizycznej Uniwersytetu Śląskiego) Fotografia 24. Fragment muru oporowego przy Bazylice Najświętszej Marii Panny i św. Bartłomieja w Piekarach Śląskich (fot. J.M. W a g a) Fotografia 25. Gleba antropogeniczna rozwinięta na hałdzie łupków przywęglowych w Bytomiu-Karbiu (fot. J.M. W a g a) Fotografia 26. Meander rzeki Sztoły k. Bukowna na Wyżynie Śląskiej (fot. T. D u - l i a s) Fotografia 27. Profil mady podciętej nurtem Kłodnicy poniżej Starych Panewnik w Katowicach (fot. M. F a j e r) Fotografia 28. Zimny front atmosferyczny przechodzący nad Katowicami w lipcu 2009 roku (fot. J.M. W a g a) Fotografia 29. Nad zbiornikiem Dzierżno Duże (fot. M. R z ę t a ł a) Fotografia 30. Na Kanale Gliwickim (fot. M. R z ę t a ł a) Fotografia 31. Stawy w rezerwacie Łężczok (fot. M. R z ę t a ł a) Fotografia 32. Hałda przywęglowej skały płonnej w Brzeszczach wymodelowana na kształt kopca (fot. Archiwum Katedry Geografii Fizycznej Uniwersytetu Śląskiego) Fotografia 33. Zbiornik Wapienica w Beskidzie Śląskim (fot. A. J a g u ś) Fotografia 34. Beskid Śląski i Pogórze Śląskie widok z Wielkiej Czantorii (fot. M. Rzętała) Fotografia 35. Koryto Leśnianki w Beskidzie Śląskim (fot. A. T y c) Fotografia 36. Pogranicze Beskidu Małego i Pogórza Śląskiego widok z góry Żar (fot. M. Rzętała) Fotografia 37. Dolina Soły w Beskidzie Małym widok z góry Żar (fot. M. R z ę - tała) Fotografia 38. Jaskinia Andrzeja Komonieckiego w Beskidzie Małym (fot. M. F a j e r). 85 Fotografia 39. Wodospad na potoku Sopotnia Wielka w Beskidzie Żywieckim (fot. M. Rzętała) Fotografia 40. Kotlina Milówki na pograniczu Beskidu Żywieckiego i Beskidu Śląskiego (fot. A. Czylok)

8 Wstęp Środowisko fizycznogeograficzne województwa śląskiego jest bardzo zróżnicowane. Można to stwierdzić już na podstawie pobieżnego przeglądania charakterystyki jego komponentów. Potwierdzenie tej tezy przynosi głębsza analiza każdego z nich. Nie inaczej jest w sferze współczesnej działalności społeczno-gospodarczej człowieka i dawnej zapisanej w dziejach regionu. Wydaje się, że zróżnicowanie jest jedną z pierwszorzędnych cech tej części naszego kraju. Obecność człowieka, za sprawą jego wielowiekowej działalności gospodarczej, miejscami bardzo silnie zaznaczyła się w lokalnym krajobrazie. Odkształcenia systemu naturalnego złożonego z komponentów modelowanych pierwotnie jedynie przez czynniki fizycznogeograficzne są niekiedy bardzo znaczne. Jednocześnie mamy przykłady intensywnego wkraczania naturalnych procesów na tereny niegdyś silnie zantropogenizowane. W wielu miejscach województwa trudno, w pierwszym momencie, oddzielić skutki działalności natury od ingerencji człowieka. W tej sytuacji jakkolwiek zasadniczym celem Przewodnika... jest omówienie fizycznogeograficznych składników geokompleksu konieczne było zaprezentowanie również tego, co nie jest naturalne, a także jak dalece elementy naturalne zostały przez człowieka przekształcone. Podręcznik nawiązuje zatem do problematyki geografii kompleksowej, a nawet antropogeografii. Kompleksowa geografia fizyczna, zwana też geografią krajobrazu, wyodrębniona została przed stu laty z geografii fizycznej. Bada ona związki, jakie zachodzą między składnikami przyrody, analizowanymi przez branżowe dyscypliny fizycznogeograficzne. To holistyczne podejście geografii krajobrazu do składników geokompleksu i ich wzajemnych relacji wspólnie z ekologią dało podstawy rozwoju ekologii krajobrazu. Na ćwiczeniach realizowanych w ramach przedmiotu środowisko geograficzne Wyżyny Śląskiej i jej otoczenia nadarza się wyjątkowa okazja prześledzenia złożoności geosystemu, w którym funkcjonujemy. Interesujące wnioski pojawiają się zarówno podczas analiz literatury i materiałów graficznych, jak i w trakcie obserwacji terenowych. Na zajęciach studenci poznają zagadnienia związane z budową geologiczną, rzeźbą terenu, pokrywą glebową, hydrosferą, klimatem oraz biosferą województwa śląskiego, wykonując odpowiednie ćwiczenia graficzno-tekstowe. Zamykają cykl próbą dokonania syntez dla wydzielonych przez siebie jednostek fizycznogeograficznych o randze mezoregionów. Następnie weryfikują własne propozycje, odnosząc je do wydzieleń znanych z literatury. Bardzo istotne jest w miarę dokładne poznanie wewnętrznych cech wskazanych obszarów, jak i umiejętne poprowadzenie granic między nimi. W zrozumieniu powiązań między różnymi komponentami środowiska pomoże między innymi metoda transektów krajobrazowych. Ważna jest także refleksja na temat możliwości, jakie natura dała w tym regionie człowiekowi i jak on je wykorzystał. Swe poglądy na ten temat 2 Przewodnik... 9

9 studenci przedstawią na szkicach kartograficznych i w odpowiednich komentarzach. W niniejszym Przewodniku... zamieszczono również kilkadziesiąt fotografii z obszaru województwa śląskiego. Stanowią one pewnego rodzaju pomost między wiedzą przekazywaną słownie i zawartą na rysunkach a dostrzeganą na co dzień rzeczywistością. Wraz z pytaniami i wskazaną literaturą powinny one pomóc studentom wypracować umiejętność analizowania treści krajobrazowych. Będzie to przydatne między innymi w trakcie jednodniowej wycieczki terenowej. Jej trasę przygotowano tak, aby w czasie 6 8 godzin można było poznać podstawowe zagadnienia związane ze środowiskiem fizycznogeograficznym centralnej części regionu oraz z jego wykorzystywaniem przez człowieka. Jan Maciej Waga

10 Redaktor Barbara Todos-Burny Projektant okładki Paulina Tomaszewska-Ciepły Redaktor techniczny Małgorzata Pleśniar Korektor Mirosława Żłobińska Copyright 2011 by Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego Wszelkie prawa zastrzeżone ISSN ISBN Wydawca Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego ul. Bankowa 12B, Katowice Wydanie I. Ark. druk. 11,0. Ark. wyd. 7,0. Papier offset kl. III, 90 g Cena 10 zł (+ VAT) Łamanie: Pracownia Składu Komputerowego Wydawnictwa Uniwersytetu Śląskiego Druk i oprawa: EXPOL, P. Rybiński, J. Dąbek, Spółka Jawna ul. Brzeska 4, Włocławek