WskaŸnik p jako miernik poziomu gospodarki zasobami z³ó wêgla kamiennego

Transkrypt

1 GOSPODARKA SUROWCAMI MINERALNYMI Tom Zeszyt 2/4 EUGENIUSZ J. SOBCZYK* WskaŸnik p jako miernik poziomu gospodarki zasobami z³ó wêgla kamiennego Wprowadzenie Pozycja wêgla kamiennego wœród pierwotnych noœników energii, zu ywanych do produkcji energii elektrycznej, zapewniaj¹ca bezpieczeñstwo energetyczne, wydaje siê w Polsce niepodwa alna. W powy szym kontekœcie uzasadniony niepokój budz¹ zmiany wielkoœci bazy zasobowej wêgla w okresie transformacji górnictwa wêgla kamiennego. Bardzo wa nym elementem procesu restrukturyzacji jest weryfikacja bazy zasobowej w kopalniach czynnych, zmierzaj¹ca do jej przystosowania do wymogów ekonomicznych i formalnoprawnych gospodarki rynkowej. Ta weryfikacja zasobów, choæ by³a determinowana popraw¹ efektywnoœci produkcji wêgla, nie wp³ynê³a znacz¹co na rentownoœæ kopalñ, lecz uszczupli³a zasoby przewidziane do wydobycia, skracaj¹c przez to ywotnoœæ poziomów, rejonów eksploatacyjnych i ca³ych kopalñ. 1. Zmiany zasobów wêgla kamiennego w Polsce w latach Wielkoœæ bazy zasobowej wêgla kamiennego wed³ug stanu na r. jest konsekwencj¹ zmian w ocenie zasobów z³ó kopalñ czynnych, wynikaj¹cych z wdra ania zasad gospodarki rynkowej i wskutek kolejnych dzia³añ restrukturyzacyjnych. * Dr in., Instytut Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energi¹ PAN, Kraków; jsobczyk@min-pan.krakow.pl

2 112 Zmiany te wymusi³y przede wszystkim: inne podejœcie w stosunku do oceny gospodarczej zasobów, zarówno w kopalniach czynnych, jak i w z³o ach niezagospodarowanych, likwidacjê kopalñ uznanych za trwale nierentowne, d¹ enie do rentownoœci pozosta³ych kopalñ przede wszystkim poprzez wzrost koncentracji wydobycia. Zmiany w wielkoœci zasobów wêgla kamiennego w Polsce w okresie transformacji gospodarczej ilustruje tabela 1. Udokumentowane zasoby wêgla kamiennego w Polsce [mln Mg] Documented hard coal reserves in Poland [million Mg] TABELA 1 TABLE 1 Zag³êbie Wêglowe stan na stan na zasoby bilansowe zasoby przemys³owe zasoby bilansowe zasoby przemys³owe Górnoœl¹skie ogó³em, w tym z³o a zagospodarowane Dolnoœl¹skie ogó³em, w tym z³o a zagospodarowane Lubelskie ogó³em, w tym z³o a zagospodarowane Razem zag³êbia wêglowe ogó³em, w tym z³o a zagospodarowane ród³o: Bilans Zasobów Kopalin i Wód Podziemnych w Polsce Zasoby bilansowe wszystkich krajowych z³ó wêgla kamiennego w latach, w których przeprowadzono proces g³êbokiej restrukturyzacji górnictwa, zmniejszy³y siê o mln Mg, czyli o ponad 36% i wed³ug stanu na r. wynosi³y mln Mg. W przypadku zasobów przemys³owych, które ewidencjonowane s¹ g³ównie w z³o ach kopalñ czynnych i stanowi¹ podstawê do planowania i projektowania dzia³alnoœci górniczej, skala ta by³a jeszcze wiêksza, a baza tej kategorii zasobów zmniejszy³a siê a o 71%, do poziomu 5058 mln Mg. Wielkoœæ zasobów wêgla kamiennego w z³o ach kopalñ czynnych, w poszczególnych latach analizowanego okresu, przedstawiono w tabeli 2. Zasoby geologiczne (bilansowe + pozabilansowe) w z³o ach kopalñ czynnych wed³ug stanu na r. wynosz¹ mln Mg, z tego mln Mg, czyli 60% stanowi¹ zasoby bilansowe. Wydzielone z kolei z tej wielkoœci zasoby przemys³owe, które mog¹ byæ przedmiotem ekonomicznie uzasadnionej eksploatacji, to 5058 mln Mg. Zgodnie z Rozpo-

3 113 Wielkoœæ zasobów wêgla kamiennego w z³o ach kopalñ czynnych (mln Mg) Hard coal resources in the deposits of the operating mines (million Mg) TABELA 2 TABLE 2 Stan zasobów na dzieñ Zasoby geologiczne Zasoby bilansowe Zasoby przemys³owe Zasoby operatywne ród³o: system IGZOP/M rz¹dzeniem Ministra Œrodowiska z 27 czerwca 2005 r. w sprawie szczegó³owych wymagañ, jakim powinny odpowiadaæ projekty zagospodarowania z³ó (Dz.U. Nr 128, poz z 13 lipca 2005 r.), zasoby przemys³owe pomniejszone o przewidziane straty daj¹ w efekcie wielkoœæ zasobów mo liwych do wydobycia, tj. zasoby operatywne. Ze wzglêdu na fakt, e zasoby operatywne na koniec roku 2006 wynosi³y 3093 mln Mg, wspó³czynnik wykorzystania zasobów geologicznych równa siê 0,12. Teoretycznie zatem, z ogólnej iloœci obliczonych zasobów geologicznych, tylko 12% mo e zostaæ w przysz³oœci wyeksploatowane (rys. 1). Dzia³ania wymuszone wdra aniem zasad gospodarki rynkowej i maj¹ce na celu dostosowanie górnictwa wêgla kamiennego do nowych warunków gospodarczych spowodowa³y, e w kopalniach czynnych w okresie od roku 1991 do 2006 stan zasobów bilansowych zmniejszy³ siê o 14,772 mld Mg, z czego zasobów przemys³owych uby³o 11,748 mld Mg. Te zmiany tylko w nieznacznym stopniu powodowane by³y eksploatacj¹. W tym czasie wydobyto ³¹cznie

4 114 Rys. 1. Schemat wykorzystania zasobów wêgla kamiennego w Polsce wg stanu na r. ród³o: system IGZOP/M Fig. 1. Hard coal resource usage status in Poland as on mln Mg wêgla. Oznacza to, e rocznie wydobywano w tym okresie œrednio 110 mln Mg, a ubywa³o z ewidencji zasobów 734 mln Mg zasobów przemys³owych, czyli z wydobyciem 1 Mg wêgla wi¹za³ siê ubytek 6,7 Mg tych zasobów. Wynika z tego równie fakt, e stan zasobów bilansowych zmniejszy³ siê o 88% (w przypadku zasobów przemys³owych o 85%) w stosunku do stanu wyjœciowego, z powodów innych ni eksploatacja. 2. Analiza gospodarki zasobami przemys³owymi na podstawie wskaÿnika p Iloœciowe zmiany bazy zasobowej, jakie przedstawiono powy ej, dotycz¹ zmian w ewidencyjnym stanie zasobów. Zmiany te nie powodowa³y fizycznego ubytku zasobów, a jedynie by³y konsekwencj¹ zmiany informacji na temat aktualnej oceny ich u ytecznoœci. Ta zmiana informacji powodowa³a, e czêœæ zasobów przemys³owych by³a przekwalifikowana do zasobów nieprzemys³owych lub pozabilansowych. W dalszej czêœci artyku³u przedstawiono analizê, która dotyczy oceny gospodarki zasobami przemys³owymi zaanga owanymi w danym roku w proces eksploatacji i ujmuje rzeczywiste straty zasobów. W tym celu opracowano wskaÿnik gospodarki zasobami prze-

5 mys³owymi p, który pokazuje bie ¹c¹ gospodarkê tego rodzaju zasobami. Pokazuje on zaanga owanie zasobów przemys³owych w proces eksploatacji. Dla obliczenia wartoœci wskaÿnika p zastosowano poni sz¹ formu³ê: Yp = Qp Sp Qp 115 gdzie: p Qp Sp wartoœci wskaÿnika, wielkoœæ wydobycia zasobów przemys³owych, wielkoœæ strat zasobów przemys³owych. WskaŸnik p pokazuje coroczne zaanga owanie zasobów przemys³owych w wydobycie 1 Mg wêgla. Obrazuje on rzeczywist¹ wielkoœæ zasobów przemys³owych, jaka ubywa w procesie wydobycia 1 Mg. Wyliczone wartoœci wskaÿnika p zamieszczono w tabeli 3. W prezentowanej tabeli przedstawiono wartoœci wskaÿnika dla kopalñ, których w latach nie poddano zmianom organizacyjnym, w zwi¹zku z tym analiza odnosi siê do porównywalnych dla ca³ego okresu obszarów górniczych. Na podstawie wartoœci wskaÿnika mo emy oceniæ, w jaki sposób w ka dej kopalni i w ka dym roku gospodarowano zasobami przemys³owymi przeznaczonymi do wydobycia. W analizie wskaÿnika p dla ka dej kopalni oszacowano trend liniowy. W dalszej kolejnoœci dla ka dej funkcji trendu testowano istotnoœæ wspó³czynnika kierunkowego trendu. Kopalnie zosta³y podzielone na dwie grupy: a) kopalnie, dla których wartoœæ wskaÿnika wzrasta³a w tempie istotnym statystycznie, b) kopalnie, dla których zmiany nie by³y istotne statystycznie. W wiêkszoœci kopalñ wahania wartoœci wskaÿnika p w kolejnych latach by³y niewielkie, w zwi¹zku z powy szym przy testowaniu istotnoœci wspó³czynnika kierunkowego trendu przyjeto poziom istotnoœci 0,05. W tabeli 4 podano wartoœci wspó³czynników kierunkowych dla kopalñ, w których stwierdzono istotny wzrost wskaÿnika p. Wspó³czynnik kierunkowy trendu mierzy œrednioroczn¹ zmianê wartoœci wskaÿnika. Praktycznie we wszystkich kopalniach wartoœæ wskaÿnika p wzrasta³a, a to oznacza, e z ka dym rokiem notowano coraz wiêksze straty zasobów przemys³owych towarzysz¹cych wydobyciu 1 Mg wêgla. Kopalnie w tabeli zosta³y uporz¹dkowane wed³ug rosn¹cych wartoœci wspó³czynnika kierunkowego trendu. Oznacza to uszeregowanie kopalñ, pocz¹wszy od tej, która wykazywa³a najmniejszy œrednioroczny przyrost strat zasobów przemys³owych, do kopalñ o najwiêkszym przyroœcie strat, a wiêc najgorszych z punktu widzenia oceny gospodarki zasobami przemys³owymi. Trendy dla piêciu kopalñ o najwiêkszym przyroœcie strat zasobów przemys³owych ilustruje rysunek 2.

6 116 Wartoœci wskaÿnika p w kopalniach wêgla kamiennego w latach TABELA 3 Values of the p indicator for hard coal mines in the years TABLE 3 Kopalnia Anna 1,47 1,49 1,62 1,60 1,85 1,94 1,84 1,50 1,60 1,54 1,88 1,49 1,87 1,44 1,49 1,45 1,39 Bielszowice 1,16 1,10 1,13 1,13 1,13 1,05 1,14 1,08 1,11 1,12 1,12 1,21 1,10 1,26 1,68 1,17 1,35 Bogdanka 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,03 1,00 1,02 1,01 1,01 1,00 1,00 1,02 1,01 Boles³aw Œmia³y 1,35 1,28 1,28 1,30 1,43 1,29 1,32 1,35 1,77 1,90 1,91 1,55 1,13 1,19 1,46 1,53 1,20 Borynia 1,33 1,35 1,24 1,22 1,29 1,74 1,50 1,65 1,41 1,31 1,72 1,43 1,41 1,48 1,57 1,48 1,26 Brzeszcze 1,30 1,00 1,24 1,50 1,50 1,29 1,26 1,21 1,38 1,48 1,57 1,47 1,53 1,54 1,49 1,41 1,49 Budryk 1,32 1,14 1,15 1,20 1,28 1,21 1,34 1,17 1,05 1,06 1,25 1,35 1,47 Chwa³owice 1,20 1,10 1,15 1,23 1,44 1,25 1,15 1,39 1,31 1,33 1,31 1,46 1,20 1,52 1,37 1,40 1,40 Czeczott 1,19 1,29 1,14 1,24 1,18 1,23 1,24 1,46 1,52 1,86 1,77 1,97 1,73 1,36 1,77 Halemba 1,19 1,19 1,14 1,19 1,41 1,26 1,14 1,20 1,42 1,28 1,46 1,13 1,49 1,32 1,46 1,38 1,62 Janina 1,00 1,27 1,61 1,31 1,38 1,35 1,41 1,38 1,37 1,31 1,55 1,39 1,77 1,72 2,12 1,49 2,25 Jankowice 1,46 1,37 1,41 1,42 1,31 1,37 1,21 1,25 1,62 1,45 1,60 1,40 1,51 1,47 1,22 1,38 1,29 KazimierzJuliusz 1,28 1,28 1,35 1,37 1,29 1,32 1,32 1,19 1,28 1,29 1,28 1,48 1,39 1,41 1,31 1,36 1,92 Knurów 1,06 1,06 1,03 1,14 1,09 1,07 1,10 1,13 1,32 1,18 1,17 1,61 1,37 1,31 1,20 1,12 1,20 Krupiñski 1,08 1,13 1,44 1,67 1,21 1,41 1,29 1,17 1,27 1,21 1,35 1,43 1,20 1,42 1,27 1,24 1,28 Makoszowy 1,18 1,16 1,07 1,08 1,07 1,24 1,26 1,14 1,11 1,51 1,37 1,58 1,52 1,92 1,15 1,23 1,33 Marcel 1,33 1,17 1,25 1,12 1,28 1,35 1,46 1,29 1,22 1,08 1,24 1,36 1,68 1,64 2,22 1,43 1,80 Murcki 1,42 1,16 1,28 1,18 1,38 1,36 1,33 1,48 1,32 1,32 1,45 1,37 1,37 1,47 1,23 1,32 1,19 Mys³owice 1,20 1,20 1,43 1,27 1,43 1,21 1,16 1,76 1,38 1,31 1,26 1,82 1,51 1,47 1,34 1,37 1,38 Piast 1,14 1,12 1,13 1,19 1,18 1,21 1,19 1,36 1,30 1,55 1,33 1,59 1,73 1,64 1,59 1,52 1,57 Pniówek 1,50 1,60 1,62 1,40 1,24 1,57 1,40 1,63 1,51 1,34 1,36 1,26 1,27 1,42 1,47 1,37 1,40 Rydu³towy 1,13 1,35 1,31 1,10 1,43 1,66 1,31 1,09 1,52 1,17 1,45 1,46 1,41 1,18 1,14 1,27 1,47 Silesia 1,22 1,22 1,08 1,06 1,14 1,17 1,08 1,20 1,03 1,13 1,08 1,09 1,27 1,31 1,32 1,94 2,20 Sobieski 1,22 1,38 1,30 1,28 1,43 1,42 1,26 1,52 1,20 1,53 1,67 1,47 1,35 1,47 1,30 1,51 1,52 Soœnica 1,10 1,06 1,31 1,31 1,13 1,16 1,21 1,10 1,11 1,12 1,16 1,37 1,16 1,44 1,37 1,54 1,48 Staszic 1,12 1,23 1,10 1,07 1,02 1,25 1,21 1,19 1,21 1,45 1,42 1,38 1,60 1,25 1,28 1,30 1,54 Szczyg³owice 1,13 1,09 1,12 1,18 1,15 1,14 1,15 1,21 1,33 1,33 1,37 1,16 1,38 2,01 1,46 1,34 1,28 Œl¹sk 1,25 1,31 1,33 1,43 1,39 1,43 1,47 1,23 1,47 1,14 1,54 1,47 1,58 2,03 2,11 1,75 1,28 Weso³a 1,16 1,15 1,13 1,14 1,21 1,21 1,22 1,18 1,44 1,37 1,32 1,44 1,20 1,44 1,48 1,42 1,55 Wieczorek 1,12 1,23 1,29 1,24 1,34 1,59 1,18 1,26 1,50 1,19 1,26 1,31 2,09 1,40 1,39 1,64 1,57 Wujek 1,43 1,27 1,33 1,31 1,25 1,28 1,33 1,56 1,38 1,52 1,27 1,48 1,37 1,69 1,37 1,62 1,46 Ziemowit 1,14 1,16 1,14 1,12 1,25 1,28 1,25 1,34 1,37 1,26 1,61 1,52 1,27 1,32 1,44 1,61 1,50 Zofiówka 1,46 1,39 1,42 1,43 1,25 1,28 1,34 1,35 1,46 1,40 1,55 1,69 1,59 1,68 1,56 1,37 1,43

7 TABELA 4 Wspó³czynniki kierunkowe trendów wskaÿnika p dla kopalñ wykazuj¹cych wzrost wartoœci wskaÿnika TABLE 4 Trend direction indicators of the p indicator for the mines where its value grew 117 Kopalnia Wspó³czynnik kierunkowy trendu Wartoœæ p Zofiówka 0,0117 0,0574 Sobieski 0,0122 0,0054 Wujek 0,0141 0,0229 Knurów 0,0155 0,0266 Bielszowice 0,0155 0,0296 Chwa³owice 0,0157 0,0053 KazimierzJuliusz 0,0159 0,0377 Brzeszcze 0,0186 0,0085 Halemba 0,0194 0,0035 Soœnica 0,0199 0,0037 Staszic 0,0227 0,0014 Weso³a 0,0239 0,0000 Makoszowy 0,0239 0,0301 Wieczorek 0,0247 0,0292 Ziemowit 0,0251 0,0010 Szczyg³owice 0,0262 0,0093 Œl¹sk 0,0295 0,0190 Marcel 0,0367 0,0050 Piast 0,0369 0,0000 Silesia 0,0387 0,0085 Janina 0,0457 0,0007 Czeczott 0,0489 0,0008 Najwiêksza dynamika trendu w analizowanym okresie wyst¹pi³a w kopalniach Czeczott i Janina. Dynamika wzrostu w KWK Czeczott najbardziej widoczna by³a w latach , kiedy zanotowano najwy sze straty w zasobach przemys³owych. W roku 1999 kopalnia eksploatowa³a pok³ady 207 i 209/1-2. ¹czne straty w zasobach przemys³owych wynios³y 1,93 mln Mg, co przy wydobyciu 2,25 mln Mg da³o wartoœæ wskaÿnika wykorzystania z³o a na poziomie 0,54. W ZG Janina do roku 1999 wartoœæ wskaÿnika p by³a sta³a i kszta³towa³a siê na poziomie 1,3. Od roku 2000 wskaÿnik wykazywa³ trwa³y wzrost liniowy, œrednio 0,1 punktu rocznie. W roku 2006 ³¹czne straty w zasobach przemys³owych wynios³y 2,61 mln Mg, co

8 118 Rys. 2. Trendy piêciu kopalñ o najwiêkszej dodatniej dynamice wskaÿnika p Fig. 2. Trend for the five mines with the greatest growth of the p indicator przy wydobyciu 2,09 mln Mg da³o wartoœæ wskaÿnika wykorzystania z³o a na poziomie 0,45. W pok³adzie 119/2 wskaÿnik wykorzystania z³o a by³ najni szy i wynosi³ 0,17. W pozosta³ych pok³adach wskaÿnik kszta³towa³ siê od 0,43 w pok³adzie 201/1 do 0,85 w pok³adach 116/1, 116/2 i 119/1. G³ównymi przyczynami strat powsta³ych w zasobach przemys³owych by³o zachowanie prostolinijnoœci frontu eksploatacyjnego, pozostawienie pasa wêgla w rejonie zaburzeñ geologicznych, a przede wszystkim pozostawienia pó³ki wêglowej w celu zapobiegania opadom s³abych ska³ stropowych do wyrobiska eksploatacyjnego. Wszystkie pok³ady w z³o u ZG Janina charakteryzuj¹ siê bardzo niskimi parametrami wytrzyma³oœciowymi stropów bezpoœrednich, zaliczanych do II klasy stropy bardzo trudne do utrzymania. W 2006 r. wskaÿnik p w ZG Janina osi¹gn¹³ najwy sz¹ wartoœæ 2,25 punktu. Trendy pozosta³ych trzech kopalñ s¹ prawie równoleg³e, gdy ich wspó³czynniki kierunkowe mieszcz¹ siê w przedziale o d³ugoœci 0,002. Nietypowy trend wskaÿnika zanotowano w kopalni Silesia. W latach wartoœæ wskaÿnika p zmniejsza³a siê, jednak od roku 1999 wskaÿnik wykazywa³ trwa³y wzrost liniowy. O ile œrednio dla ca³ego okresu wartoœæ wskaÿnika ros³a o 0,0387 punktu rocznie, to w latach wartoœæ wskaÿnika wzrasta³a o 0,18 punktu. W roku 2006 na 1 Mg wydobytego wêgla notowano straty w zasobach przemys³owych w wysokoœci 1,2 Mg.

9 119 Tabela 5 przedstawia kopalnie, których wskaÿniki p nie wykazywa³y istotnych trendów: ani rosn¹cych, ani spadkowych. Kopalnie s¹ uporz¹dkowane wed³ug rosn¹cej wartoœci wspó³czynnika kierunkowego trendu. Kopalnie, w których nie wyst¹pi³ istotny trend wskaÿnika p The mines, for which the p indicator did not show a substantial trend TABELA 5 TABLE 5 Kopalnia Wspó³czynnik kierunkowy trendu Wartoœæ p Anna 0,0089 0,3424 Jankowice 0,0007 0,9043 Krupiñski 0,0006 0,9314 Bogdanka 0,0008 0,2560 Murcki 0,0014 0,7831 Rydu³towy 0,0031 0,7205 Budryk 0,0078 0,4023 Borynia 0,0079 0,3401 Pniówek 0,0108 0,0818 Mys³owice 0,0122 0,1892 Boles³aw Œmia³y 0,0570 0,6397 Nale y zauwa yæ, e wartoœci wspó³czynników kierunkowych w wiêkszoœci kopalñ s¹ niewielkie. Oznacza to, e wielkoœci strat w zasobach przemys³owych w poszczególnych latach analizowanego okresu by³y na porównywalnym poziomie. Jedynie w KWK Boles³aw Œmia³y wyst¹pi³ stosunkowo du y, co do modu³u, trend wskaÿnika p. Jednak znaczne wahania wskaÿnika w kolejnych latach nie pozwoli³y na uzyskanie dla tej kopalni istotnoœci statystycznej trendu. 3. Rangowanie kopalñ wêgla kamiennego wed³ug wskaÿnika gospodarki zasobami Wartoœæ wskaÿnika p sprowadza ocenê gospodarki zasobami przemys³owymi z³ó wêgla kamiennego do jednej liczby, dziêki temu mo liwe jest rangowanie kopalñ w ka dym roku, od najlepszej do najgorszej, wed³ug rosn¹cej wartoœci wskaÿnika. Jednak interpretacja rang nie jest prosta. Pozycja kopalni mo e zmieniaæ siê z roku na rok i pomniejszanie siê rangi konkretnej kopalni (czyli poprawa pozycji) wcale nie musi oznaczaæ poprawy sytuacji wzglêdem innych kopalñ. Tê trudnoœæ interpretacji pozycji kopalni w corocznym rankingu

10 120 mo na czêœciowo omin¹æ. Zamiast rang wprowadzono tzw. grupy decylowe. Decyle to wartoœci (jest ich dziewiêæ), które dziel¹ uporz¹dkowany szczegó³owy szereg statystyczny na dziesiêæ czêœci, mniej wiêcej równych co do liczebnoœci. Pierwszy decyl to taka liczba, dla której 10% wartoœci jest od niej mniejszych, drugi decyl to taka liczba, dla której 20% wartoœci jest od niej mniejszych, itd, a do decyla dziewi¹tego, od którego jest mniejszych 90% wartoœci. Decyle wyznaczono osobno dla ka dego roku. Ich wartoœci dla wskaÿnika p zawiera tabela 6. Przedstawione decyle to granice dziesiêciu grup decylowych. W tabeli 7 podano przynale noœæ kopalñ do poszczególnych grup decylowych dla wskaÿnika p. Dla czytelniejszej interpretacji przyjêto notacjê odwrotn¹ do klasycznej, tak aby w obu analizach numer 1 oznacza³ przynale noœæ kopalni do grupy 10% najlepszych kopalñ w danym roku, numer 2 to przynale noœæ do drugiej 10-procentowej klasy. Najgorsze kopalnie znalaz³y siê w grupie 10. Na podstawie przynale noœci kopalñ do grup decylowych, prezentowanych w tabeli 7, mo na przeœledziæ losy kopalñ z punktu widzenia zmian w obszarze gospodarki zasobami przemys³owymi. Wartoœci decyli dla wskaÿnika p Decyl values per p indicator TABELA 6 TABLE 6 Rok D 1 D 2 D 3 D 4 D 5 D 6 D 7 D 8 D ,10 1,13 1,14 1,18 1,20 1,22 1,30 1,35 1, ,09 1,12 1,16 1,17 1,22 1,27 1,28 1,35 1, ,10 1,13 1,14 1,24 1,28 1,30 1,33 1,41 1, ,08 1,12 1,15 1,19 1,23 1,28 1,31 1,39 1, ,10 1,15 1,20 1,24 1,28 1,32 1,38 1,42 1, ,14 1,19 1,23 1,25 1,28 1,30 1,36 1,42 1, ,14 1,15 1,19 1,21 1,25 1,27 1,32 1,34 1, ,11 1,17 1,20 1,21 1,25 1,34 1,37 1,47 1, ,11 1,21 1,28 1,32 1,37 1,38 1,43 1,49 1, ,12 1,18 1,21 1,29 1,31 1,33 1,42 1,50 1, ,16 1,26 1,30 1,34 1,37 1,45 1,55 1,59 1, ,16 1,28 1,37 1,40 1,44 1,47 1,48 1,53 1, ,14 1,20 1,27 1,37 1,39 1,49 1,52 1,59 1, ,20 1,31 1,35 1,42 1,44 1,47 1,50 1,64 1, ,20 1,26 1,30 1,36 1,39 1,46 1,48 1,56 1, ,23 1,31 1,35 1,37 1,39 1,43 1,49 1,53 1, ,21 1,28 1,34 1,39 1,45 1,47 1,52 1,56 1,78

11 121 Przynale noœæ kopalñ do grup decylowych wg wskaÿnika p TABELA 7 Allocation of mines to decyl groups according to the value of the p indicator TABLE 7 Kopalnia Anna Bielszowice Bogdanka Boles³aw Œmia³y Borynia Brzeszcze Budryk Chwa³owice Czeczott Halemba Janina Jankowice KazimierzJuliusz Knurów Krupiñski Makoszowy Marcel Murcki Mys³owice Piast Pniówek Rydu³towy Silesia Sobieski Soœnica Staszic Szczyg³owice Œl¹sk Weso³a Wieczorek Wujek Ziemowit Zofiówka

12 122 Do najni szych grup decylowych wed³ug wskaÿnika p, w kolejnych latach kwalifikowa³y siê kopalnie Anna, Borynia i Zofiówka. Bardzo nisk¹ pozycjê w rankingu zajmowa³y kopalnie Brzeszcze, Czeczott (szczególnie po roku 1997), Sobieski, Janina, Œl¹sk, Wieczorek i Wujek. Kopalnie te poza nielicznymi latami, kiedy zaobserwowano chwilow¹ poprawê rankingu trwale plasowa³y siê w niskich grupach decylowych. Kopalnia Pniówek w latach zaliczana by³a do najgorszych i plasowa³a siê w 9. i 10. grupie decylowej. Po roku 2000 nast¹pi³a wyraÿna zmiana i zaobserwowano poprawê rankingu kopalni. Odmiennie przedstawia³a siê sytuacja kopalni Piast, która do roku 1998 klasyfikowana by³a g³ównie w 2. i 3. grupie, a w kolejnych latach nast¹pi³o bardzo wyraÿne pogorszenie i kopalnia spada³a na coraz gorsze pozycje, trwale sytuuj¹c siê w 9. grupie decylowej. Najlepiej w rankingu oceny bie ¹cej gospodarkê zasobami przemys³owymi wypada LW Bogdanka, która przez ca³y okres istnienia nieprzerwanie zaliczana jest do pierwszej grupy decylowej. Bardzo wysoki ranking w ca³ym analizowanym okresie posiada³y kopalnie: Charakterystyki liczbowe rozk³adu wskaÿnika p w poszczególnych latach Distribution of the p indicator value per year TABELA 8 TABLE 8 Rok Œrednia arytmetyczna Minimum Maksimum Odchylenie standardowe ,24 1,00 1,50 0, ,23 1,00 1,60 0, ,27 1,03 1,62 0, ,26 1,00 1,67 0, ,29 1,00 1,85 0, ,32 1,00 1,94 0, ,27 1,00 1,84 0, ,30 1,00 1,76 0, ,35 1,03 1,77 0, ,34 1,00 1,90 0, ,42 1,02 1,91 0, ,42 1,01 1,97 0, ,43 1,01 2,09 0, ,46 1,00 2,03 0, ,45 1,00 2,22 0, ,42 1,02 1,94 0, ,47 1,01 2,25 0,27

13 Bielszowice, Knurów, Makoszowy i Krupiñski, w których jedynie w krótkich okresach zaobserwowano chwilowe pogorszenie rankingu. W okresie kopalnia Silesia zaliczana by³a do najlepszych kopalñ i plasowa³a siê w pierwszych trzech grupach, natomiast ostatnie lata to wyraÿne pogorszenie i w latach spad³a do ostatniej, 10. grupy decylowej. Powy sza analiza pokazuje, e wskaÿnik p, wykorzystany w analizie grup decylowych, jest dobr¹ miar¹ dla porównywania kopalñ pod k¹tem gospodarki zasobami z³ó. Dotychczas rozwa ano wyniki dotycz¹ce poszczególnych kopalñ. W dalszej czêœci poddano analizie zmiany poziomu gospodarki zasobami ca³ej bran y, mierzone œredni¹ wartoœci¹ wskaÿnika p. W tabeli 8 podano dodatkowo wartoœci skrajne wskaÿnika w poszczególnych latach oraz odchylenie standardowe. Na rysunku 3 widaæ, e trend liniowy wskaÿnika p na ogó³ dobrze oddaje ogólny kierunek zmian w gospodarce zasobami przemys³owymi ca³ej bran y. Kszta³t empirycznej krzywej œredniej wskaÿnika pozwala na dodatkowe interpretacje. Rzeczywista wielkoœæ zasobów przemys³owych, jaka ubywa w procesie wydobycia 1 Mg, z ka dym rokiem jest coraz wiêksza. Œrednia wartoœæ wskaÿnika p zwiêksza siê przeciêtnie o 0,016 rocznie od 1,24 w roku 1990 do 1,47 w W latach obserwowano przyspieszony wzrost, który za³ama³ siê w 1996 roku. W kolejnych dwóch latach œrednia znów wzrasta³a, by w ,50 1,48 1,46 1,44 1,42 1,40 1,38 1,36 1,34 1,32 1,30 1,28 1,26 1, ,22 1,20 Y = 1,2071+0,0158*x Rys. 3. Œrednia wartoœæ wskaÿnika p i jej trend liniowy Fig. 3. Average value of the p indicator and its linear trend line

14 124 roku obni yæ swoj¹ wartoœæ. Kolejne cztery lata to wzrost wartoœci. W latach nast¹pi³ spadek, ale w kolejnym, 2006 roku, œredni wskaÿnik osi¹gn¹³ historycznie najwiêksz¹ wartoœæ. Wartoœæ wskaÿnika p wynika z wielkoœci strat zasobów przemys³owych, których podstawow¹ czêœæ stanowi¹ straty pozaeksploatacyjne. Straty te zwi¹zane s¹ z pozostawieniem niewybranych czêœci parcel w zasobach przemys³owych, co wymusza powszechnie stosowany system œcianowy, wymagaj¹cy okreœlonego sposobu przygotowania z³o a do eksploatacji. Projektowanie frontu eksploatacyjnego w partiach z³o a o wysokiej jakoœci i niskich kosztach pozyskania prowadzi do poprawy ekonomicznej efektywnoœci pozyskania zasobów przemys³owych w kopalniach, poci¹ga jednak za sob¹ zwiêkszenie strat, g³ównie pozaeksploatacyjnych. Zró nicowanie kopalñ w poszczególnych latach lepiej badaæ poprzez statystyki pozycyjne ni odchylenie standardowe, które jest wra liwe na wartoœci skrajne. Wartoœci wybranych statystyk pozycyjnych dla wskaÿnika p zawiera tabela 9. Kszta³towanie siê wartoœci statystyk pozycyjnych dla wskaÿnika p przedstawia rysunek 4. Statystyki pozycyjne rozk³adu wskaÿnika p w poszczególnych latach p indicator distribution positional statistics per year TABELA 9 TABLE 9 Rok Percentyl 10% Dolny kwartyl Mediana Górny kwartyl Percentyl 90% ,10 1,13 1,20 1,33 1, ,09 1,14 1,22 1,30 1, ,10 1,13 1,28 1,34 1, ,08 1,13 1,23 1,33 1, ,10 1,18 1,28 1,39 1, ,14 1,21 1,28 1,37 1, ,14 1,16 1,25 1,33 1, ,11 1,19 1,25 1,39 1, ,11 1,27 1,37 1,46 1, ,12 1,19 1,31 1,45 1, ,16 1,27 1,37 1,55 1, ,16 1,36 1,44 1,49 1, ,14 1,27 1,39 1,58 1, ,20 1,32 1,44 1,54 1, ,20 1,28 1,39 1,49 1, ,23 1,34 1,39 1,51 1, ,21 1,29 1,45 1,54 1,74

15 125 Rys. 4. Statystyki pozycyjne rozk³adu wskaÿnika p Fig. 4. Positional statistics of the p indicator value distribution Dla wskaÿnika p wstêga wartoœci statystyk pozycyjnych zdecydowanie siê poszerza, co œwiadczy o coraz wiêkszym zró nicowaniu kopalñ, je eli chodzi o stopieñ wykorzystania zasobów przemys³owych. Bardzo stabilna jest wartoœæ percentyla 10%, czyli kopalñ najlepszych, o najmniejszych startach zasobów przemys³owych. Jego wartoœæ bardzo powoli nieznacznie siê zwiêksza z 1,1 w 1990 r. do 1,2 w roku Z kolei percentyl 90% zmienia wartoœæ w analogicznym okresie z 1,4 do 1,8, przy czym zmiana ta jest bardzo nieregularna. Najmniejszy dystans dzieli³ kopalnie na pocz¹tku lat dziewiêædziesi¹tych i w kolejnych latach ró nica siê zwiêksza³a. W 2005 nast¹pi³o pewne zbli enie kopalñ, jednak w 2006 ponownie najlepsze kopalnie zmniejsza³y straty, a w najgorszych kopalniach, przede wszystkim w 10. grupie decylowej, te straty wyraÿnie wzrastaj¹. Na zakoñczenie przedstawiona zostanie prognoza wartoœci wskaÿnika p do roku Prognozy te sformu³owano z wykorzystaniem modeli trendu z autoregresj¹, szacowanych dla ka dej charakterystyki osobno. W szeregu czasowym œredniej wartoœci wskaÿnika p mo na zauwa yæ serie odchyleñ (reszt) o jednakowym znaku. To sugeruje, e model trendu mo e zostaæ ulepszony poprzez uwzglêdnienie autokorelacji sk³adnika resztowego. Mo na to osi¹gn¹æ równie poprzez wprowadzenie do modelu zale nej zmiennej opóÿnionej (Soko³owski 2006). W modelu autoregresji zak³ada siê, e realizacje zjawiska zale ¹ od wartoœci, jakie

16 126 przyjê³o ono w poprzednich okresach, przy czym nie siêga siê do wszystkich tych wartoœci, lecz tylko do wybranych momentów z przesz³oœci. Do oszacowania modelu zdefiniowano tzw. zmienne opóÿnione, podaj¹ce wartoœci rok temu, dwa lata temu i trzy lata temu. Zmienne te wstawiono do modelu jako potencjalne zmienne objaœniaj¹ce i kolejno eliminuj¹c zmienne nieistotne znaleziono ostateczny model autoregresyjny, który siêga do roku poprzedniego oraz trzech lat wstecz. Model oszacowany t¹ metod¹ przyjmuje postaæ: w t = 0, ,424w t 1 + 0,523w t 3 Dopasowanie modelu ilustruje rysunek 5. Na podstawie tego modelu zostan¹ przedstawione prognozy wartoœci wskaÿnika WGZprz. Prognozy przewiduj¹ dalszy wzrost strat w zasobach przemys³owych. Œredni wskaÿnik p dla bran y, który w 2006 wynosi³ 1,47, bêdzie rós³ nadal, przekraczaj¹c w 2010 poziom 1,5, a w 2015 osi¹gnie wartoœæ 1,55. Wzrost wartoœci wskaÿnika bêdzie dotyczy³ wszystkich kopalñ. W przypadku kopalñ najlepszych, nale ¹cych do 1. grupy decylowej, bêdzie niewielki (o 0,06 punktu), natomiast w kopalniach, nale ¹cych do ostatniej grupy decylowej, dynamika wzrostu bêdzie wyraÿnie wy sza i œredni wskaÿnik wzroœnie o 0,16 punktu. Rys. 5. Model trendu z autoregresj¹ dla œredniej wartoœci wskaÿnika p Fig. 5. Autoregression trend model for the mean p indicator value

17 127 Prognozowane charakterystyki rozk³adu wartoœci wskaÿnika p Forecasted distributions of the p indicator value TABELA 10 TABLE 10 Œrednia Percentyl 10% Dolny kwartyl Mediana Górny kwartyl Percentyl 90% ,484 1,218 1,313 1,415 1,538 1, ,472 1,234 1,334 1,434 1,547 1, ,495 1,238 1,317 1,459 1,548 1, ,511 1,244 1,340 1,460 1,552 1, ,512 1,253 1,336 1,474 1,555 1, ,524 1,260 1,348 1,479 1,557 1, ,538 1,267 1,349 1,488 1,560 1, ,544 1,274 1,356 1,494 1,562 1, ,553 1,281 1,358 1,501 1,564 1,859 ród³o: obliczenia w³asne Podsumowanie Baza zasobowa wêgla kamiennego w latach uleg³a du ym zmianom, które by³y wynikiem drastycznie wdra anych zasad gospodarki rynkowej, maj¹cych na celu dostosowanie górnictwa wêgla kamiennego do nowych warunków gospodarczych. W tym okresie stan zasobów bilansowych w kopalniach czynnych zmniejszy³ siê o 14,772 mld Mg, z czego zasobów przemys³owych uby³o 11,748 mld Mg. Tak du e ubytki bazy zasobów bilansowych, a w konsekwencji przemys³owych, by³y powodowane g³ównie przez (Kicki, Sobczyk 2006; Nieæ 2007): a) wprowadzenie w 1994 r. nowych kryteriów bilansowoœci, w tym: zmniejszenie maksymalnej g³êbokoœci dokumentowania z 1500 m do 1000 m, zwiêkszenie mi¹ szoœci pok³adu dla wêgli koksowych z 0,6 m do 1,0 m, a dla wêgli energetycznych z 0,8 do 1,0 m, zwiêkszenie minimalnej wartoœci opa³owej z 12,6 MJ/kg do 15,0 MJ/kg, wprowadzenie maksymalnej zawartoœci siarki 2%; b) eliminacjê zasobów o niedostatecznym stopniu rozpoznania, c) przekwalifikowanie zasobów bilansowych do pozabilansowych (g³ównie grupy b ) i nieudokumentowanych strat (tzw. skreœlenie z ewidencji), szczególnie w kopalniach objêtych czêœciow¹ lub ca³kowit¹ likwidacj¹. W zdecydowanej czêœci ubytek ewidencyjnego stanu bazy zasobowej w wyniku przekwalifikowañ pomiêdzy poszczególnymi rodzajami zasobów jest konsekwencj¹ zmiany

18 128 informacji na temat aktualnej oceny ich u ytecznoœci. Dla bie ¹cej oceny gospodarki zasobami istotniejsze s¹ rzeczywiste ubytki zasobów w postaci strat. W artykule przedstawiono ocenê gospodarki zasobami przemys³owymi poprzez analizê wskaÿnika p. WskaŸnik ten pokazuje coroczne zaanga owanie zasobów przemys³owych w wydobycie 1 Mg wêgla. Na podstawie wartoœci tego wskaÿnika oceniono, w jaki sposób w ka dej kopalni i w ka dym roku gospodarowano zasobami przemys³owymi przeznaczonymi do wydobycia. Wartoœæ wskaÿnika obrazuje rzeczywist¹ wielkoœæ zasobów przemys³owych, jaka ubywa w procesie wydobycia 1 Mg. Dziêki sprowadzeniu oceny gospodarki zasobami do jednej liczby mo liwe by³o uszeregowanie kopalñ w ka dym roku od najlepszej do najgorszej, wed³ug wartoœci wskaÿnika. Wartoœæ wskaÿnika p wynika z wielkoœci strat zasobów przemys³owych, których podstawow¹ czêœæ stanowi¹ straty pozaeksploatacyjne. Straty te zwi¹zane s¹ z pozostawieniem niewybranych czêœci parcel w zasobach przemys³owych, co wymusza powszechnie stosowany system œcianowy, wymagaj¹cy okreœlonego sposobu przygotowania z³o a do eksploatacji. Przedstawione w artykule prognozy wskaÿnika p pokazuj¹ dalszy wzrost jego wartoœci, je eli w przysz³oœci system œcianowy nadal bêdzie dominuj¹cym systemem eksploatacji w warunkach polskich kopalñ wêgla kamiennego. LITERATURA Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce z lat PIG Warszawa. K i c k i J., S o b c z y k E.J., 2006 Restrukturyzacja górnictwa w Polsce a struktura i wystarczalnoœæ zasobów wêgla kamiennego. Studia, Rozprawy, Monografie, nr 134, wyd. IGSMiE PAN, Kraków. N i e æ M., 2007: Zasoby wêgla kamiennego i ich dokumentowanie. Fakty, mity, niedorzecznoœci. Prace Naukowe GIG, wyd. specjalne nr III/2007, Katowice. Soko³owski A., 2006 Przyk³ady prognozy ekonomicznej. Akademia Ekonomiczna w Krakowie, praca niepublikowana. System ewidencji stanu zasobów wêgla w kopalniach wêgla kamiennego IGZOP/M. WSKA NIK p JAKO MIERNIK POZIOMU GOSPODARKI ZASOBAMI Z Ó WÊGLA KAMIENNEGO S³owa kluczowe Kopalnie wêgla kamiennego, gospodarka zasobami, zasoby przemys³owe, analiza statystyczna Streszczenie W artykule przedstawiono ocenê gospodarki zasobami z³ó wêgla kamiennego przy wykorzystaniu wskaÿnika gospodarki zasobami przemys³owymi p. Dzia³ania wymuszone wdra aniem zasad gospodarki rynkowej i maj¹ce na celu dostosowanie górnictwa wêgla kamiennego do nowych warunków gospodarczych spowodowa³y, e w kopalniach czynnych w okresie od roku 1991 do 2006 stan zasobów bilansowych zmniejszy³ siê o 14,8 mld Mg, z czego zasobów przemys³owych uby³o 11,7 mld Mg. Te zmiany tylko w nieznacznym stopniu powodowane by³y

19 129 eksploatacj¹. W tym czasie wydobyto ³¹cznie 1760 mln Mg wêgla. Oznacza to, e rocznie wydobywano w tym okresie œrednio 110 mln Mg, a ubywa³o z ewidencji zasobów 734 mln Mg zasobów przemys³owych. Tak znaczne iloœciowe zmiany bazy zasobowej dotycz¹ zmian w ewidencyjnym stanie zasobów. Zmiany te nie powodowa³y fizycznego ubytku zasobów, a jedynie by³y konsekwencj¹ zmiany informacji na temat aktualnej oceny ich u ytecznoœci. Ta zmiana informacji powodowa³a, e czêœæ zasobów przemys³owych by³a przekwalifikowana do zasobów nieprzemys³owych lub pozabilansowych. W artykule przedstawiono analizê, która dotyczy oceny gospodarki zasobami przemys³owymi zaanga owanymi w danym roku w proces eksploatacji i ujmuje rzeczywiste straty zasobów. W tym celu opracowano wskaÿnik p, który pokazuje bie ¹c¹ gospodarkê zasobami przemys³owymi. Pokazuje on zaanga owanie zasobów przemys³owych w proces eksploatacji. Zastosowano analizê statystyczn¹, która pozwoli³a na wydzielenie kopalñ, dla których wartoœæ wskaÿnika p wzrasta³a w tempie istotnym statystycznie. Wartoœæ wskaÿnika p sprowadza ocenê gospodarki zasobami przemys³owymi z³ó wêgla kamiennego do jednej liczby. Dziêki temu usystematyzowano kopalnie w ka dym roku, od najlepszej do najgorszej, wed³ug rosn¹cej wartoœci wskaÿnika. W tym celu wprowadzono tzw. grupy decylowe, dziêki którym mo liwe jest porównanie sytuacji kopalñ. Na zakoñczenie przedstawiono prognozê wartoœci wskaÿnika p do roku Prognozy sformu³owano z wykorzystaniem modeli trendu z autoregresj¹. THE p INDICATOR AS A MEASURE OF THE QUALITY OF HARD COAL REASOURCE MANAGEMENT Key words Hard coal mines, mineral resource management, mineral reserves, statistical analysis Abstract The paper describes a quality assessment of hard coal resource management done with the use of the p indicator. The measures enforced by the process of implementing the free market economy, which were taken to adapt the mining industry to the new economic situation, resulted in the mineral resource base of the operating mines shrinking by b Mg between 1991 and 2006, of which b Mg were accounted for by mineral reserves. Production was a minor contributor to the change. Only some 1760m Mg of coal was produced during the period. This means that on average 110m Mg of coal was mined per annum, whereas the reserve base decreased annually by some 734m Mg. Such dramatic change was the consequence of resources being re-classified. It did not mean their actual, physical depletion, but was the result of the changed assessment of their usability. In the result some of the reserves were re-classified to prospective reserves or unmineable resources. The paper presents an analysis of management of the portion of mineral reserves, which were subject to extractive processes and in this sense dealed with their physical depletion. To this end the p indicator, which depicts current mineral reserve management, was developed. It shows the extent to which the mineral reserves are involved in the mining process. A statistical analysis method was used to select the mines for which the value of the p indicator grew at a statistically significat rate. The value of the p indicator provides for quantifying the result of the assessment of hard coal reserve management and presenting it as one number, allowing in this way to rank mines in each year, from the worst to the best, according to the value of the indicator. Decyl groups were created to allow for comparison of the mines with each other. Finally, a forecast of the p indicator value until 2015 was given. The forecast was done using the autoregression trend models.