Data ta nie jest pewna i historycy korygują ją, choć korekty nie przekraczają kilku lat (por. ostatnio Bugaj 2002; Śliwiński 2003, s ).

Transkrypt

1 Pomorania Antiqua, tom XXIV, 2015 Muzeum Archeologiczne w Gdańsku PL ISSN Andrzej Janowski Castrum Nuwenburgk w świetle najnowszych badań archeologicznych 1 Wstęp Najstarsza wiarygodna wzmianka o miejscowości Nowe pochodzi z 1266 r. 2 Według przekazu Piotra z Duisburga w tym właśnie roku castrenses de Nuwenburgk i sprzymierzeni z nimi Prusowie zaatakowali płynący Wisłą konwój krzyżackich statków. Atak ten spotkał się z odwetem wojsk krzyżackich, które najechały Nowe w dniu 29 czerwca tego samego roku (ChTP, pars III, cap. 128, 129; por. Bugaj 2002). W późniejszych XIII-wiecznych źródłach Nowe pojawiło się jeszcze kilkakrotnie. W 1277 r. wzmiankowana jest kasztelania nowska ( castellatura de Nove PUB nr 288), a w 1290 r. kasztelan Adam (PUB nr 466; 475). W 1282 r. osadzono w Nowem konwent franciszkanów, co może wskazywać na miejski charakter osiedla (CTP, s. 469; Śliwiński 2003, s. 208). W przekazie z 1292 r. Nowe określone zostało jako castrum (PUB nr 494). W 1301 r. król Wacław II odebrał Nowe Aleksemu z Lekinsteinu, doradcy Władysława Łokietka i wraz z trzema wsiami przekazał Piotrowi z rodu Święców (PUB nr 595; Jasiński 1979, s ). W rok później Nowe uzyskało przywilej lokacyjny (PUB nr 604). W dokumencie tym zawarta jest informacja, że miejscowy wójt Walter Grelle oprócz dochodów z jatek, łaźni, opłat sądowych i czynszów od nieruchomości otrzymał również m.in. prawo budowy dworu przy górze grodo- 1 Pierwsza wersja niniejszego tekstu powstała wkrótce po badaniach w 2001 r. Autor był wówczas doktorantem na Wydziale Nauk Historycznych Uniwersytetu Mikołaja Kopernika. Ponieważ planowano kontynuowanie badań, pomysł publikacji odłożono na później. Do kontynuacji nie doszło, a po obronie doktoratu w 2005 r. autor przeniósł swoje zainteresowania na inny region Polski. Obecna wersja powstała na prośbę redakcji w oparciu o notatki autora sprzed 10 lat. 2 Data ta nie jest pewna i historycy korygują ją, choć korekty nie przekraczają kilku lat (por. ostatnio Bugaj 2002; Śliwiński 2003, s ).

2 454 Andrzej Janowski wej ( apud montem castri ). W 1308 r. Nowe zostało zniszczone przez Krzyżaków (FTAP, s. 63), a w pięć lat później odkupili oni ziemię nowską od Piotra Święcy (PU, nr 2803). Nie wiadomo, jak rozległe były zniszczenia, ale gdy w 1350 r. Nowe ponownie uzyskało przywilej lokacyjny na prawie chełmińskim (PrUB IV, nr 528) wyraźnie stwierdzono w nim, że miasto miało być dopiero założone (zagadnienie to szczegółowo analizuje Śliwiński 2003, s ). O ile oświetlone źródłami pisanymi początki Nowego należą do dobrze rozpoznanych, o tyle niewielki udział w poznaniu przeszłości miasta miała archeologia. Kwerenda literatury dostarcza nielicznych wzmianek. W 1940 r. na terenie Nowego odkryto przypadkowo urny wraz z przystawką z wczesnej epoki żelaza ( Gothiskandza 1941, s. 106). W praktyce brak natomiast odkryć z okresu średniowiecza, jeżeli nie liczyć nielicznych materiałów źródłowych (ceramika stalowoszara i kości zwierzęce) z późnego średniowiecza odkrytych w latach 1977, w trakcie prac architektonicznych i remontu zamku krzyżackiego oraz amatorskich badań powierzchniowych D. Piaska w 1999 r. (por. Piasek 2000, s ; ). Nawet problem lokalizacji wzmiankowanego w źródłach grodu Nuwenburgk nie znalazł uznania w oczach archeologów i zainteresował tylko historyków. Począwszy od Richarda Wegnera (1872) większość z nich uznała, że miejsce w którym znajdował się gród pomorski jest tożsame z późniejszym zamkiem krzyżackim (por. Piasek 2000, s ), nie potwierdziły tego jednak badania w latach 1977 i Odmienną koncepcję wysunął J. Piątkowski (1966), który zaproponował, by śladów starszego grodu szukać na położonym w południowo-wschodniej części dzisiejszego miasta wzgórzu Garbuzy (ryc. 1). Jego zdaniem, rozdzielenie lokalizacji grodu i późniejszego zamku potwierdzałaby sama nazwa miasta Nowe zastosowana w opozycji do starszego założenia (Piątkowski 1966; por. Piasek 2000, s ) 3. Z kolei J. Milewski i A. Mykaj próbowali znaleźć kompromis między wymienionymi wyżej koncepcjami i uznali, że gród Garbuzy był to stary obiekt, którego funkcje przejął potem nowy gród, nazywany Nowe, który powstał prawdopodobnie około X-XI wieku w miejscu, w jakim do dziś zachował się zamek pokrzyżacki (Milewski, Mykaj 1966, s. 5). W 2001 r. podjęto próbę weryfikacji tych hipotez i przeprowadzono badania sondażowe na Wzgórzu Garbuzy. Jest to silnie wyodrębniony cypel położony na krawędzi wysoczyzny morenowej falistej o wysokości m n.p.m. Cypel ten o długości około 200 m i szerokości około m, ograniczony jest od strony zachodniej dolinką erozyjną, zaś od strony południowej i wschodniej doliną Wisły (różnica 3 Już w Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego z 1886 r. (Słownik 1886, s. 215) znalazła się sugestia, że nazwa Nowe nadana została w opozycji do starego grodu, którym jak przypuszczano był Starogard nad Wierzycą. Podobnie myślał Konstanty Kościński (1896, s. 3-4), z tym, że nie zgadzał się, by był to Starogard i rozważał raczej istnienie starszego grodu w samym Nowem lub jego najbliższej okolicy.

3 Castrum Nuwenburgk w świetle najnowszych badań archeologicznych 455 Ryc. 1. Lokalizacja Wzgórza Garbuzy względem średniowiecznych fortyfikacji miasta i zamku wg C. Steinbrechta: 1 zamek, 2 miasto, 3 Brama Wodna, 4 Brama Gdańska, 5 Brama Grudziądzka, 6 kościół farny, 7 klasztor franciszkanów, 8 Wzgórze Garbuzy (za Haftka 1999, s. 199; opr. A. Janowski). Fig. 1. Location of the Garbuzy Hill in relation to medieval fortifications of the city and the castle by C. Steinbrecht: 1 castle, 2 city, 3 Water Gate, 4 Gdańsk Gate, 5 Grudziądz Gate, 6 parish church, 7 Franciscan order, 8 Garbuzy Hill (quoting Haftka 1999, p. 199, compiled by A. Janowski). wzniesień między dnem doliny Wisły a wysoczyzną wynosi około 50 m). Stanowisko znajduje się w centrum miasta i cała jego północna część zajęta jest przez liczne działki z zabudową jednorodzinną, a na powierzchni widoczne są ślady licznych prac niwelacyjnych, które zniekształciły pierwotną konfigurację terenu (ryc. 2-4) 4. 4 Zdjęcie lotnicze Nowego zawdzięczam uprzejmości Jarosława Pająkowskiego z Towarzystwa Przyjaciół Dolnej Wisły, za co bardzo serdecznie dziękuję.

4 456 Andrzej Janowski Ryc. 2. Nowe, stanowisko 2. Lokalizacja miejsca badań na planie katastralnym. Fig. 2. Nowe, site 2. Location of the research area on the cadastral plan. Ryc. 3. Widok na stanowisko od północnego-wschodu z wieży pofranciszkańskiego kościoła pw. Maksymiliana Kolbe. Fig. 3. View of the site from the north-east from the post-franciscan tower of Maksymilian Kolbe church.

5 Castrum Nuwenburgk w świetle najnowszych badań archeologicznych 457 Ryc. 4. Zdjęcie lotnicze południowo-wschodniej części Nowego z zaznaczonym Wzgórzem Garbuzy. Fig. 4. Aerial view of south-eastern part of Nowe with marked Garbuzy Hill. Od strony wschodniej przebiega ul. Garbuzy (stąd spotykana w literaturze nazwa grodziska Nowe Garbuzy). Szerszym badaniom wykopaliskowym dostępna była jedynie południowa część stanowiska (działka 1156/1 o wymiarach 80 x 30 m należąca do Skarbu Państwa). W jej części wschodniej znajduje się nieczytelny dziś w terenie, a użytkowany do 1939 roku cmentarz żydowski. Na powierzchni stanowiska brak widocznych elementów obronnych, a stopień przeobrażenia terenu uniemożliwia określenie jego pierwotnego zasięgu. W 2001 r. wytyczono oś E-W, na której założono osiem niewielkich sondaży o wymiarach 1,2 x 0,5 m, przy czym sondaże 5 i 6 oraz 7 i 8 połączono ze sobą likwidując świadki, a ponadto powierzchnię sondażu 7-8 poszerzono w części E o wykop o wymiarach 1,5 x 1 m (ryc. 5), aby ułatwić obserwację nawarstwień. Łączna powierzchnia przebadana wynosiła zatem zaledwie 7,1 m 2. Charakterystyka nawarstwień Sondaż 1. Położony na zachodnim krańcu osi badawczej. Wymiary 1,2 x 0,5 m. Po usunięciu humusu odsłonięto gęsty system korzeniowy drzewa i zrezygnowano z dalszej eksploracji. Nie zarejestrowano materiału zabytkowego.

6 458 Andrzej Janowski Ryc. 5. Nowe, stanowisko 2. Plan z lokalizacją wykopów z 2001 r. Fig. 5. Nowe, site 2. Plan with the location of archaeological trenches from Sondaż 2. Wymiary 1,2 x 0,5 m. Zarejestrowano cztery warstwy: humus (warstwa I) o miąższości 10 cm; warstwa II: brunatny piasek gliniasty z licznymi drobnymi bryłkami pomarańczowej gliny, o miąższości do 26 cm; warstwa III: brunatnożółty piasek gliniasty z niewielką domieszką brunatnej gliny, silnie przerośnięty drobnymi korzeniami, o miąższości co najmniej 70 cm; warstwa IV: w zachodniej części sondażu, w postaci brunatnoszarego piasku gliniastego o miąższości do 20 cm. Sondaż eksplorowano do głębokości 94 cm, nie osiągając calca (ryc. 6). W trakcie eksploracji znaleziono 14 fragmentów ceramiki wczesnośredniowiecznej oraz 9 ułamków kości zwierzęcych. Sondaż 3. Wymiary 1,2 x 0,5 m. Zarejestrowano trzy warstwy: humus (warstwa I) o miąższości 10 cm; warstwa II: brunatny piasek gliniasty z licznymi drobnymi bryłkami pomarańczowej gliny, o miąższości do 34 cm; warstwa III: brunatnożółty piasek gliniasty z niewielką domieszką brunatnej gliny, silnie przerośnięty drobnymi korzeniami, o miąższości co najmniej 26 cm. Sondaż eksplorowano do głębokości 68 cm, nie osiągając calca (ryc. 6). W trakcie eksploracji znaleziono 5 fragmentów kości zwierzęcych.

7 Castrum Nuwenburgk w świetle najnowszych badań archeologicznych 459 Ryc. 6. Profile S wykopów sondażowych 2, 3 i 4. Fig. 6. Southern profiles of archaeological trenches 2, 3 and 4. Sondaż 4. Wymiary 1,2 x 0,5 m. Zarejestrowano trzy warstwy: humus (warstwa I) o miąższości 6-8 cm; warstwa II: brunatny piasek gliniasty z licznymi drobnymi bryłkami pomarańczowej gliny, o miąższości do 30 cm; warstwa III: brunatnożółty piasek gliniasty z niewielką domieszką brunatnej gliny, silnie przerośnięty drobnymi korzeniami, o miąższości co najmniej 36 cm. Sondaż eksplorowano do głębokości 66 cm, nie osiągając calca (ryc. 6). W trakcie eksploracji znaleziono 16 fragmentów ceramiki wczesnośredniowiecznej, 2 fragmenty ceramiki późnośredniowiecznej oraz 16 ułamków kości zwierzęcych. Sondaż 5-6. Początkowo dwa samodzielne sondaże, każdy o wymiarach 1,2 x 0,5 m. W trakcie badań połączono je w wykop o wymiarach 3,2 x 0,5 m. Zarejestrowano dwadzieścia osiem warstw: humus (warstwa I) o miąższości 8-10 cm; warstwa II: brunatny piasek gliniasty z licznymi drobnymi bryłkami pomarańczowej gliny, o miąższości dochodzącej do 34 cm; warstwa III: brunatnoszary piasek gliniasty z domieszką pomarańczowobrunatnej gliny, o maksymalnej miąższości 40 cm; warstwa IV złożona z pomarańczowej gliny i piasku gliniastego z licznymi kamieniami tworzącymi bruk, o miąższości do 40 cm; warstwa V: żółtoszara glina z drobnymi węgielkami drzewnymi (odsłonięto jedynie niewielki fragment warstwy przy krawędzi wykopu, trudno więc ustalić jej przybliżoną miąższość); warstwa VI: szary piasek gliniasty z węglami drzewnymi o miąższości około 10 cm; warstwa VII: soczewka oliwkowożółtej gliny o miąższości 2 cm; warstwa VIII: pomarańczowa glina o miąższości do 10 cm; warstwa IX: ciemnoszary piasek gliniasty z węglami drzewnymi (uchwycono jedynie fragment warstwy przy krawędzi sondażu, fakt ten uniemożliwia wnioskowanie o jej miąższości); warstwa X: pomarańczowobrunatny piasek gliniasty z domieszką pomarańczowożółtej gliny, o miąższości około 12 cm; warstwa XI: szarobrunatny piasek gliniasty z węglami drzewnymi, o miąższości dochodzącej do 20 cm; warstwa XII: żółtopomarańczowa glina uchwycona została na niewielkim obszarze przy zachodnim profilu sondażu, nie można zatem wnioskować o jej miąższości; warstwa XIII: szarobrunatny piasek gliniasty z niewielką ilością węgli drzewnych, o miąższości co najmniej 24 cm; warstwa XIV: soczewka szarobrunatnego piasku gliniastego i pomarańczowożółtej gliny, o miąższości 6 cm;

8 460 Andrzej Janowski warstwa XV: brunatnożółty piasek gliniasty z niewielką domieszką brunatnej gliny, silnie przerośnięty drobnymi korzeniami, o średniej miąższości cm (maksymalnie 80 cm); warstwa XVI: soczewka żółtozielonkawej gliny z węglami drzewnymi, o miąższości 6 cm; warstwa XVII: brunatnoszary piasek gliniasty z drobinami węgli drzewnych, o średniej miąższości 12 cm; warstwa XVIII: soczewka polepy (pomarańczowa sprażona glina) o grubości do 10 cm; warstwa XIX: żółtoszara glina o maksymalnej miąższości do 17 cm; warstwa XX uchwycona przy wschodnim profilu wykopu w postaci brunatnoszarego piasku gliniastego z domieszką żółtobrunatnej gliny, o miąższości do 5 cm; warstwa XXI: brunatnożółty piasek gliniasty z domieszką pomarańczowożółtej gliny, o miąższości do 14 cm; warstwa XXII: niewielka soczewka szarego piasku gliniastego ze spalenizną; warstwa XXIII: szarobrunatny piasek gliniasty o miąższości 4 cm; warstwa XXIV: szary piasek gliniasty z licznymi drobinami spalenizny i węgli drzewnych i śladami drewna (deski?), o miąższości do 16 cm; warstwa XXV: szary piasek gliniasty z węglami drzewnymi, o miąższości do 10 cm; warstwa XXVI: żółtawy piasek lekki o miąższości do 16 cm; warstwa XXVII: spalona deska o grubości 3 cm. Na głębokości 175 cm uchwycono calec (warstwa XXVIII) w postaci szarobrunatnego piasku gliniastego (ryc. 7). W trakcie eksploracji znaleziono 442 fragmenty ceramiki wczesnośredniowiecznej, 26 fragmentów ceramiki późnośredniowiecznej oraz 253 ułamki kości zwierzęcych. Ponadto w trakcie eksploracji odkryto 7 zabytków wydzielonych: hetkę kościaną, 2 fragmenty obrobionych kości, rozcieracz kamienny, nóż żelazny i nieokreślony przedmiot z tego surowca. Sondaż 7-8. Początkowo dwa samodzielne sondaże, każdy o wymiarach 1,2 x 0,5 m. W trakcie badań połączono je w wykop o wymiarach 3,2 x 0,5 m, dodatkowo w części E wykonano poszerzenie o wymiarach 1,5 x 1 m. Zarejestrowano trzydzieści pięć warstw: humus (warstwa I) o miąższości 8-10 cm; warstwa II: brunatny piasek gliniasty z licznymi drobnymi bryłkami pomarańczowej gliny, o miąższości dochodzącej do 50 cm; warstwa III: brunatnoszary piasek gliniasty z domieszką pomarańczowobrunatnej gliny, o maksymalnej miąższości 80 cm; warstwa IV: pomarańczowożółta glina z licznymi kamieniami, o miąższości 8 cm; warstwa V: białawozielonkawa glina o miąższości 8 cm; warstwa VI: pomarańczowa glina o miąższości około 2-4 cm; warstwa VII: szary piasek gliniasty z węglami drzewnymi, o miąższości do 2-4 cm; warstwa VIII: żółtopomarańczowa glina o maksymalnej miąższości 14 cm; warstwa IX: ciemnoszary piasek gliniasty z dużą ilością węgli drzewnych i spalenizny, o miąższości do 6 cm; warstwa X: żółtozielonkawa glina z domieszką brunatnoszarego piasku gliniastego z dużą ilością węgli drzewnych i spalenizny, o miąższości około 20 cm; warstwa XI: pomarańczowobrunatna glina z domieszką szarobrunatnego piasku gliniastego z węglami drzewnymi i spalenizną, o miąższości dochodzącej do 20 cm; warstwa XII: pomarańczowa glina o miąższości 2-6 cm, warstwa XIII: brunatnoszary piasek gliniasty (warstwa uchwycona zosta-

9 Castrum Nuwenburgk w świetle najnowszych badań archeologicznych 461 Ryc. 7. Profile wykopów sondażowych 5-6 i 7-8. Fig. 7. Profiles of archaeological trenches 5-6 and 7-8. ła na niewielkim obszarze przy zachodnim profilu sondażu na niewielkim obszarze, nie można zatem wnioskować o jej miąższości); warstwa XIV: białawozielonkawa glina o miąższości do 6 cm; warstwa XV: spalona deska (?) o grubości 3 cm; warstwa XVI: białawy piasek gliniasty z popiołem, o miąższości 5-8 cm; warstwa XVII: białawy piasek gliniasty z popiołem i drobinami węgli drzewnych, o miąższości do 12 cm; warstwa XVIII: soczewka pomarańczowoszarej gliny o grubości do 8 cm; warstwa XIX: szary piasek gliniasty o maksymalnej miąższości do 7 cm; warstwa XX: szary piasek gliniasty z węglami drzewnymi i spalenizną, o miąższości 8 cm; warstwa XXI: szarobrunatny piasek gliniasty z popiołem, o miąższości do 18 cm; warstwa XXII: brunatnoszary piasek gliniasty z niewielką domieszką brunatnoszarej gliny, o średniej miąższości cm; warstwa XXIII: soczewka białawozielonkawej gliny o miąższości 8 cm; warstwa XXIV: żółtobiaława glina o miąższości do 24 cm; warstwa XXV: soczewka białawego piasku gliniastego z popiołem, o miąższości 4 cm; warstwa XXVI: jasnoszary piasek gliniasty o miąższości do 32 cm; warstwa XXVII: ciemnoszary piasek gliniasty z węglami drzewnymi, o miąższości

10 462 Andrzej Janowski do 40 cm; warstwa XXVIII: ciemnoszarobrunatny piasek gliniasty o miąższości do 26 cm; warstwa XXIX: brunatnożółty piasek gliniasty z niewielką domieszką brunatnej gliny, silnie przerośnięty drobnymi korzeniami, o maksymalnej miąższości do 60 cm; warstwa XXX: żółtobiaława glina o miąższości 7 cm; warstwa XXXI: pomarańczowa glina o miąższości 6 cm; warstwa XXXII: soczewka żółtobrunatnej gliny o miąższości 4-10 cm; warstwa XXXIII: żółtoszaropomarańczowa glina o miąższości do 12 cm; warstwa XXXIV: spalenizna z węglami drzewnymi i popiołem, o miąższości do 6 cm. Na głębokości 225 cm uchwycono calec (warstwa XXXV) w postaci szarobrunatnego piasku gliniastego (ryc. 7). W trakcie eksploracji znaleziono 492 fragmenty ceramiki wczesnośredniowiecznej, 22 fragmenty ceramiki późnośredniowiecznej i 4 nowożytnej oraz 347 ułamków kości zwierzęcych. Ponadto w trakcie eksploracji odkryto 4 zabytki wydzielone: klucz żelazny, dwie osełki oraz nóż żelazny. Ruchome materiały źródłowe Łącznie w trakcie badań w 2001 r. znaleziono 1018 fragmentów ceramiki i 11 zabytków wydzielonych oraz 630 ułamków kości zwierzęcych (Tabela 1). W odkrytym materiale ceramicznym wyróżniono 964 fragmenty ceramiki o cechach wczesnośredniowiecznych (ryc. 8-10) oraz 50 ułamków naczyń późnośredniowiecznych (ryc. 11) i 4 nowożytne. W zbiorze ceramiki wczesnośredniowiecznej wystąpiły wyłącznie fragmenty naczyń całkowicie obtaczanych, o wysokim stopniu zaawansowania technologiczno-technicznego. Były to głównie naczynia esowate i baniaste zdobione ornamentem rytych żłobków, uzupełnionym niekiedy o ornament linii falistych lub nacięcia (ryc. 8b-c, e-g; 9a, c-g; 10b-e, g, i). Oprócz nich wystąpiły także fragmenty pucharka na nóżce (ryc. 9b; 10h), naczynia z cylindryczną szyjką (ryc. 8a) oraz dużego naczynia zasobowego zdobionego listwami plastycznymi (ryc. 10j). Cały zbiór charakteryzuje się standaryzacją ornamentyki i niestarannością jej wykonania, cechującą produkowane masowo wyroby rzemiosła nastawionego w pierwszym rzędzie na ilość. Zjawisko to jest charakterystyczne dla przemian zachodzących stopniowo w garncarstwie pomorskim od 2. połowy XI w. Zbiory o analogicznych cechach na sąsiedniej ziemi chełmińskiej występują na stanowiskach datowanych na XII - 2. połowę XIII w. (por. Poliński 1996, s ). W Gdańsku, do którego z racji rangi ośrodka, nowe prądy docierały nieco wcześniej, ceramika całkowicie obtaczana dominowała w XII i 1. ćwierci XIII w., kiedy to zaczęły pojawiać się coraz liczniej naczynia wypalane w atmosferze redukcyjnej (por. Kościński 1998, s. 99, 104, Tabela 1). Pod względem formalnym naczynia z Nowego nawiązują też do okazów określanych na Pomorzu Zachodnim jako typy G, H, J i K, których dominacja wśród wyrobów garncarskich przypadła na 2. połowę XI - początek XIII w. (Łosiński, Rogosz 1986, s ).

11 Castrum Nuwenburgk w świetle najnowszych badań archeologicznych 463 Tabela 1. Nowe, stanowisko 2. Zestawienia źródeł ruchomych z badań w 2001 r. (opr. A. Janowski). Wykop Warstwa Ceramika wś pś nż Kości zwierzęce Inne Chronologia nż nż połowa XIII w. 1. połowa XIV w.? nż humus współ nż połowa XIII w. 1. połowa XIV w.? humus 3 1 współ nż nieokreślony przedmiot żelazny, fragment obrobionej kości 2. połowa XIII w. 1. połowa XIV w.? połowa XIII w. 1. połowa XIV w.? XII (2. połowa) połowa XIII w XII (2. połowa) połowa XIII w hetka kościana, rozcieracz kamienny, nóż żelazny, nieokreślony przedmiot żelazny 2. połowa XIII w. 1. połowa XIV w.? XII (2. połowa) połowa XIII w XII (2. połowa) połowa XIII w. humus 1 1 współ nż kluczyk metalowy, 2 osełki kamienne 2. połowa XIII w. 1. połowa XIV w.? nóż żelazny 2. połowa XIII w. 1. połowa XIV w.? XII (2. połowa) połowa XIII w XII (2. połowa) połowa XIII w XII (2. połowa) połowa XIII w XII (2. połowa) połowa XIII w XII (2. połowa) połowa XIII w XII (2. połowa) połowa XIII w XII (2. połowa) połowa XIII w XII (2. połowa) połowa XIII w XII (2. połowa) połowa XIII w XII (2. połowa) połowa XIII w. Zastosowane skróty: wś wczesne średniowieczne, pś późne średniowiecze, nż nowożytność, współ. współczesność

12 464 Andrzej Janowski Ryc. 8. Nowe, stanowisko 2. Ceramika wczesnośredniowieczna z wykopu 5-6. Fig. 8. Nowe, site 2. Early medieval pottery from archaeological trenches 5-6. Fragmenty naczyń późnośredniowiecznych to w przeważającej większości ułamki wypalone w atmosferze redukcyjnej. Wystąpiło także kilka fragmentów tzw. niedosiwionych (wykonane w technice ślizgowo-taśmowej, ale wypalone w atmosferze z niewielkim dostępem tlenu). Ceramika tego typu zaczęła się pojawiać w 1. połowie XIII w., w większych ośrodkach miejskich jak Gdańsk czy Szczecin (por. Łosiński, Rogosz 1986, s. 57; Kościński 1998, s. 109, Tabela 1), a z czasem z racji wyższych walorów użytkowych zdominowała produkcję garncarską. Na ziemi chełmińskiej na-

13 Castrum Nuwenburgk w świetle najnowszych badań archeologicznych 465 Ryc. 9. Nowe, stanowisko 2. Ceramika wczesnośredniowieczna z wykopu 7-8. Fig. 9. Nowe, site 2. Early medieval pottery from archaeological trenches 7-8. czynia stalowoszare, nieliczne w 1. połowie XIII w., u schyłku tego stulecia i w 1. połowie następnego stanowiły już około 50% wyrobów (por. Poliński 1996, s. 173). Zbiór ceramiki nowożytnej składa się z brzuśca szkliwionego obustronnie na żółto i czarno, dwóch wylewów ceramiki ceglastej i jednego dna wypalonego w atmosferze redukcyjnej. Oprócz licznych fragmentów ceramiki i kości zwierzęcych z eksplorowanych nawarstwień podjęto także kilka zabytków pozaceramicznych. Najwięcej było przed-

14 466 Andrzej Janowski Ryc. 10. Nowe, stanowisko 2. Ceramika wczesnośredniowieczna z wykopu 7-8. Fig. 10. Nowe, site 2. Early medieval pottery from archaeological trenches 7-8. miotów wykonanych z żelaza (pięć), w tym fragmenty dwóch noży (ryc. 12c-d), klucz (ryc. 12f) oraz dwa przedmioty o nieokreślonej funkcji. W sondażach znaleziono także przedmioty z kości: hetkę kościaną (ryc. 12a) i dwa fragmenty ze śladami obróbki (ryc. 12b) oraz z kamienia: 2 osełki (ryc. 12e, g) i rozcieracz. Niestety, żaden z tych

15 Castrum Nuwenburgk w świetle najnowszych badań archeologicznych 467 Ryc. 11. Nowe, stanowisko 2. Ceramika późnośredniowieczna. Fig. 11. Nowe, site 2. Late-medieval pottery. Ryc. 12. Nowe, stanowisko 2. Zabytki wydzielone z wykopów 5-6 i 7-8. Fig. 12. Nowe, site 2. Exhibits extracted from the archaeological trenches 5-6 and 7-8.

16 468 Andrzej Janowski zabytków, może za wyjątkiem nowożytnego klucza, nie może służyć jako wyznacznik chronologii, albowiem ich forma nie ulegała zmianom w czasie. Na podstawie analizy relacji stratygraficznych pomiędzy warstwami oraz w oparciu o występujące w nich materiały źródłowe wydzielić można co najmniej trzy fazy użytkowania Wzgórza Garbuzy. Faza I najstarsza związana jest z zasiedleniem tego miejsca u schyłku wczesnego średniowiecza przypuszczalnie między XII (2. połowa?) a połową XIII w. Materiały o takiej chronologii zalegały w nawarstwieniach o maksymalnej zachowanej miąższości około 140 cm. W wykopie 5-6 były to warstwy 6-27, a w wykopie 7-8 warstwy 4-28 i Kolejny etap zasiedlenia (faza II) przypadł na późne średniowiecze (zapewne 2. połowę XIII w połowę XIV w.?) i związane są z nim warstwy: 3 (we wszystkich wykopach) oraz 15 w wykopie 5-6 i 29 w sondażu 7-8. Struktura i układ przestrzenny tych warstw wskazuje, że na obszarze tym prowadzono wówczas bliżej nieokreślone prace ziemne, naruszające starsze nawarstwienia niekiedy do głębokości 180 cm. Z kolei faza najmłodsza to nowożytne warstwy: 2 we wszystkich wykopach oraz 4-5 w sondażu 2. Również one miały charakter niwelacyjny. Podsumowanie Badania sondażowe przeprowadzone w 2001 r. na Wzgórzu Garbuzy mimo niewielkiego zakresu wniosły szereg cennych informacji do naszej wiedzy o dziejach Nowego. Prace wykazały, że w miejscu tym znajdują się pozostałości osiedla, które z dużym prawdopodobieństwem poprzedza najstarsze wiarygodne wzmianki o Nowem. Wbrew przypuszczeniom J. Milewskiego i A. Mykaja, ich chronologii nie można jednak cofnąć aż do IX czy X w., ale pochodzą one z XII (2. połowa) - połowy XIII w. Na podstawie dostępnych danych zanegować należy tym samym datowanie przyjęte przez D. Piaska (2. połowa XIII w.), który oparł je na występowaniu w materiale fragmentów ceramiki wypalanej w atmosferze redukcyjnej (Piasek 2000, s ). Na Garbuzach ułamki naczyń tego typu rzeczywiście występują, ale dopiero w nawarstwieniach kolejnej fazy, z którą łączyć należy ślady prac niwelacyjnych. Powyższe ustalenia stawiają także pod znakiem zapytania dominujący w literaturze pogląd, jakoby gród w Nowem powstał około połowy XIII w. jako alternatywa dla utraconego w 1242 r. grodu w Sartowicach (por. Piasek 2000, s. 147; tu starsza literatura), albowiem osiedle na Garbuzach wówczas już zapewne istniało. Wciąż otwarta pozostaje zatem kwestia następstwa czasowego i kontynuacji przez Nowe funkcji jakiegoś starszego grodu. Jeżeli nie były to Sartowice i chyba także nie Starogard (por. Piasek 2000, s ), to gdzie szukać tego założenia? Alternatywne rozwiązanie zaproponował D. Piasek (2000, s. 162), który zasugerował, że poprzednikiem Nowego był gród w położonych około 2 km na południe Kończycach. Istotnie na mapie topograficznej z 1940 r. na terenie tej miejscowości, na krawędzi wysoczyzny widoczny jest trójkątny cypel oznaczony jako Schanze-Burgwall (ryc. 13). W 2001 r. przepro-

17 Castrum Nuwenburgk w świetle najnowszych badań archeologicznych 469 Ryc. 13. Fragment mapy topograficznej z 1940 r. z lokalizacją Schanze-Burgwall w Kończycach (wg Piasek 2000, il. 5). Fig. 13. A fragment of topographic map from 1940 with the location of Schanze-Burgwall in Kończyce (according to Piasek 2000, fig. 5). wadzono badania powierzchniowe w tym miejscu. Cypel, na którym znajduje się domniemane grodzisko posiada dogodne położenie strategiczne, z trzech stron oddzielony jest stromymi parowami i doliną Wisły, a od strony wyżyny znajduje się wyraźne obniżenie, być może pozostałość po fosie (ryc. 14). Na całej powierzchni liczącego około 1,5 ha terenu występują liczne fragmenty ceramiki wczesnośredniowiecznej 5, którą można datować na XII-XIII w. (Janowski 2008, Tabela 1, nr 21, ryc. 1). Biorąc pod uwagę położenie i ukształtowanie terenu nie można wykluczyć, że w miejscu tym 5 W 2001 r. zebrano 177 fragmentów wczesnośredniowiecznej ceramiki całkowicie obtaczanej (18 wylewów, 148 brzuśców i 11 den), 1 ułamek późnośredniowieczny i 14 fragmentów ceramiki z okresu halsztackiego.

18 470 Andrzej Janowski Ryc. 14. Kończyce, stanowisko 1. Widok od zachodu na obniżenie/fosę (?) Fig. 14. Kończyce, site 1. View from the west of a lowering / a moat (?). istniał gród, choć z uwagi na datowanie materiałów źródłowych w dość szerokich ramach trudno jednoznacznie wypowiedzieć się na temat ewentualnych relacji chronologicznych pomiędzy nim a Nowem. Osobiście skłaniam się ku jeszcze innemu rozwiązaniu i uważam, że nie trzeba za wszelką cenę poszukiwać dwóch różnych i oddzielonych od siebie założeń obronnych starego i nowego. Jeżeli weźmiemy pod uwagę wielowarstwową stratygrafię na Wzgórzu Garbuzy, to niewykluczone, że nawarstwienia I fazy datowanej na XII (2. połowa) - połowę XIII w. odpowiadają staremu grodowi, natomiast nawarstwienia kolejnej fazy to pozostałość nowego grodu. Określenie nowy nie musiało przecież oznaczać, że położony był on w innym miejscu. Zarówno starym jak i nowym grodem z powodzeniem mogły być zatem Garbuzy. Problemem pozostaje nie wyjaśniony charakter tego stanowiska. Ryc. 15. Fotografia Nowego z około 1914 r. w prawym dolnym rogu Wzgórze Garbuzy. Fig. 15. Photo of Nowe from around 1914 at the bottom right corner of the Garbuzy Hill.

19 Castrum Nuwenburgk w świetle najnowszych badań archeologicznych 471 Zakres przeprowadzonych badań i niedostępność miejsc, w których badania te powinny zostać przeprowadzone uniemożliwiły niestety zweryfikowanie charakteru i funkcji stanowiska. Nie natrafiono na relikty elementów obronnych mogących wskazywać na istnienie w tym miejscu grodu, choć zarówno forma obiektu, jak i dogodne, naturalnie obronne położenie fizjograficzne oraz miąższość odkrytych nawarstwień zdają się świadczyć, że mamy do czynienia z grodziskiem 6. Wydaje się, że reliktów wału obronnego należałoby szukać w najmniej obronnym miejscu cypla, czyli u jego nasady. Teren ten jest jednak obecnie bardzo mocno przeobrażony i niedostępny dla badaczy. Argumentów dla takiej hipotezy dostarcza jednak fotografia wykonana na początku XX w. (ryc. 15), na której w północnej części stanowiska czytelne jest niewielkie wywyższenie terenu być może pozostałość wału? Ponadto usytuowanie grodu na Wzgórzu Garbuzy było korzystniejsze ze względów strategicznych, niż gdyby znajdował się na miejscu obecnego zamku krzyżackiego, zamek położony jest bowiem niżej niż otaczające go miasto, a zatem w przypadku ataku gród stanowiłby łatwiejszy cel. Adres autora: dr Andrzej Janowski Instytut Archeologii i Etnologii PAN Ośrodek Archeologii Średniowiecza Krajów Nadbałtyckich ul. Kuśnierska 12/12a Szczecin 6 Jedynie za pośredni argument uznać można przekazaną w dokumencie lokacyjnym z 1302 r. informację o istnieniu w Nowem góry zamkowej, jej położenie jest bowiem nieznane.

20 472 Andrzej Janowski Bibliografia Źródła pisane CTP 1866 Chronica Terrae Prussiae 1029 (sc 1098)-1450, opr. E. Strehlke, [w:] Scriptores Rerum Prussicarum, t. 3, Leipzig, s ChTP 1861 Chronicon Terrae Prussiae von Peter von Dusburg, opr. M. Toeppen, [w:] Scriptores Rerum Prussicarum, t. 1, Leipzig, s FTAP 1866 Franciscani Thorunensis Annales Prussici ( ), opr. E. Strehlke, [w:] Scriptores Rerum Prussicarum, t. 3, Leipzig, s PrUB 1960 Preußisches Urkundenbuch, t. 4, opr. H. Koeppen, Marburg. PU 1903 Pommersches Urkundenbuch, t. 5/1, opr. O. Heinemann, Stettin. PUB 1882 Pommerellisches Urkundenbuch, opr. M. Perlbach, Danzig. Literatura Bugaj A Datacja przekazów Piotra z Dusburga o wojnie krzyżacko-pomorskiej z 1266 r., [w:] Gdańskie studia z dziejów średniowiecza, nr 8: Kopijnicy, szyprowie, tenutariusze, red. B. Śliwiński, Gdańsk, s Gothiskandza 1941 Neueingänge und Fundnachrichten im Berichtsjahr 1940, Gothiskandza. Blätter für Danziger Vorgeschichte, z. 3, s Haftka M Zamki krzyżackie w Polsce. Szkice z dziejów, Malbork-Płock. Janowski A Dotychczasowy stan rozpoznania osadnictwa wczesnośredniowiecznego w dorzeczu Mątowy, [w:] Pozostałości wczesnośredniowiecznego osadnictwa w strefie przebiegu autostrady A-1 w województwie kujawsko-pomorskim. Katalog źródeł archeologicznych, red. J. Olczak, W. Chudziak, Toruń, s Jasiński K Dzieje ziem świeckiej i nowskiej od schyłku XII w. do 1309 r., [w:] Dzieje Świecia nad Wisłą i jego regionu, red. K. Jasiński, Warszawa, s Kościński B Wstępne wyniki badań na stanowisku 2 w Gdańsku w 1996 roku, [w:] Gdańsk średniowieczny w świetle najnowszych badań archeologicznych i historycznych, red. H. Paner, Gdańsk, s

21 Castrum Nuwenburgk w świetle najnowszych badań archeologicznych 473 Kościński K Kościoły i kaplice w Nowem, w powiecie świeckim, w Prusach Zachodnich, Gdańsk. Łosiński W., Rogosz R Próba periodyzacji ceramiki wczesnośredniowiecznej ze Szczecina, [w:] Problemy chronologii ceramiki wczesnośredniowiecznej na Pomorzu Zachodnim, red. J. Gromnicki, Warszawa, s Milewski J., Mykaj A Nowe nad Wisłą , Gdańsk. Piasek D Lokalizacja i przemiany grodu w Nowem nad Wisłą do połowy XIV w., [w:] Pomorze, Mazowsze, Prusy, red. B. Śliwiński, Gdańskie Studia z Dziejów Średniowiecza, nr 7, Gdańsk, s Piątkowski J Kronika VII wieków Nowego n/w (zarys), maszynopis w Archiwum Centrum Kultury Zamek w Nowem. Poliński D Przemiany w wytwórczości garncarskiej na ziemi chełmińskiej u schyłku wczesnego i na początku późnego średniowiecza, Toruń. Słownik 1886 Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. 7, Warszawa. Śliwiński B Pomorze Wschodnie w okresie rządów księcia polskiego Władysława Łokietka w latach , Gdańsk. Wegner R Ein Pommersches Herzogtuhums und eine Deutsche Ordens-Komthurei. Kulturgeschichte des Schwetzer Kreises, t. 1, Posen.

22 474 Andrzej Janowski Andrzej Janowski Castrum Nuwenburgk in light of recent archaeological research summary The oldest reliable record of the town Nowe by Peter of Dusburg is about the year 1266 when castrenses de Nuwenburgk and Prussians allied with them attacked a convoy of Teutonic vessels flowing on Vistula river. Later on, Nowe appeared in the sources several times more, until 1308, where it was destroyed by the Teutonic Knights. The problem remained in the source location of the mentioned Nuwenburgk castle. Most scholars accept the opinion of R. Wegner (1872) who found that the castle was in the place of the present castle of the Teutonic Knights. J. Piątkowski (1966) proposed to look for traces of an older castle on the Garbuzy hill (Fig. 1). The concept of compromise presented by J. Milewski and A. Mykaj (1966). In the course of the research in 2001 on the Garbuzy Hill (fig. 2-4) 8 small archaeological trenches with a total area of 7.1 m2 were founded (fig. 5). The exposed system of layers (fig. 6-7) and source materials deposited there (fig. 8-12) allow to distinguish at least three phases of usage of the Hill. Phase I is related to the settlement founding in this area in the late Middle Ages, probably in 12th (the second part?) till the middle of 13th century. Materials of such chronology were deposited in layers, with a maximum preserved thickness of about 140 cm. The next phase of settlement (phase II) occurred in the late Middle Ages (probably since the second part of 13th century - first part of 14th century?). The structure and spatial arrangement of these layers indicate that in this area some kinds of ground works were conducted, affecting the older layers, sometimes to a depth of 180 cm. The youngest phase are modern layers of levelling character. The works, despite a small spatial range, showed that in the studied place there are the remains of a settlement which most likely precedes the earliest reliable records of Nowe, although they can not be undone, as some would like that, as early as even 9th or 10th century. Unfortunately, the nature and function of this settlement remain unrecognized. No remnants of fortifications were encountered and the area is heavily transformed by modern earth works, in the photograph taken at the beginning of 20th century (fig. 15), in the northern part of the site, however, a slight rise of the terrain is visible - perhaps it is a residue of a rampart? Also convenient strategic location of the Garbuzy Hill predestined this place to have a city found there.