PRODUKCJA OWCZARSKA JAKO ELEMENT ROZWOJU OBSZARÓW WIEJSKICH SHEEP PRODUCTION AS A COMPONENT IN RURAL AREAS DEVELOPMENT. Wstêp

Transkrypt

1 Produkcja owczarska jako element rozwoju obszarów wiejskich STOWARZYSZENIE EKONOMISTÓW ROLNICTWA I AGROBIZNESU Roczniki Naukowe l tom XI l zeszyt Tomasz Rokicki Szko³a G³ówna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie PRODUKCJA OWCZARSKA JAKO ELEMENT ROZWOJU OBSZARÓW WIEJSKICH SHEEP PRODUCTION AS A COMPONENT IN RURAL AREAS DEVELOPMENT S³owa kluczowe: owce, rasy zachowawcze, programy rolnoœrodowiskowe Key words: sheep, conservative race, agroenvironment programs Synopsis. Produkcja owczarska mo e byæ elementem zrównowa onego rozwoju obszarów wiejskich. Przez wypasy owiec mo na pielêgnowaæ krajobraz i jednoczeœnie osi¹gaæ korzyœci ekonomiczne. Lokalne rasy i odmiany owiec, objête programem ochrony zasobów genetycznych utrzymywane s¹ na terenach, gdzie wystêpowa³y one w przesz³oœci. Taki kierunek w produkcji owczarskiej jest i bêdzie op³acalny, g³ównie za spraw¹ wysokiego wsparcia unijnego. w Polsce powinny byæ objête szczególn¹ opiek¹, gdy stanowi¹ wa ny element obszarów wiejskich. Wstêp Krajobraz wsi by³ kszta³towany od stuleci przez mieszkañców wsi, którzy najczêœciej nie zdawali sobie z tego sprawy. Jako g³ówny cel wsi stawiano produkcjê ywnoœci. Wzrost produkcji rolniczej po II wojnie œwiatowej spowodowa³ zmianê podejœcia do produkcji ywnoœci. Sta³a siê ona dzia³alnoœci¹ przynosz¹c¹ dochód. W rezultacie pogorszy³a siê jakoœæ wody do picia, powietrza i produktów ywnoœciowych. W zwi¹zku z powy szymi negatywnymi skutkami spo³eczeñstwo domaga³o siê nowego zagospodarowania obszarów wiejskich. Najwa niejszym obecnie postulatem jest przestrzeñ zadbana, przyjazna, estetyczna, zapewniaj¹ca wysokiej jakoœci sanitarnej ywnoœæ. Takie oczekiwania spo³eczne mo e spe³niæ produkcja owiec. Zwierzêta te doskonale wpisuj¹ siê w przestrzeñ i krajobraz wsi, a produkty od nich uzyskane maj¹ cenne w³aœciwoœci prozdrowotne. Nie bez znaczenia dla spe³nienia takich postulatów staje siê zapewnienie odpowiedniej op³acalnoœci produkcji owczarskiej [Ni nikowski 2003]. Organizacja badañ Produkcja owczarska mo e przyczyniaæ siê do zrównowa onego rozwoju obszarów wiejskich. Oprócz uzasadnienia podanego na podstawie studiów literatury wa ne s¹ aspekty ekonomiczne. Dane empiryczne z badañ przeprowadzonych w okresie integracji z Uni¹ Europejsk¹ wykorzystano do sporz¹dzenia nadwy ek bezpoœrednich z produkcji owczarskiej w zale noœci od wielkoœci charakteru i stada. Okres badawczy obejmowa³ lata Dane zebrano we wszystkich gospodarstwach zajmuj¹cych siê hodowl¹ owiec w województwie podlaskim. Po weryfikacji wybrano gospodarstwa utrzymuj¹ce odpowiednio po: 35, 50, 80, 150 i 300 owiec matek w trzech rodzajach stad. W zwi¹zku ze zmian¹ sposobu wsparcia produkcji owczarskiej, zebrano dane z kilku gospodarstw utrzymuj¹cych stada o zró nicowanym charakterze w 2008 r. z terenu województwa podlaskiego. Porównane zosta³y nadwy ki bezpoœrednie w nowych warunkach. Lokalne rasy owiec Dzia³ania na rzecz zrównowa onego rozwoju obszarów wiejskich w latach s¹ wspierane przez cele, priorytety i zadania realizowane w ramach Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich (PROW). Zrównowa ony rozwój obszarów wiejskich przewiduje m.in. wspieranie przedsiêwziêæ rolnoœrodowiskowych i poprawê dobrostanu zwierz¹t (tzw. Program rolnoœrodowiskowy). W ramach tego dzia³ania wdra any jest pakiet zwi¹zany z zachowaniem lokalnych ras zwierz¹t gospo

2 356 Tomasz Rokicki darskich, zagro onych wyginiêciem, w tym trzynastu ras owiec, a mianowicie: wrzosówka, œwiniarka, owca olkuska, polska owca górska odmiany barwnej, merynos odmiany barwnej, polska owca nizinna odmiany uhruskiej, owca wielkopolska, polska owca nizinna odmiany elaÿnieñskiej, korideil, owca kamieniecka, owca pomorska, cakiel podhalañski i merynos polski w starym typie. P³atnoœæ za pakiet Ochrona zasobów genetycznych zwierz¹t gospodarskich w przypadku owiec wynosi 320 z³/matkê rocznie [Dobrzyñska i in., Program ]. Otrzymanie p³atnoœci rolnoœrodowiskowej na matkê zale ne jest od spe³nienia nastêpuj¹cych wymagañ: minimalna liczba owiec matek tej samej rasy zakwalifikowanych do udzia³u w programie ochrony musi wynosiæ co najmniej 5 sztuk, w przypadku owiec rasy olkuskiej i 10 sztuk dla owiec pozosta³ych ras, owce musz¹ byæ wpisane do ksiêgi zwierz¹t hodowlanych danej rasy i prowadzona musi byæ dokumentacja hodowlana stada, gospodarstwo powinno realizowaæ program hodowlany ochrony zasobów genetycznych owiec danej rasy, liczba maciorek przypadaj¹cych na 1 tryka nie mo e przekracza 30 sztuk. Dodatkowo na terenie ca³ego gospodarstwa objêtego programem rolnoœrodowiskowym, istnieje obowi¹zek zachowania powierzchni trwa³ych u ytków zielonych i elementów krajobrazu nieu ytkowanych rolniczo [Program 2007]. Znaczenie rodzimych, prymitywnych ras owiec (cakiel podhalañski, œwiniarka, wrzosówka) jest znacz¹ce. Odegra³y one du ¹ rolê w kszta³towaniu póÿniejszych szlachetnych regionalnych typów owiec. Merynos starego typu jest protoplast¹ grupy owiec merynosowych, które charakteryzuj¹ siê doskona³ej jakoœci we³n¹. Lokalne rasy owiec odznacza bardzo dobre przystosowanie do miejscowych warunków œrodowiska, minimalne wymagania paszowe oraz du a odpornoœæ na choroby i niekorzystne warunki bytowania. Cechy te stanowi¹ zasadnoœæ prac zwi¹zanych z zachowaniem lokalnych ras owiec w ekosystemie. Mo liwe jest wykorzystanie ich do wypasu na rzecz zachowania walorów œrodowiska przyrodniczego oraz jako wa nego elementu folkloru wsi. Z kolei polskie owce górskie s¹ nieod³¹cznym elementem gospodarki, tradycji i kultury ludzi gór. Wypas owiec na trwa³ych u ytkach zielonych wp³ywa korzystnie na kszta³towanie i pielêgnacjê krajobrazu, szczególnie w ubogich biotopach takich jak obszary górskie, pojezierza i doliny rzeczne. odgrywaj¹ tak e du ¹ rolê w agroturystyce, stanowi¹c wa ny element krajobrazu oraz dostarczaj¹c specyficznych produktów, takich jak: oscypek (polska owca górska), ko uchy (owca rasy wrzosówka), naturalnie kolorowa we³na (merynos barwny, polska owca górska odmiany barwnej). U ytkowanie owiec w gospodarstwie stanowi tak e dodatkow¹ atrakcjê turystyczn¹ [Program ]. Znaczenie i wielofunkcyjne wykorzystanie owiec Przyczyn¹ drastycznego spadku pog³owia owiec w drugiej po³owie lat 80. i w pierwszej po³owie lat 90. XX wieku by³o zmniejszenie siê popytu na produkty owczarskie, a w efekcie op³acalnoœci produkcji owczarskiej. Spad³y przede wszystkim ceny we³ny, gdy na œwiecie wystêpowa³a nadprodukcja tego surowca [Klepacki 2005]. Najbardziej wytrwali owczarze pozostali na rynku, zaœ likwidacji uleg³y stada najmniejsze. Nowy, dominuj¹cy kierunek miêsny produkcji owczarskiej spowodowa³ zmiany w liczebnoœci i strukturze rasowej owiec. Oprócz u ytkowania miêsnego wa nym kierunkiem sta³a siê hodowla ras zachowawczych [Klepacki, Rokicki 2005]. s¹ Ÿród³em wielu cennych surowców, takich jak: miêso, we³na, mleko, skóry i nawóz o wysokiej zawartoœci sk³adników mineralnych [Ni nikowski 1994]. Oprócz wymienionych kierunków wzrasta rola alternatywnych sposobów u ytkowania owiec. Te zwierzêta wykorzystane mog¹ byæ do pielêgnacji krajobrazu przez wypas nieu ytków i gruntów ugorowanych, zapewnienie opieki nad terenami parków krajobrazowych i rezerwatów przyrodniczych. Kolejne sposoby u ytkowania to pielêgnacja wydm, budowli wodnych oraz wypas na obiektach sportowych (nartostrady i skocznie). Do u ytkowania w kierunkach alternatywnych predysponowane s¹ rasy zachowawcze objête ochron¹ przed wyginiêciem. W praktyce wszystkie rasy owiec spe³niaj¹ funkcje pielêgnacyjne i estetyczne dla krajobrazu polskiej wsi [Ni nikowski 2005].

3 Produkcja owczarska jako element rozwoju obszarów wiejskich 357 Op³acalnoœæ produkcji owczarskiej W produkcji rolniczej do okreœlenia op³acalnoœci danej dzia³alnoœci wykorzystuje siê koszty dzielone wed³ug miejsc ich powstania, tj. koszy bezpoœrednie i koszty poœrednie. Koszty bezpoœrednie zwi¹zane s¹ bezpoœrednio z dan¹ dzia³alnoœci¹ produkcyjn¹. Koszty poœrednie obejmuj¹ te grupy kosztów, których nie mo na odnieœæ bezpoœrednio do wytwarzanych produktów. Przychody i koszty zosta³y obliczone dla sztuki strukturalnej. Przez sztukê strukturaln¹, w przypadku produkcji owczarskiej, rozumie siê owcê matkê z odpowiednim przychówkiem innych grup zwierz¹t. Wielkoœæ przychówku ustalana jest w oparciu o obrót stada. Na podstawie przeprowadzonych badañ ustalono, e przychody z produkcji pochodzi³y ze sprzeda y jagni¹t, we³ny, wybrakowanych owiec, tryków hodowlanych oraz ze wsparcia krajowego. W latach 2003 rolnicy otrzymywali dotacjê z Funduszu Postêpu Biologicznego, natomiast w 2008 roku zast¹piono j¹ p³atnoœci¹ za wa enie. W latach 2003 nadwy ka bezpoœrednia z produkcji owczarskiej by³a uzale niona od charakteru i wielkoœci stada (tab. 1). Wraz ze wzrostem wielkoœci stada matecznego poziom nadwy ki bezpoœredniej w przeliczeniu na sztukê strukturaln¹ by³ wy szy. Jedynie w przypadku owiec linii hodowlanej ojcowskiej w r. nadwy ka w stadzie o liczebnoœci 80 matek by³a wy sza ni w analogicznym licz¹cym 150 matek. Op³acalnoœæ produkcji owczarskiej w r. by³a wy sza ni w roku Wp³yw na tak¹ sytuacjê mia³ m.in. wysoki kurs euro, co by³o wa ne w przypadku sprzeda y jagni¹t na rynki W³och i Niemczech. Porównuj¹c op³acalnoœæ w stadach o ró nym charakterze zauwa ono, e w stadach najmniejszych najwy sz¹ nadwy kê osi¹gano w przypadku owiec ras zachowawczych. Wraz ze wzrostem wielkoœci stada matecznego najwiêksz¹ nadwy kê generowa³y stada ojcowskie. G³ównym czynnikiem wp³ywaj¹cym na tak¹ sytuacjê by³ najwy szy poziom wsparcia do owcy matki z Funduszu Postêpu Biologicznego. Nadwy ka na 1 ha GPP (g³ównej powierzchni paszowej) zosta³a obliczona w oparciu o wymagany obszar UR potrzebny do wy ywienia 1 sztuki strukturalnej. Zale noœci pomiêdzy poziomem nadwy ek na 1 ha GPP w poszczególnych rodzajach stad w latach 2003 by³y takie same jak w przypadku nadwy ki na 1 sztukê strukturaln¹. Tabela 1. Poziom nadwy ki bezpoœredniej z produkcji w zale noœci od charakteru i liczebnoœci stada Wyszczególnienie Rok owczarskiej w latach 2003 Wielkoœæ przychodów i kosztów w zale noœci od wielkoœci stada matecznego [z³] Nadwy ka bezpoœrednia na 1 szt. strukturaln¹ linii hodowlanej ojcowskiej ,05 151,44 160,90 170,60 57,14 163,56 184,30 179,71 linii hodowlanej matecznej ,29 103,79 132,98 156,30 176,58 64,65 117,39 152,32 169,74 192,51 w stadzie zachowawczym ,70 125,45 134,20 117,05 137,00 154,00 Nadwy ka bezpoœrednia na 1 ha GPP linii hodowlanej ojcowskiej , , , ,91 519, , , ,73 linii hodowlanej matecznej ,60 943, , , ,27 587, , , , ,09 w stadzie zachowawczym , , ,00 ród³o: wyniki badañ w³asnych. 1064, , ,00

4 358 Tomasz Rokicki Tabela 2. Poziom nadwy ki bezpoœredniej z produkcji owczarskiej w 2008 roku w stadzie zachowawczym wrzosówki Wyszczególnienie Przychody i koszty [z³] I. Wartoœæ produkcji potencjalnie towarowej razem 609,73 Jagniêta 201,20 We³na 4,22 Brakowanie owiec 12,45 P³atnoœæ za wa enie 49,53 P³atnoœæ rolnoœrodowiskowa 320,00 P³atnoœæ paszowa 22,33 II. Koszty bezpoœrednie razem 332,75 1. Pasze z zakupu i w³asne z produkcji potencjalnie towarowej 142,90 Pasze treœciwe 114,50 Koncentrat bia³kowy 11,40 Dodatki mineralne 11,00 S³oma pastewna 6,00 2. Pasze w³asne z produktów nietowarowych 136,01 Zielonka 28,95 Sianokiszonka 95,50 Kiszonka z kukurydzy 11,56 3. Inne koszty 53,84 Lekarstwa i us³ugi weterynaryjne 14,00 Strzy a owiec 3,70 Op³aty zwi¹zkowe 36,14 III. Nadwy ka bezpoœrednia na: 1 szt. strukturaln¹ 27,98 1 ha GPP 342,25 1 z³ kosztów bezpoœrednich 0,83 1 rbh 20,07 ród³o: wyniki badañ w³asnych. W 2008 r. dokonano obliczenia nadwy ek bezpoœrednich w stadach o ró nym charakterze bez podzia³u na wielkoœæ stada. Metodyka stosowana do obliczeñ by³a taka sama, jak w latach W tabeli 2 przedstawiono sk³adniki przychodów i kosztów bezpoœrednich dla stada owiec zachowawczych wrzosówki. Ze sprzeda y jagni¹t pochodzi³o 33% przychodów z produkcji owczarskiej. Znacz¹cy udzia³ (oko³o 52%) stanowi³a p³atnoœæ rolnoœrodowiskowa, zaœ œrodki uzyskiwane z tytu³u wa enia jagni¹t by³y mniej znacz¹ce (8%). Rolnicy, po spe³nieniu okreœlonych warunków, mieli mo liwoœæ ubiegania siê o p³atnoœæ paszow¹, a jej udzia³ w przychodach wyniós³ 4%. Ze sprzeda y wybrakowanych owiec uzyskano 2% przychodów z produkcji owczarskiej. Najmniejszy udzia³ w strukturze przychodów stanowi³a we³na (niespe³na 1% przychodów z produkcji owczarskiej). Wœród kosztów bezpoœrednich znaczny udzia³ przypada³ na koszty pasz treœciwych i objêtoœciowych. Koszty pasz objêtoœciowych stanowi³y 41% kosztów bezpoœrednich, natomiast koszty pasz treœciwych 43%. W ywieniu stosowano pasze powszechnie stosowane dla prze uwaczy, takie jak: sianokiszonka, kiszonka z kukurydzy, a w okresie letnim zielonka. W okresach karmienia jagni¹t przez matki stosowano tak e pasze treœciwe w postaci mieszanek zbó z koncentratami paszowymi oraz dodatkami mineralnymi. Udzia³ pozosta³ych kosztów wyniós³ 16% wszystkich kosztów bezpoœrednich. Wœród tej grupy znacz¹ce wydatki zwi¹zane by³y z op³atami z tytu³u obs³ugi przez zwi¹zek hodowców owiec, a tak e z zakupem leków i us³ug weterynaryjnych. Koszty poœrednie s¹ trudne do ustalenia, ale na podstawie przeprowadzonych badañ okreœlono, e stanowi³y one od 30 do 40% kosztów ogó³em. Do kosztów poœrednich zalicza siê koszty materia³ów pêdnych i smarów, naprawy i konserwacji maszyn, najmu si³y roboczej, podatku rolnego i od powierzchni mieszkalnej, energii elektrycznej, op³at na KRUS itp. Nadwy ka bezpoœrednia w przeliczeniu na 1 szt. strukturaln¹, jak i na 1 ha GPP by³a na wysokim poziomie, wy szym ni w latach Dla stad o ró nym charakterze dokonano porównania poziomu nadwy ek bezpoœrednich w 2008 r. (tab. 3). W przeliczeniu na 1 sztukê strukturaln¹ zdecydowanie najwy szy poziom osi¹gniêto w stadzie zachowawczym. Ponad trzykrotnie ni sza by³a wartoœæ w stadach ojcowskim i matecznym. Porównuj¹c poziom nadwy ek do lat 2003 stwierdzono, e nast¹pi³o zmniejszenie siê

5 Produkcja owczarska jako element rozwoju obszarów wiejskich 359 Tabela 3. Poziom nadwy ki bezpoœredniej z produkcji owczarskiej w 2008 roku w zale noœci od charakteru stada Nadwy ka bezpoœrednia na: Wielkoœæ nadwy ki bezpoœredniej w produkcji owiec [z³] linii hodowlanej ojcowskiej rasy zachowawczej linii hodowlanej matecznej 1 szt. strukturaln¹ 88,57 276,98 84,98 1 ha GPP 805, ,25 772,56 1 z³ kosztów bezpoœrednich 0,27 0,83 0,28 1 rbh 6,42 20,07 6,16 ród³o: wyniki badañ w³asnych. op³acalnoœci produkcji owiec we wszystkich rodzajach stad, poza stadem zachowawczym. Wy sza nadwy ka z owiec ras zachowawczych wynika³a wy³¹cznie z dodatkowej p³atnoœci rolnoœrodowiskowej. W przypadku nadwy ek przeliczonych na 1 ha GPP, na 1 z³ kosztów bezpoœrednich oraz na 1 rbh (roboczogodzinê) najwy szy poziom w 2008 r. osi¹gniêto w stadzie zachowawczym. W stadach ojcowskim i matecznym osi¹gniête wyniki by³y na ni szym poziomie. Oczywiœcie wystêpowa³y w tych stadach ró nice w poszczególnych sk³adnikach kosztów i przychodów. W stadach ojcowskich przyk³adowo otrzymywano wy sz¹ p³atnoœæ za wa enie, ale ponoszono te wy sze koszty pasz. Podsumowanie Produkcja owczarska mo e byæ elementem zrównowa onego rozwoju obszarów wiejskich. oprócz funkcji produkcyjnych (dostarczaj¹ we³nê, mleko i miêso o prozdrowotnych w³aœciwoœciach), spe³niaj¹ tak e coraz bardziej cenione funkcje krajobrazowe. Przyczyniaj¹ siê do pielêgnacji u ytków zielonych g³ównie na terenach górskich, ale nie tylko. Stanowi¹ te atrakcjê turystyczn¹, przyci¹gaj¹c¹ wczasowiczów. Spe³nianie funkcji krajobrazowych uzale nione jest od op³acalnoœci produkcji owczarskiej. Je eli taka produkcja bêdzie nieop³acalna, to rolnicy bêd¹ przestawiali siê na inn¹ dzia³alnoœæ. W przypadku ras zachowawczych, dla owiec matek wpisanych do ksi¹g zarodowych przewidziano p³atnoœæ rolnoœrodowiskow¹. W zasadzie tylko dziêki tej p³atnoœci utrzymywanie owiec ras zachowawczych jest op³acalne. W latach 2003, gdy rolnicy nie otrzymywali wsparcia unijnego, poziom nadwy ki bezpoœredniej na 1 szt. strukturaln¹ by³ ni szy ni w 2008 roku. Trzeba te wspomnieæ, e pog³owie owiec ras zachowawczych by³o niewielkie. W przypadku owiec ras linii matecznych i ojcowskich przewidziano tylko wsparcie krajowe za wa enie i unijne z tytu³u p³atnoœci obszarowej. Wydaje siê, e taki sposób wsparcia nie jest wystarczaj¹cy, o czym œwiadczy zmniejszaj¹cy siê poziom nadwy ek w 2008 roku w porównaniu do lat Produkcja owczarska wymaga szczególnej ochrony ze wzglêdu na swoje wyj¹tkowe walory, które wspomagaj¹ bardziej zrównowa ony rozwój obszarów wiejskich. Konieczne s¹ wiêc dzia³ania maj¹ce na celu zapewnienie odpowiedniej op³acalnoœci tego rodzaju produkcji. Literatura Dobrzyñska N., Jobda M., Lisowska A., Liro A., Szempliñska M. : Przewodnik po krajowym programie rolnoœrodowiskowym. MRiRW, Warszawa, 622. Klepacki B. 2005: Prowadzenie efektywnych gospodarstw owczarskich po przyst¹pieniu Polski do Unii Europejskiej. Poradnik dla producentów jagni¹t rzeÿnych, Ni nikowski R. (red.). TWIGGER, Warszawa, 151. Klepacki B., Rokicki T. 2005: Produkcja owiec szans¹ zwiêkszenia dochodów dla gospodarstw rolnych. Wieœ Jutra, 11(87), Ni nikowski R. 1994: Chów owiec. PWRiL, Warszawa, Ni nikowski R. 2003: Produkcja owczarska a kszta³towanie œrodowiska. Poradnik dla rolników producentów jagni¹t rzeÿnych, Ni nikowski R. (red.). TWIGGER, Warszawa, Ni nikowski R. 2005: Ochrona œrodowiska i pielêgnacja krajobrazu. Poradnik dla producentów jagni¹t rzeÿnych, Ni nikowski R. (red.). TWIGGER, Warszawa, Program Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata : Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, Warszawa. [ portal Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dn r.

6 360 Tomasz Rokicki Summary In the paper the role of sheep production in balanced rural areas development has been presented. The first part of the work considers meaning sheep in natural and cultural environment. Second part of the work discusses analysis of profitability sheep production in years Adres do korespondencji: dr inz. Tomasz Rokicki Szko³a G³ówna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie Katedra Ekonomiki i Organizacji Przedsiêbiorstw ul. Nowoursynowska Warszawa tel. (0 22) tomaszrokicki@op.pl