Większe bezpieczeństwo dla Rosji czy zwiększenie moŝliwości jej wpływu na gospodarkę UE? Gazociąg Północny

Transkrypt

1 Większe bezpieczeństwo dla Rosji czy zwiększenie moŝliwości jej wpływu na gospodarkę UE? Gazociąg Północny Autor: Mikołaj Sudowikow ( Energia Gigawat nr 1/2007) Europa Zachodnia pod względem wielkości zasobów ropy naftowej i gazu ziemnego zajmuje jedną z ostatnich pozycji na świecie. ZłoŜa tych węglowodorów są rozłoŝone w tej części Europy nierównomiernie, większa ich część znajduje się w północno-zachodnim regionie kontynentu. W związku z tym, Ŝe prawie 25% energii pierwotnej w krajach EU-15 jest produkowane z gazu ziemnego, zuŝycie którego ma tendencje wzrostową, współpraca Rosji i Unii Europejskiej w kwestii bezpieczeństwa energetycznego nabiera coraz większego znaczenia. Infrastruktura energetyczna to jeden z najwaŝniejszych elementów tej współpracy, w którym gazociągi odgrywają jedną z głównych ról. Gazociąg Północny jest wspólnym przedsięwzięciem rosyjskiego Gazpromu oraz niemieckich E.ON- Ruhrgas i BASF. Umowę o budowie tej zaawansowanej technologicznie magistrali, dla wielu - dość kontrowersyjnej, podpisały 8 września 2005 roku w Berlinie ww. koncerny energetyczne, w obecności prezydenta Rosji - Władimira Putina i ówczesnego kanclerza Niemiec - Gerharda Schroedera. W stworzonym konsorcjum o nazwie Northern Europe Gas Pipeline Company (od października 2006 r. nazwa została zmieniona na Nord Stream AG). Gazprom posiada 51%, natomiast.on-ruhrgas i BASF po 24,5%. Gazociąg Północny (w projektach Gazpromu Gazociąg Północno-Europejski ) stwarza dla strony rosyjskiej zupełnie inną moŝliwość przesyłu gazu ziemnego do krajów Europy Zachodniej bez udziału krajów tranzytowych. Wg strony rosyjskiej pozwoli to obniŝyć ryzyko uzaleŝnienia tranzytu od krajów trzecich, obniŝyć koszty przesyłu, zwiększyć bezpieczeństwo dostaw tego strategicznego surowca, zdewersyfikować eksportowe linie przesyłowe oraz połączyć bezpośrednio przesyłową sieć gazową Rosji i regionu bałtyckiego z siecią europejską. Dodatkowym argumentem jest równieŝ moŝliwość polepszenia zaopatrzenia w gaz ziemny krajów skandynawskich. Odcinek morski Gazociągu Północnego ma liczyć ok km od zatoki Portowaja (obwód Wyborgski) do wybrzeŝa Niemiec (rejon miasta Greifswald), odcinek lądowy na terytorium Rosji ma wynieść 917 km. Budowa odcinku morskiego zostanie zrealizowana we współpracy z E.ON-Ruhrgas oraz BASF, natomiast odcinek lądowy Griazowiec Wyborg, biegnący przez obwody wołogodski i leningradzki, Gazprom zamierza wybudować sam. Docelowo gazociąg ma się składać z dwóch linii przesyłowych o łącznej przepustowości 55 mld m3 gazu rocznie, pierwsza linia o przepustowości 27,5 mld m3, powinna być oddana do uŝytku w 2010 r., druga 1

2 natomiast - w 2013 r. Projekt uwzględnia budowę morskich rozgałęzień gazociągowych do Finlandii, Szwecji, Wielkiej Brytanii i innych krajów. 1 Trasa Gazociągu Północno-Europejskiego Źródło: Materiały oficjalnej strony firmy Gazprom - Główną bazą surowcową dla przesyłu gazu ziemnego Gazociągiem Północnym ma być południoworosyjskie złoŝe gazu ziemnego, znajdujące się w Obwodzie Tiumeńskim. Zapasy tego złoŝa szacuje się na ponad 1 trylion m3, z których 700 mld m3 jest udokumentowane. UwaŜa się, Ŝe w momencie osiągnięcia mocy projektowych, będzie się tam wydobywać ok. 25 mld m3 rocznie. Finansowanie prac związanych z zagospodarowaniem tych złóŝ w 2004 r. było prowadzone ze środków Gazpromu w ramach przewidzianego programu inwestycyjnego. W późniejszej fazie projektu zakłada się, Ŝe do bazy surowcowej gazociągu dołączą sztokmanowskie złoŝa gazu ziemnego kwietnia 2005 r. w Hanowerze, w obecności prezydenta Rosji Władimira Putina oraz ówczesnego kanclerza Niemiec Gerarda Schroedera, prezes zarządu Gazpromu i prezes kierownictwa BASF podpisali memorandum, w myśl którego Gazprom zwiększa swój udział w wspólnym przedsięwzięciu z Wintershall AG (100% spółka-córka BASF), kompanii Wingas, z 35% do 50% minus jedna akcja. Między innymi Gazprom i Wintershall uzgodniły wspólne zagospodarowanie południoworosyjskiego 1 Rura geopolityczna. Materiały РИА "Новости" oraz agencji ИТАР-ТАСС. 2 Projekt. Materiały z oficjalnej strony kompanii Nord Stream AG. 2

3 złoŝa gazu ziemnego (Wintershall będzie posiadał 50% udziałów minus jedna akcja) oraz moŝliwość udziału innych przedsiębiorstw zachodnioeuropejskich, zdolnych do znaczącego udziału w realizacji ww. projektu. W Memorandum została ujęta umowa o udziale kompanii Wingas w projekcie Gazociągu Północnego w wysokości 49%. Zakłada się, Ŝe Wingas będzie wdraŝał przyłączenie Gazociągu Północnego do niemieckiej sieci gazociągów. Koszt budowy Gazociągu Północnego, wg róŝnych ocen waha się w granicach 5,7 10 mld dolarów amerykańskich. 3 Od kilku lat prowadzi się dyskusję na temat projektu Gazociągu Północnego, który wzbudza tyle kontrowersji wśród ekologów, polityków, ekonomistów. Strona zainteresowana budową uŝywa argumentów, dla których podstawą jest załoŝenie, Ŝe konsumpcja gazu ziemnego w krajach zachodnioeuropejskich w następnych latach znacznie się zwiększy. Wysokości produkcji oraz importu gazu ziemnego w Unii Europejskiej w 2005 r. oraz prognoza na 2015 r. (w mld m3) 2005 r r ,00 700,00 Import gazu ziemnego Produkcja gazu ziemnego Źródło: opracowanie własne na podstawie artykułu Европе нужен газ. Materiały z oficjalnej strony kompanii Nord Stream AG. Kompania najbardziej zaangaŝowana w projekt, rosyjski monopolista gazowy - koncern Gazprom w 2005 roku wyeksportował do Europy 156,1 mld m3 gazu ziemnego (znacząco zwiększając eksport w stosunku do 2004 r.), zamierza wyeksportować w 2010 r. ok. 180 mld m3 w ramach juŝ istniejących kontraktów. 4 Wg strony rosyjskiej, moŝna tego dokonać w oparciu o bezpośrednie połączenie rosyjskiej sieci przesyłu gazu ziemnego z konsumentami w Europie Zachodniej, pomijając kraje tranzytowe o 3 Oксана Приходько,Cеверо-Eвропейский Газопровод: в обход экономики. Międzynarodowy społeczno-polityczny tygodnik "Зеркало Недели", nr 11, r. 4 SprzedaŜ Europa. Materiały z oficjalnej strony koncernu Gazprom. 3

4 niestabilnych gospodarkach (Białoruś, Ukraina). Pozwoli to zmniejszyć ryzyko polityczne, które zagraŝa stabilności eksportu do Europy Zachodniej. 5 Eksport gazu ziemnego na główne rynki zagraniczne w latach w mld m3 WNP ORAZ KRAJE NADBAŁTYCKIE EUROPA RAZEM Źródło: SprzedaŜ Europa. Materiały z oficjalnej strony koncernu Gazprom. Jednak ekonomiczna zasadność projektu u większości zachodnich ekspertów budzi wątpliwości. Wg Jonathana Sterna, jednego z badaczy problemów energetycznych na Uniwersytecie Oksfordzkim, Gazociąg Północny jest demonstracją polityczną Rosji, przy tym bardzo kosztowną. UwaŜa on, Ŝe juŝ istniejące gazociągi pracują na niepełnych obrotach i potrzeba budowania nowych moŝe pojawić się nie wcześniej, niŝ w r. 6 Wiadomo, Ŝe obecnie gaz rosyjski przesyła się do Europy Zachodniej przez Ukrainę (80% eksportu) oraz przez Białoruś. Fakt, iŝ kraje te w stopniu coraz większym wychodzą z pod kontroli Rosji, zmusza Rosję do poszukiwań alternatywnych moŝliwości przesyłu gazu ziemnego, które pozwoliłyby bezpośrednio związać rosyjską sieć gazową z krajami-konsumentami z Unii Europejskiej, omijając kraje tranzytowe. DąŜenie Rosji do zerwania z zaleŝnością tranzytową od Ukrainy pojawiło się jeszcze w czasach, kiedy władze na Ukrainie sprawował prezydent Kuczma. Jednak dopiero po tzw. rewolucji pomarańczowej na Ukrainie i objęciu władzy przez Wiktora Juszczenkę, projekt Gazociągu Północnego zaczął być realizowany. I chociaŝ prezydent Juszczenko wielokrotnie zapewniał kraje zachodnioeuropejskie w tym, Ŝe Ukraina jest zdolna zapewnić bezpieczeństwo tranzytu surowców energetycznych, moŝna zauwaŝyć pewne oznaki niedowierzania wśród przywódców Unii Europejskiej. Szczególnym cieniem na zapewnienia prezydenta Juszczenki kładzie się afera z podbieraniem gazu ziemnego nieprzewidzianego w kontrakcie (określane przez stronę ukraińską jako tzw. odbiór techniczny gazu) przeznaczonego dla 5 Judy Dempsey, Russian push for pipeline to Europe raises doubt. International Herald Tribune Jonathan Stern, European Energy Synergies and Conflicts. OIES Oxford Institute for Energy. 5 th BIEE Academic Conference, ST John s College Oksford r. 4

5 odbiorców w Europie w styczniu 2006 r. W odpowiedzi na naciski Rosji w sferze tranzytu gazu ziemnego, kraje tranzytowe (Ukraina i Białoruś) łączą swoje wysiłki, aby móc się temu przeciwstawić. Obecnie Ukrtransgaz i Biełtransgaz planują zharmonizować politykę taryfową w kwestii tranzytu rosyjskiego gazu przez terytorium Ukrainy i Białorusi do krajów Europy Zachodniej. 7 Potencjalną przepustowość ukraińskich gazociągów w kierunku Europy Środkowej i Zachodniej eksperci ukraińskiego Naftogazu oceniają na 140 mld m3 w roku, natomiast w 2005 r. przez Ukrainę przeszło do krajów Europy Środkowej i Zachodniej ponad 121 mld m3, razem z tranzytem do krajów WNP - ponad 136 mld m3. Wielkość tranzytu gazu ziemnego przez Ukrainę w latach (w mld m3) ogółem inne kraje Europy kraje WNP Źródło: Транспортировка природного газа. Oficjalna strona Naftogaz of Ukraine. Przez Białoruś prowadzi jeden z najwaŝniejszych gazociągów dostarczający gaz dla odbiorców w Polsce i Niemczech. Moc białoruskiej linii tranzytowej (gazociąg jamajski) ocenia się na 20 mld m3 w skali rocznej, lecz linii tej teŝ nie wykorzystuje się w pełnym wymiarze. Oprócz tego, uwaŝa się, Ŝe moŝna dobudować do juŝ istniejącego gazociągu drugą linię kosztem 1,5 2 mld $, zwiększając dwukrotnie jego przepustowość (do czego w tzw. kontrakcie jamalskim zobowiązał się Gazprom ). 8 Innymi słowy, w 7 "Укртрансгаз" и "Белтрансгаз" объединятся против "Газпрома"? Экономика и бизнес. 8 Oксана Приходько, op. cit., s. 3. 5

6 najbliŝszej przyszłości, teoretycznie moŝna znacznie zwiększyć eksport gazu z Rosji przy znacznie mniejszych wydatkach. Tym bardziej, Ŝe przy znacznym wzroście konsumpcji gazu ziemnego w Europie, Gazociąg Północny teŝ nie jest w stanie odegrać znaczącej roli tranzytowej przy swojej dość niskiej projektowanej przepustowości. Promocja projektu budowy Gazociągu Północnego jako budowy priorytetowej na tle niezbyt dobrego stanu finansów Gazpromu, ściąga falę krytyki wśród niektórych przedstawicieli władz Rosji. Wg Germana Grefa, ministra rozwoju ekonomicznego i handlu Rosji, ocena techniczno-ekonomiczna projektu, na budowę którego w 2005 r. przeznaczono 700 mln $, udowodniła brak jego ekonomicznej opłacalności. 9 Od 2001 r., kiedy szefem Gazpromu został Aleksiej Miller, dochody koncernu wzrosły o 70%, ale przyczyną tego był gwałtowny skok cen na nośniki energii na rynku światowym, nie było to natomiast spowodowane polepszeniem zarządzania koncernem lub jakąkolwiek inną strategią działań. Mało tego, w ciągu ostatnich lat wydatki na produkcję rosły znaczniej szybciej, niŝ dochody koncernu. Zatrudnienie w przemyśle gazowym w Rosji (trzonem którego jest Gazprom) w latach zwiększyło się o 80%, lecz wydajność zmniejszyła się o 40%, przy czym fundusz plac zwiększył się w 2004 r. o 23%, a w 2005 r. o kolejne 18% w stosunku do roku poprzedniego. 10 Ostrą krytykę wywołuje strategia budŝetowa Gazpromu, który w okresie wysokich cen na ropę naftową zwiększa swoje zobowiązania kredytowe. Jednak nawet przy znacznym polepszeniu finansów Gazpromu, projekt ten dalej byłby co najmniej sporny. Istnieje ku temu kilka przyczyn. DąŜenie Unii Europejskiej do ujednolicenia polityki energetycznej oraz liberalizacja europejskiego rynku energetycznego znacznie utrudnią warunki działalności Gazpromu, i obejście ww. czynników, w szczególności w sferze handlu gazem ziemnym, za pomocą wybudowania Gazociągu Północnego moŝe się nie udać. Wątpliwa jest teŝ prognoza zwiększenia zapotrzebowania na gaz ziemny w krajach Europy Zachodniej. Eksperci przemysłu gazowego Rosji sami twierdzą, Ŝe przez najbliŝsze 4-7 lat deficytu gazu ziemnego w Europie nie będzie. Zapotrzebowanie na gaz w wysokości mld m3 rocznie moŝe się pojawić w Wielkiej Brytanii, lecz tam ten problem zostanie rozwiązany włączeniem do eksploatacji norweskiego złoŝa gazu Ormen Lange, zapasy którego są szacowane na 397 mld m3 i budową gazociągu Nyhamna - Easington. 11 MoŜna byłoby stwierdzić, Ŝe na dzień dzisiejszy nie ma gwarancji stabilnego zapotrzebowania konsumentów europejskich na dodatkowe dostawy rosyjskiego gazu, w związku z tym nie jest do końca uzasadniona konieczność budowy Gazociągu Północnego. Szacuje się, Ŝe Gazociąg Północny będzie ponad trzy razy droŝszy od budowy alternatywnej - z której zrezygnowano na rzecz 9 Игорь Томберг Северо-Европейский газопровод: реанимация убыточного проекта. Фонд Стратегической Культуры Materiały informacyjne. Oficjalna strona koncernu Gazprom 11 Vegar Stokset & Lars Nermoen. Gas from Langeled reaches the British market. Oficjalna strona koncernu Norsk Hydro 6

7 właśnie Gazociągu Północnego drugiej nitki gazociągu Jamał-Europa przez Polskę i Białoruś. Drugie zagroŝenie dla rentowności Gazociągu Północnego moŝe pojawić się ze strony konkurencji. Rosja jest obecnie największym, lecz nie jedynym eksporterem gazu ziemnego w Europie. Ze względu na róŝnego rodzaje przyczyny (transportowe lub polityczne) gaz z Norwegii, Algierii, Wielkiej Brytanii, Danii lub Libii jest droŝszy od rosyjskiego. Jednak budowa przez inne kraje tranzytowe i kraje produkujące gaz ziemny kolejnych gazociągów oraz nowe więzi gospodarcze, mogą osłabić pozycję Rosji na europejskim rynku gazu ziemnego. Unia Europejska zdecydowanie dąŝy do dywersyfikacji dostaw gazu ziemnego, dbając o swoje bezpieczeństwo energetyczne. Katar i Kuwejt juŝ czekają na pozwolenie Arabii Saudyjskiej na budowę przez jej terytorium gazociągu, który moŝna będzie wykorzystywać dla przesyłu gazu ziemnego z rejonu Zatoki Perskiej do Europy, a budowę którego planuje się ukończyć w 2025 r. 12 Zaczynają się prace przy rozpoczęciu budowy dwóch gazociągów z Algierii do Europy po dnie Morza Śródziemnego, jeden do Hiszpanii, a drugi do Włoch. KaŜdy z tych gazociągów będzie miał moc przesyłową do 10 mld m3 rocznie. 13 Opracowuje się projekt gazociągu transafrykańskiego z Nigerii do krajów Unii Europejskiej, który równieŝ będzie przebiegał po dnie Morza Śródziemnego. Projekt ten miałby kosztować 10 mld USD i jest opłacalny, jak wynika z badań wykonanych przez brytyjską niezaleŝną firmę doradczą Penspen/IPA na zlecenie państw zainteresowanych inwestycją. Gazociąg ma przesyłać do Algierii 20 do 30 mld m3 nigeryjskiego gazu rocznie. Dalej surowiec trafi do klientów w europejskich państwach nad Morzem Śródziemnym. Po długich negocjacjach Grecja i Turcja osiągnęły porozumienie (wyłącznie pod presją Unii Europejskiej) w sprawie budowy gazociągu między tymi krajami, który umoŝliwi transport gazu ze złóŝ w AzerbejdŜanie, a w przyszłości równieŝ z Iranu, Turkmenistanu i Uzbekistanu. JeŜeli projekt, wartość którego szacuje się na 300 mln $ zostanie zrealizowany, to przez Turcję do Grecji będzie przesyłane początkowo 3,5 mld gazu m3 ziemnego rocznie, a docelowo 11,5 mld m3. Wg umowy Grecja zobowiązana jest kupować 0,75 mld m3 gazu rocznie, resztę zamierza ona odsprzedawać dalej krajom UE, głównie do Włoch przez juŝ budowany gazociąg Posejdon. Pod koniec 2006 r. gazociąg, budowany przez Statoil i BP, ma juŝ zostać uruchomiony. 14 PowyŜsze czynniki mogą mocno zredukować rosyjskie wpływy w Europie w sferze energetyki i zagrozić pozycji Gazpromu. W związku z tym Gazprom, pod patronatem Kremla, próbuje te zagroŝenia dla swojej pozycji lidera w eksporcie gazu ziemnego do Europy chronić i wzmacniać na róŝne sposoby. Rząd Rosji 12 Арабские страны намерены строить газопровод в Европу Pan-European Gas. European Gas Transmission System Rząd włoski ma znieść ograniczenia w dostępie zagranicznych inwestorów do miejscowego rynku energetyki. Gigawat Energia

8 w coraz większym stopniu wywiera presję na zagraniczne kompanie wydobywcze operujące na terytorium Rosji, zmuszając je do znacznego zredukowania swojej działalności na rzecz kompanii rosyjskich z większościowym udziałem kapitału państwowego, m.in. Gazpromu, w ten sposób próbując przywrócić kontrolę nad rosyjskim sektorem energetycznym. W świetle zmniejszenia zasobów gazu w eksploatowanych juŝ złoŝach oraz pogorszeniem ich jakości, wzrastającymi kosztami poszukiwań nowych złóŝ, Gazprom przyjmuje strategię, słuŝącą wzmocnieniu jego pozycji na rynku gazu ziemnego. W ostatnich latach moŝna zauwaŝyć tendencje do inwestowania przez Gazprom w eksploatację złóŝ gazu ziemnego za granicą (Turkmenistan, Uzbekistan, Kazachstan, Indie, Iran), dostęp do których jest znacznie łatwiejszy i wymaga mniejszego wysiłku finansowego, niŝ do złóŝ na północy Rosji, oraz w rozwój linii przesyłowych gazu. 15 Budowa nowych gazociągów, próby wykupu udziałów w istniejących i budowanych przez inne kraje (Białoruś, Ukraina), blokowanie budowy linii przesyłowych, które mogłyby zagrozić pozycji Gazpromu ta strategia, stosowana w ostatnich latach przez koncern moŝe wydawać się - jak na dzień dzisiejszy - skuteczna. 16 NaleŜy wspomnieć, Ŝe koncern ma olbrzymie poparcie polityczne i gospodarcze rządu Rosji, który traktuje Gazprom jako jedno ze swoich najwaŝniejszych narzędzi politycznych i gospodarczych. Na tej podstawie moŝna stwierdzić, Ŝe budowa Gazociągu Północnego jest definitywnie przesądzona, bez względu na ewentualny sprzeciw poszczególnych państw regionu bałtyckiego oraz brak opłacalności jego budowy. Sprzeciw taki rząd Rosji traktuje jako próbę wywierania bezpośredniego nacisku na opracowaną juŝ strategię dywersyfikacji tranzytu gazu ziemnego do krajów Europy Zachodniej oraz pośredniego nacisku na bezpieczeństwo energetyczne Rosji. Obecna administracja nie jest skłonna do jakichkolwiek ustępstw w tej kwestii, w szczególności, kiedy to dotyczy takiego strategicznego rynku zbytu, jak zachodnioeuropejski rynek gazu ziemnego. Jest to pierwsza próba uniezaleŝnienia tranzytu gazu od krajów, które mogłyby wpływać na jego wielkość oraz dyktować swoje warunki w kwestii wysokości opłat za przesył gazu. W świetle prób Gazpromu dotarcia na rynek detaliczny gazu ziemnego Unii Europejskiej, w szczególności Wielkiej Brytanii, gazociąg ten mógłby stworzyć dodatkowe moŝliwości dla przeprowadzenia tej ekspansji przez Gazprom oraz, co się z tym wiąŝe, moŝliwości zwiększenia wpływów Rosji na gospodarkę Unii Europejskiej. 15 Cтратегия развития Gazprom stawia na technologię, wzrost wydobycia, rozwój Klimat dla inwestorów? A.G. Ananienkow. ENERGIA GIGAWAT, 8