OCHRONA WŁASNOŚCI INTELEKTUALNEJ

Transkrypt

1 Wykłady Specjalizacyjne OCHRONA WŁASNOŚCI INTELEKTUALNEJ Grzegorz Michniewicz Wydawnictwo C. H. Beck

2 Wykłady Specjalizacyjne Ochrona własności intelektualnej

3 W sprzedaży: J. Barta (red.) PRAWO AUTORSKIE. TOM 13, wyd. 2 System Prawa Prywatnego P. Kostański (red.) PRAWO WŁASNOŚCI PRZEMYSŁOWEJ. KOMENTARZ Komentarze Becka R. Golat PRAWO AUTORSKIE I PRAWA POKREWNE, wyd. 6 Skrypty Becka K. Klakowska-Waśniowska, J. Kępiński, R. Sikorski (red.) GRANICE PRAWA AUTORSKIEGO, T. 1 Zarys Prawa Własności Intelektualnej PRAWO AUTORSKIE, wyd. 11 Twoje Prawo PRAWO WŁASNOŚCI PRZEMYSŁOWEJ, wyd. 3 Twoje Prawo

4 Wykłady Specjalizacyjne OCHRONA WŁASNOŚCI INTELEKTUALNEJ Dr Grzegorz Michniewicz Wyższa Szkoła Gospodarki w Bydgoszczy Wydawnictwo C.H. Beck Warszawa 2010

5 Redakcja: Katarzyna Iwaniuk Projekt okładki: Robert Rogiński Wydawnictwo C.H. Beck 2010 Wydawnictwo C.H. Beck Sp. z o.o. ul. Bonifraterska 17, Warszawa Skład i łamanie: DTP Service Druk i oprawa: Elpil, Siedlce ISBN

6 Spis treści Przedmowa... IX Wykaz skrótów... XI Wykaz podstawowych źródeł... XIII Rozdział I. Wprowadzenie do tematyki Podstawy prawa pojęcia prawne, deinicje... 1 I. Prawo własności intelektualnej w polskim systemie prawa... 5 II. Pojęcie własności intelektualnej i praw autorskich oraz dóbr intelektualnych Źródła prawa Ochrona dóbr intelektualnych w pierwszych konwencjach Rozdział II. Prawa autorskie i prawa pokrewne w polskim prawie Zakres prawa autorskiego I. Autorskie prawa osobiste II. Ochrona autorskich praw osobistych III. Autorskie prawa majątkowe IV. Przeniesienie majątkowych praw autorskich V. Ochrona autorskich praw majątkowych VI. Ograniczenie ochrony majątkowego prawa autorskiego Prawa pokrewne I. Prawa do wykonań artystycznych II. Prawa do fonogramów i wideogramów III. Prawa do nadań programów przez organizacje radiowe i telewizyjne IV. Prawa do pierwszych wydań V. Prawa do wydań naukowych i krytycznych VI. Ochrona praw pokrewnych Rozdział III. Inne zagadnienia z zakresu własności intelektualnej Internet a prawo autorskie I. Zamieszczenie w Internecie utworów chronionych prawem autorskim i prawami pokrewnymi II. Zapisywanie w pamięci komputera utworów z Internetu III. Graika stron internetowych Internet a umowy na odległość V

7 Spis treści 3. Ochrona baz danych Kontrola produkcji nośników optycznych Organizacje zbiorowego zarządzania prawami autorskimi lub prawami pokrewnymi Komisja Prawa Autorskiego Fundusz Promocji Twórczości Rozdział IV. Intelektualna własność przemysłowa Zagadnienia ogólne Patenty i wynalazki I. Ograniczenia przedmiotowe Wynalazki, których wykorzystywanie byłoby sprzeczne z porządkiem publicznym lub dobrymi obyczajami Wynalazki biotechniczne, których wykorzystywanie byłoby sprzeczne z porządkiem publicznym lub dobrymi obyczajami lub moralnością publiczną Odmiany roślin lub rasy zwierząt oraz czysto biologiczne sposoby hodowli roślin lub zwierząt Sposoby leczenia ludzi i zwierząt II. Ograniczenia formalne III. Uprawnienia z patentu IV. Czym jest wynalazek? V. Zgłoszenie wynalazku i uzyskanie patentu Ograniczenia patentowe I. Zasada wyczerpania prawa II. Nadużywanie prawa III. Licencja przymusowa IV. Ograniczenia co do wynalazków dotyczących środków komunikacji V. Stan zagrożenia interesów państwa VI. Wynalazki do celów badawczych i doświadczalnych VII. Produkty ze względu na ich przeznaczenie VIII. Lek wykonany na receptę IX. Dobra wiara korzystającego X. Posiadanie prawa do patentu Unieważnienie i wygaśnięcie patentu Licencje Rozdział V. Wzory użytkowe, wzory przemysłowe, znaki towarowe Wzór użytkowy Wzór przemysłowy Znak towarowy VI

8 Spis treści Rozdział VI. Topograia układów scalonych, projekty racjonalizatorskie, oznaczenia geograiczne Topograia układów scalonych Projekty racjonalizatorskie Oznaczenia geograiczne Indeks rzeczowy VII

9

10 Przedmowa Przystępując do opracowania podręcznika z zakresu własności intelektualnej, należało określić, komu ma on służyć i cele jakie zamierza się osiągnąć? Przy tak sprecyzowanych problemach pomysł wydawał się dość mało skomplikowany, aczkolwiek jego realizacja stawała się trudniejsza, albowiem należało dostosować jego treść na potrzeby studentów kierunków nieprawniczych, a ponadto, co wynikało z poprzedniego założenia, tak precyzować jego zawartość, iżby była możliwie łatwo zrozumiała i przyswajalna. Jest to zadanie trudne do zrealizowania, gdyż mając do czynienia ze studentami prawnikami, nie byłoby potrzebne zapoznawanie ich z ogólną terminologią prawniczą, jako że taką oni posiedli, studiując prawo. Znajomość terminologii jest konieczna do zrozumienia istoty pojęcia własność intelektualna, gdyż zarówno ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych, jak i ustawa o prawie własności przemysłowej posługują się terminologią ogólnoprawniczą oraz dotyczącą poszczególnych gałęzi prawa. Ustawy dotyczące własności intelektualnej również wprowadziły własne, nawet czasami dość specyiczne pojęcia, których używają, wyjaśniając regulowane zagadnienia, jednak nie jest ich dużo. Wielu innych znaczeń słownikowych nie wyjaśniają, jako że pochodzą one z innych dziedzin prawa i do nich należałoby skierować tych, którzy pojęć owych nie znają. Dla studentów kierunków nieprawniczych są one nieznane, a ponadto wyjaśnianie takich pojęć jest jak gdyby oderwane od kontekstu poszczególnych gałęzi prawa, a przez to i trudne w zrozumieniu. Tak więc opracowując podręcznik, z jednej strony należało wyjaśnić podstawowe pojęcia z dziedziny prawa, a drugiej przepisy prawne zawarte we wspomnianych ustawach tak zinterpretować, aby zrozumienie ich przy użyciu owych pojęć było możliwe i zapamiętane. W realizacji tego celu przyjęto zasadę: relate and explain, czyli relacjonuj i wyjaśniaj. To znaczy należało przedstawić, z jednej strony, w jaki (prawniczy) sposób ustawodawca rozwiązuje problemy z omawianej dziedziny, a z drugiej co to oznacza w zrozumiałym dla wszystkich języku. Siłą rzeczy trzeba było odrzucić wielość rozważań doktrynalnych, uznając je za mogące być niezrozumiałe dla studentów kierunków nieprawniczych. W rozważaniach tych znajduje się bowiem słownictwo wybitnie specjalistyczne, co mogłoby utrudniać zrozumienie istoty problemu. Wyjaśniając zagadnienia szczególnie z zakresu przemysłowej własności intelektualnej, ilustrowano je przykładami wziętymi z życia, tj. takimi, które w istocie zaistniały w praktyce stosowania ustawy. Powinny one dać wyobrażenie o określonym produkcie chronionym prawem. Zaprezentowano je w załącznikach zamieszczonych na końcu rozdziałów oraz odesłaniach do literatury przedmiotu, ale także źródeł internetowych. Relacjonowanie i wyjaśnianie wydawało się więc najlepszym sposobem skonstruowania podręcznika. Pozostałe sformułowania to tylko prosta konsekwencja przyjętej koncepcji, której dodatkowym elementem był zakres pracy. IX

11 Przedmowa Akty prawne przyjęte jako podstawa zakresu to, jak już wspomniano, dwie ustawy: ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych oraz ustawa prawo własności przemysłowej. Ponadto wzięto pod uwagę ustawę o bazach danych oraz fragmentarycznie inne wymienione w trakcie relacjonowania i wyjaśniania zagadnień związanych z własnością intelektualną. Oczywiście wyjaśniając tę problematykę, należało ponadto sięgnąć do kilkunastu rozporządzeń, które wydane zostały z upoważnienia wspomnianych ustaw. Wszystko to razem dawało dużo materiałów. Omówienie wszystkich nie było możliwe ani potrzebne z uwagi na przyjęcie dodatkowego założenia, iż student kierunku nieprawniczego powinien mieć dobrą, aczkolwiek ogólną wiedzę o zakresie pojęcia własność intelektualna, która pozwoli mu orientować się w możliwościach wykorzystywania dzieł chronionych prawem autorskim, prawami pokrewnymi czy też patentem, prawem ochronnym czy prawem z rejestracji. Konieczne wydawało się również pokazanie pewnej ogólnej procedury, jaka jest niezbędna do dokonania zgłoszenia rejestracji i możliwości wykorzystania posiadanego uprawnienia. Natomiast mniej ważna, pamiętając o tym, iż nie są to studenci prawa, wydawała się potrzeba ukazania struktury Urzędu Patentowego, kolegiów i postępowania spornego przed nimi, postępowania przed sądem cywilnym czy też zasad uzyskania stanowiska uprawnień ekspertów czy asesorów. W ramach dochodzenia roszczeń w postępowaniu cywilnym ograniczono tematykę do określenia uprawnień wynikających z ustawy dla twórcy lub innych osób uprawnionych z uwagi na fakt, iż i tak przed sądem cywilnym występować musieliby oni z wykwaliikowanym prawnikiem. Podobne założenie przyjęto w przypadku występowania przed Urzędem Patentowym. Wprawdzie ustawa nie zabrania, aby uprawniony sam zgłosił swój projekt wynalazczy czy też dochodził roszczeń, ale i tak wiadomo, że w takich sprawach bardziej pomocny byłby rzecznik patentowy, posiadający stosowne kwaliikacje i praktykę. Toruń, marzec 2010 r. Grzegorz Michniewicz X

12 1. Akty prawne Wykaz skrótów KC... Kodeks cywilny Konstytucja RP... Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej KP... Kodeks pracy KPA... Kodeks postępowania administracyjnego PrAut... ustawa z r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (tekst jedn. Dz.U. z 2006 r. Nr 90, poz. 631 ze zm.) PrWłPrzem... ustawa z r. Prawo własności przemysłowej (tekst jedn. Dz.U. z 2003 r. Nr 119, poz ze zm.) 2. Czasopisma i publikatory Dz.U.... Dziennik Ustaw Dz.Urz.... Dziennik Urzędowy Biul. UP... Biuletyn Urzędu Patentowego M.P.... Monitor Polski OTK... Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego OTK-A... Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego Seria A 3. Instytucje, organy i organizacje EFTA... Europejskie Stowarzyszenie Wolnego Handlu RM... Rada Ministrów RP... Rzeczypospolita Polska TK... Trybunał Konstytucyjny UE... Unia Europejska WIPO... Światowa Organizacji Własności Intelektualnej 4. Inne skróty art.... artykuł (-y) itp.... i tym podobne nast.... następny (-a, -e) np.... na przykład Nr... numer XI

13 pok..... pokój poz.... pozycja s.... strona (-y) tel.... telefon ust.... ustęp (-y) w.... wiek Wykaz skrótów XII

14 Wykaz podstawowych źródeł 1. Literatura podstawowa I. Barańczyk, Ochrona prawna oznaczeń geograicznych, Warszawa 2008 J. Barta, R. Markiewicz, Prawo autorskie i prawa pokrewne. Przepisy z wprowadzeniem, Warszawa 2008 L. Bieguński, Ochrona własności przemysłowej. Poradnik przedsiębiorcy, Wiadomości Urzędu Patentowego 2003, Nr 9 A. M. Dereń, Prawo własności przemysłowej. Wynalazki, wzory użytkowe, wzory przemysłowe, znaki towarowe, oznaczenia geograiczne, topograia układów scalonych. Komentarz i omówienie przepisów ustawy z dnia 30 czerwca 2000 r. Prawo własności przemysłowej, Bydgoszcz 2001 K. Golat, R. Golat, Prawo autorskie w praktyce. Nowe pola eksploatacji, opłaty, twórcze bazy danych, obrót cywilno-prawny, opodatkowanie, ochrona prawa autorskiego, Warszawa 2003 R. Golat, Dobra niematerialne. Kompendium prawne, Bydgoszcz 2005 E. Góra, M. Kotula, Prawo autorskie i prawa pokrewne, Gdańsk 2001 A. Karpowicz, Autor wydawca. Poradnik prawa autorskiego, Warszawa 2009 W. Kotarba, Ochrona własności przemysłowej w gospodarce polskiej w dostosowaniu do wymogów Unii Europejskiej i Światowej Organizacji Handlu, Warszawa 2000 W. Kotarba, Zarządzanie wiedzą chronioną w przedsiębiorstwie, Warszawa 2001 G. Tylec, Ochrona tytułu w prawie polskim, Warszawa Literatura uzupełniająca J. Baia, D. Egierska, I. Śmietanka, Kodeks wykroczeń. Komentarz, Warszawa 1980 W. Kocota (red.), Elementy prawa. Podręcznik. Praca zbiorowa, Warszawa 2004 J. Kuciński, S. Korycki (red.), Zarys prawa dla studentów kierunków nieprawniczych, Warszawa 2001 L. Morawski, Wstęp do prawoznawstwa, Toruń 2009 Z. Radwański, Prawo cywilne część ogólna, Warszawa 2009 Słownik języka polskiego, t. 1, Warszawa Źródła internetowe L. Bieguński, Ochrona własności przemysłowej. Poradnik przedsiębiorczy, XIII

15 Wykaz podstawowych źródeł E. Ferenc-Szydełko, Kształtowanie się praw autorskich do utworu fotograicznego, Hasło układ elektroniczny w Hasło układ scalony w A. Twardowska, T. Twardowski, Releksje biotechnologa i rzecznika patentowego, Wzory przemysłowe w działalności małych i średnich przedsiębiorstw. Urząd Patentowy RP, M. Zaręba (oprac.), Urząd patentowy RP. Własność przemysłowa w działalności gospodarczej. Przewodnik dla małych i średnich przedsiębiorstw, search?q=cache:qp3qkefm71yj: df+zarz%c4%85dzenie+prezesa+urz%c4%99du+patentowego+rp+w+sprawie+och rony+uk%c5%82ad%c3%b3w+scalonych&hl=pl&ct=clnk&cd=7&gl=pl&lr=lang_pl F. Zoll, Zasady prawa autorskiego, 4. Konwencje i traktaty międzynarodowe Konwencja berneńska z r. o ochronie dzieł literackich i artystycznych, zm. w Berlinie r. i w Rzymie r. (Dz.U. z 1935 r. Nr 84, poz. 515 ze zm.) Konwencja Związkowa paryska z r. o ochronie własności przemysłowej, zm. w Brukseli r. i w Waszyngtonie r. (Dz.U. z 1932 r. Nr 2, poz. 8) Konwencja o wystawach międzynarodowych i Protokół zmieniający tę Konwencję, podpisany w Paryżu r. (Dz.U. z 1961 r. Nr 14, poz. 76 oraz Dz.U. z 1994 r. Nr 56, poz. 232) Traktat Światowej Organizacji Własności Intelektualnej (WIPO) o prawie autorskim z r. (Dz.U. z 2005 r. Nr 3, poz. 12) 5. Ustawy Ustawa z r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (tekst jedn. z 2006 r. Nr 90, poz. 631 ze zm.) Ustawa z r. Prawo własności przemysłowej (tekst jedn. Dz.U. z 2003 r. Nr 119, poz ze zm.) Ustawa z r. o ochronie baz danych (Dz.U. Nr 128, poz ze zm.) Ustawa z r. o ochronie prawnej odmian roślin (Dz.U. Nr 137, poz ze zm.) Ustawa z r. o rzecznikach patentowych (Dz.U. Nr 49, poz. 509 ze zm.) XIV

16 Wykaz podstawowych źródeł Ustawa z r. Przepisy wprowadzające ustawę Prawo o ustroju sądów administracyjnych i ustawę Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi (Dz.U. Nr 153, poz ze zm.) Ustawa z r. o Sądzie Najwyższym (Dz.U. Nr 240, poz ze zm.) Ustawa z r. o ubezpieczeniach obowiązkowych, Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym i Polskim Biurze Ubezpieczycieli Komunikacyjnych (Dz.U. Nr 124, poz ze zm.) Ustawa z r. o dokonywaniu europejskich zgłoszeń patentowych oraz skutkach patentu europejskiego w Rzeczypospolitej Polskiej (Dz.U. Nr 65, poz. 598 ze zm.) Ustawa z r. o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji (tekst jedn. Dz.U. z 2003 r. Nr 153, poz ze zm.) Ustawa z r. o ochronie niektórych praw konsumentów oraz o odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną przez produkt niebezpieczny (Dz.U. Nr 22, poz. 271 ze zm.) Ustawa z r. o swobodzie działalności gospodarczej (tekst jedn. z 2007 r. Dz.U. Nr 155, poz ze zm.) Ustawa z r. Prawo budowlane (tekst jedn. Dz.U. z 2006 r. Nr 156, poz ze zm.) Ustawa z r. o radiofonii i telewizji (tekst jedn. Dz.U. z 2004 r. Nr 253, poz ze zm.) Ustawa z r. Prawo o stowarzyszeniach (tekst jedn. Dz.U. z 2001 r. Nr 79, poz. 855 ze zm.) Ustawa z r. Kodeks cywilny (Dz.U. Nr 16, poz. 93 ze zm.) Ustawa z r. Kodeks spółek handlowych (Dz.U. Nr 94, poz ze zm.) Ustawa z r. Kodeks pracy (tekst jedn. Dz.U. z 1998 r. Nr 21, poz. 94 ze zm.) Ustawa z r. o wyrobie napojów spirytusowych oraz o rejestracji i ochronie oznaczeń geograicznych napojów spirytusowych (Dz.U. Nr 208, poz ze zm.) 6. Rozporządzenia Rozporządzenie Prezesa RM z r. w sprawie rejestrów prowadzonych przez Urząd Patentowy Rzeczypospolitej Polskiej (Dz.U. Nr 91, poz. 564) Rozporządzenie Prezesa RM z r. w sprawie dokonywania i rozpatrywania zgłoszeń topograii układów scalonych (Dz.U. Nr 128, poz. 1413) Rozporządzenie RM z r. zmieniające rozporządzenie w sprawie opłat związanych z ochroną wynalazków, wzorów użytkowych, wzorów przemysłowych, znaków towarowych, oznaczeń geograicznych i topograii układów scalonych (Dz.U. Nr 41, poz. 241 ze zm.) Rozporządzenie Ministra Transportu i Budownictwa z r. w sprawie samodzielnych funkcji technicznych w budownictwie (Dz.U. Nr 83, poz. 578 ze zm.) Rozporządzenie Ministra Kultury i Sztuki z r. w sprawie szczegółowych zasad i trybu działania Komisji Prawa Autorskiego, wynagradzania jej członków, wysokości opłat za postępowanie przed tą Komisją oraz zasad ich wnoszenia (Dz.U. Nr 138, poz. 736 ze zm.) XV

17 Wykaz podstawowych źródeł Rozporządzenie Ministra Kultury z r. w sprawie podmiotów uprawnionych do występowania z wnioskiem o przyznanie środków z Funduszu Promocji Twórczości oraz wymogów formalnych, jakim powinien odpowiadać ten wniosek (Dz.U. Nr 13, poz. 134) Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) Nr 110/2008 z r. w sprawie deinicji, opisu, prezentacji, etykietowania i ochrony oznaczeń geograicznych napojów spirytusowych oraz uchylające rozporządzenie Rady (EWG) Nr 1576/89 (Dz.Urz. UE L 39/2008, s. 16) Rozporządzenie Prezesa RM z r. w sprawie dokonywania i rozpatrywania zgłoszeń oznaczeń geograicznych (Dz.U. Nr 63, poz. 570) 7. Inne źródła Obwieszczenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z r. w sprawie ogłoszenia decyzji Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego o udzieleniu i o cofnięciu zezwoleń na podjęcie działalności organizacji zbiorowego zarządzania prawami autorskimi lub prawami pokrewnymi (M.P. Nr 21, poz. 270) XVI

18 Rozdział I. Wprowadzenie do tematyki W dobie społeczeństwa informatycznego, czyli możliwości, jakie on ze sobą niesie, znajomość zagadnień dotyczących ochrony wartości intelektualnych staje się nieodzowna do funkcjonowania każdego człowieka, który korzysta z możliwości uzyskiwania informacji, poznawania utworów muzycznych, literackich czy nawet programów komputerowych. Nieznajomość prawa w zakresie korzystania z różnego rodzaju utworów niesie za sobą niebezpieczeństwo odpowiedzialności karnej czy materialnej. Oczywiście ochrona własności intelektualnej nie ogranicza się wyłącznie do utworów uzyskanych za pośrednictwem Internetu, ale w sytuacji gdy te utwory wykorzystujemy (np. kopiujemy czy rozpowszechniamy w jakikolwiek sposób), powinniśmy sobie zdawać sprawę z konsekwencji, które mogą się z tym wiązać. Zakres podręcznika obejmuje niektóre zagadnienia własności intelektualnej: autorskie prawa osobiste, autorskie prawa majątkowe, wraz z prawami pokrewnymi, oraz prawo własności przemysłowej. 1. Podstawy prawa pojęcia prawne, definicje Do zrozumienia istoty niektórych zagadnień omawianych w podręczniku niezwykle ważna jest terminologia. Zdarza się bowiem często, że słowa używane potocznie mają w prawie zupełnie inne znaczenie. Bywa też i tak, że nie są one używane w języku potocznym, a tym samym niezrozumiałe. Do jednej z tych grup pojęć można zaliczyć: normę prawną, przepis prawny, konwencję międzynarodową, ustawę czy rozporządzenie, a także wiele pojęć z zakresu ustawy z r. o swobodzie działalności gospodarczej (tekst jedn. Dz.U. z 2007 r. Nr 155, poz ze zm.; np. działalność gospodarcza, przedsiębiorca, przedsiębiorstwo, osoba zagraniczna), jak i z zakresu prawa cywilnego (np. irma, przedsiębiorstwo, własność, posiadanie itp.). Prawo własności intelektualnej trzeba najpierw umieścić w systemie prawa. Z kolei prawo też musi funkcjonować na jakimś gruncie. Tym gruntem dla 1

19 Rozdział I. Wprowadzenie do tematyki prawa jest państwo. Państwo to organizacja polityczna realizująca swoje cele na określonym terytorium wobec określonego społeczeństwa tam zamieszkującego z możliwością stosowania w stosunku do niego przymusu niezbędnego do sprawowania władzy. Taka deinicja państwa sugeruje, że państwo istniało zawsze. Tak jednak nie było, chociaż nikt nie potrai określić, jak daleko w przeszłość państwo sięga. Zaczątki państwowości umieszczane są w tzw. zamierzchłej przeszłości, co wcale nie oznacza, że nie można, oczywiście hipotetycznie, odtworzyć jego początku, przy czym nie chodzi tutaj o początek państwa w sensie historycznym, lecz raczej w sensie organizacyjnym. Powstanie państwa można przedstawić w uproszczonym schemacie: rodzina przekształciła się w ród (jako związek kilku rodzin), połączonych kilka rodów to plemię. Potem już wystarczył tzw. związek plemion, by można było zacząć mówić o państwie (ale tylko rozumianego w sensie terytorialno-społecznym). Oczywiście do owych prostych związków bliższego lub dalszego pokrewieństwa czy powinowactwa musiała zawsze dochodzić pewna organizacja władzy oraz dobrowolne (lub niedobrowolne) jej podporządkowanie się przez społeczeństwo. Duże związki plemienne potrzebowały ochrony (a więc drużyna, wojsko) oraz środków do ich utrzymania (podatki). Z podatkami i wojskiem związana była nieodzownie potrzeba ich ściągania i organizowania (a więc i administracja). Do sprawnego zarządzania organizacją państwową niezbędne stawały się takie regulacje, które umożliwiały właściwe funkcjonowanie instytucji państwowej oraz społeczeństwa. Dotychczasowe zachowania oparte na zwyczajach, ukształtowanych przez lata i przekazywanych z pokolenia na pokolenie, okazały się niewystarczające. Społeczeństwa zaczęły domagać się od suwerena (władcy) zawsze takich samych zachowań rozstrzygających spory lub karzących winnych w podobnych sytuacjach, niezależnie od tego, kogo dotyczą. Zaczęto tworzyć zasady regulujące zachowania społeczne oraz je spisywać. Powstawały kodyikacje, na których oparte zostały wszystkie inne, później tworzone prawa (np. prawo rzymskie to podstawa wszystkich późniejszych kodeksów cywilnych). W taki sposób narodziło się prawo, które można zdeiniować jako zbiór wzorców zachowań ludzkich, stworzonych przez państwo, których przestrzeganie jest wymuszone. Wzorzec zachowania przedstawiany jest pisemnie, więc nie jest to nic innego niż norma prawna. Jest to elementarna cząstka prawa składająca się z hipotezy (wskazanie adresata normy i okoliczności jej zastosowania), dyspozycji (normatywny skutek prawny, nakazane zachowanie się adresata normy) i sankcji (reakcja organów państwowych w przypadku niezastosowania się adresata 2

20 1. Podstawy prawa pojęcia prawne, deinicje do dyspozycji normy). Norma może nie zawierać wszystkich elementów i składać się tylko z hipotezy i sankcji. Wśród norm prawnych wyróżnia się normy bezwzględnie obowiązujące (imperatywne) lub względnie obowiązujące (dyspozycyjne). Zbiór norm tworzy przepis prawny. Przepis prawny to normy ujęte w pewną strukturę organizacyjną, opatrzoną znakami, np. księga, część, rozdział, artykuł, paragraf, ustęp, punkt itp. Przepis i norma często są zarówno w słownictwie potocznym, jak i prawniczym utożsamiane i traktowane zamiennie. Przepisy prawne regulują stosunki prawne między ludźmi, czyli dają wzorce zachowań niezbędnych do tego, aby dana czynność prawna dokonana między ludźmi była nie tylko prawidłowo wykonana, ale również dzięki temu usankcjonowana przez państwo (np. przeniesienie autorskich praw majątkowych do utworu). Czynności prawne mogą być traktowane jako zdarzenia prawne (zależne lub niezależne od woli ludzkiej), mogące wywołać (tylko te zależne od woli człowieka) skutki prawne w postaci powstania, zmiany lub ustania stosunku prawnego. Zbiór przepisów zawierających normy zachowań ludzkich w ramach jednorodnych stosunków prawnych mogą tworzyć i tworzą kodeksy. Regulują one stosunki międzyludzkie o różnym charakterze, np. cywilnym, karnym, handlowym itp. Jednak nie wszystkie jednorodne stosunki międzyludzkie są unormowane zwartym systemem w postaci kodeksu (w polskim systemie prawa brak jest np. Kodeksu administracyjnego, ale jest Kodeks postępowania administracyjnego, podobnie nie ma kodeksu transportu, kodeksu gospodarczego). Przepisy prawa powinny być tak skonstruowane, aby nikt nie miał wątpliwości, co do znaczenia tekstu przepisu (normy) prawnego. W tym celu ten, kto go tworzy, czyli ustawodawca, stara się o jasność sformułowań i poprawność gramatyczno-prawniczą. Ponadto, jeżeli wprowadza jakieś pojęcia do tekstu przepisu, trzeba te pojęcia wyjaśnić w tzw. słowniczku. Słowniczek ów znajduje się w początkowej części przepisu prawnego. Bywają w przepisie terminy, co do których przyjmuje się, że są powszechnie znane, lub też takie, których poznanie jest możliwe po przeczytaniu innego przepisu. Wówczas podaje się, gdzie owego znaczenia szukać. Samo czytanie przepisu może jednak nie wystarczyć w jego zrozumieniu. Potrzebny jest więc swoisty zabieg, który nazywamy wykładnią prawa lub interpretacją. Interpretacja to podjęcie takiego rozumowania, które doprowadza nas do zrozumienia, co ustawodawca chciał osiągnąć, formułując przepis w określony sposób. Istnieją różnego rodzaju wykładnie, np. autentyczna, tj. taka, której dokonuje ten podmiot, który ustala akt (np. Prezydent RP, Sejm, mini- 3