CHEŁM GRÓD STOŁECZNY KSIĘCIA DANIELA ROMANOWICZA

Transkrypt

1 Ryszard SZCZYGIEŁ (Lublin) CHEŁM GRÓD STOŁECZNY KSIĘCIA DANIELA ROMANOWICZA Historiografia utrwaliła bardzo pozytywny wizerunek księcia Daniela Romanowicza. Akcentowano przy tym zasługi księcia dla wzmocnienia władzy monarszej, umiejętne ograniczanie opozycji bojarskiej, unowocześnienie funkcjonowania państwa, reorganizację siły zbrojnej oraz troskę o obronność kraju. Dlatego też, jak pisał Mykoła Kotljar, zbudował Romanowicz łańcuch fortec na północno-wschodniej i zachodniej granicy Księstwa Wołyńskiego 1. Według obliczeń Tichomirowa, Artamonowa i wspomnianego Kotljara, zbudował ich książę Daniel kilkanaście, inne przebudował i umocnił 2. Jednym z takich przedsięwzięć inwestycyjnych księcia była budowa i organizacja Chełma nad Uherką. Okoliczności powstania tego ośrodka i rozwój jego funkcji w państwie Danielowym będą przedmiotem mojego artykułu. Po omówieniu znanych wydarzeń związanych z początkami Chełma, nieco uwagi poświęcę odpowiedzi na pytanie czy faktycznie Chełm był stolicą państwa księcia Daniela? Pierwsza połowa XIII w. przyniosła ważne zmiany w dziejach funkcjonowania Chełma. Istniejący w poprzednich wiekach gród na Górce oraz okoliczne osiedla, będące jego zapleczem 3, czy nawet osadą wczesnomiejską 4, zostały zniszczone w czasie licznych wojen rusko-polsko-węgierskich, a teren został pokryty lasem 5. Obszar ten stanowił w tym czasie północną część okręgu administracyjnego w centrum w Czerwieniu 6. Całe terytorium tzw. Zabuża do 1217 r. należało do księcia krakowskiego Leszka Białego 7. Realizując politykę zbierania ziem ojcowskich właśnie w tym roku według B. Włodarskiego, zaś w 1219 według M. Hruszewskiego 8, młody książę Daniel odebrał Leszkowi ziemię brzeską oraz tereny między Wieprzem a Bugiem, z grodami Ugrowsk (Uhrusk), Wereszczyn, Stołpie i Kumów 9. Brak wzmianki o Chełmie w zapisie kroniki Halicko-Wołyńskiej dodatkowo 1 M. Котляр. Галицько-Волинська Русь. Київ, С М. Н. Тихомиров. Древнерусские города. Москва С ; И. К. Артамонов. Княжеская символика в архитектуре древнего Холма // Столичные и переферийные города Руси и России в средние века и раннее новое время (ХІ ХVІІІ вв.). Москва С ; М. Котляр. Галицько-Волинська Русь... С Zob. uwagi B. Zimmera. Miasto Chełm, Zarys historyczny. Warszawa, S K. Myśliński. Lublin i Chełm paralele rozwoju do XVIII w. (w druku). Autor przyjmuje, iż w Chełmie funkcjonował zespół grodowo miejski polskiej proweniencji, zniszczony w początku XIII w. 5 Wynika to z treści Kroniki Halicko-Wołyńskiej opisującej zainteresowanie się księcia Daniela Romanowicza miejscem zwanym Chełm. Zob. niżej. 6 M. Грушевський. Історія України-Руси. Т. ІІ. Львів, С B. Włodarski. Polska i Ruś Warszawa, S Tamże; М. Грушевський. Історія... Т. ІІІ. Львів, С Полное собрание русских летописей. Т. ІІ: Ипатиевская летопись (dalej ПСРЛ. Т. II). Москва Кол. 732; М. Грушевський. Історія... Т. III. С. 44; B. Włodarski. Polska i Ruś... S. 70.

2 Сhełm gród stołeczny księcia Daniela Romanowicza 87 świadczy o braku tam grodu. Istniał on w tym czasie we wspomnianym przez autora kroniki Uhrusku, gdzie znajdowała się również stolica biskupstwa prawosławnego 10. Ośrodek ten pełnił funkcje centralne dla najbliższej okolicy przed odbudową Chełma 11. W latach następnych Leszek Biały zorganizował dwie nieudane wyprawy, mające na celu odebranie ziem między Wieprzem a Bugiem 12. Ostatecznie skomplikowana sytuacja polityczna w tej części Europy zmusiła księcia do zawarcia w 1221 r. 13 układu z Danielem. Książę krakowski zrzekł się więc ziem między Wieprzem a Bugiem za cenę przyrzeczenia księcia Daniela, iż ten zerwie skierowane przeciwko księstwom polskim porozumienie z Prusami 14. Zarówno Kronika Halicko-Wołyńska, jak i cała historiografia datują zainteresowanie księcia Daniela Chełmem na lata po tym układzie. Książe w pełni docenił bowiem jego położenie, walory obronne i strategiczne. Dlatego też postanowił odbudować zniszczony gród na Górce i zorganizować osadę podgrodową. W ten sposób powstał w Chełmie całkowicie nowy zespół miejski, który w zamiarze jego fundatora miał pełnić rozliczne funkcje: obronne i gospodarcze, a później ośrodka centralnego czy nawet stołecznego. Poczynania księcia Daniela przy budowie Chełma możemy śledzić dzięki zapisom wspomnianej kroniki Halicko-Wołyńskej. Przy ich interpretacji napotykamy jednak na trudności związane z chronologią opisywanych wydarzeń, gdyż spisano ją początkowo bez dat, te zaś, często mylne, wpisano później 15. Jednakże w oparciu o istniejące prace źródłoznawcze potrafimy dzisiaj ustalić chronologię opisywanych wydarzeń 16. Autor kroniki opisuje obszernie okoliczności zainteresowania się księcia Daniela miejscem pod przyszły ośrodek pisząc: Danielowi księciu włodzimierskiemu [...] jadącemu przez pola i łowy czyniącemu, ukazało się na górze miejsce piękne i zalesione, otoczone polem. I pytał tuziemców: jak nazywacie to miejsce? A oni odpowiedzieli: Chełm jest jego imię. I polubił to miejsce i pomyślał: zbudujemy na nim grodek i poświęcimy go Bogu i św. Janowi Złotoustemu i postawimy cerkiew imienia jego 17. Opis ten zawiera zarazem główne elementy programu inwestycyjnego, który był następnie realizowany. Sprawą podstawową jest ustalenie czasu rozpoczęcia tych prac. Ustalił to, jak się wydaje ostatecznie, M. Kotljar który w pracy poświęconej podziałom terytorialnym Księstwa Halicko-Wołyńskiego i początkom 10 М. Грушевський. Історія... Т. II. С Tamże. 12 B. Włodarski. Polska i Ruś... S Tamże. S. 83. M. Котляр. (Данило Галицький. Київ, С. 61) datuje ten układ na 1222 r. 14 B. Włodarski. Polska i Ruś... S Istnieje już bogata literatura wiążąca się z chronologią kroniki. Zob. studium: M. Ф. Котляр. Галицько-Волинський літопис ХІІІ ст. Київ, Passim. 16 Tamże. 17 ПСРЛ. Т. II. Кол

3 88 Ryszard SZCZYGIEŁ tamtejszych miast stwierdził, iż Chełm założony został w latach Datacje swoją poprawił Kotljar w książce o Kronice Halicko-Wołyńskej stwierdzając, iż Chełm założono w okresie między drugą połową 1236 pierwszą połową 1238 r. 19, przy czym należy przyjąć rozpoczęcie prac bliżej pierwszej z tych dat. Powtórzył te ustalenia w ostatnio wydanej książce o Rusi Halicko-Wołyńskej 20. Właśnie w tym czasie według słów autora kroniki książę Daniel stworzył gród, że go Tatarzy wziąć nie mogli. Widząc książę Daniel, że Bóg sprzyja miejscu temu, zaczął przywoływać ludzi i przychodzili Niemcy i Ruś, innoplemieńcy i Lachy szli dzień w dzień i majstrowie wszelacy, uciekający od Tatarów, siodlarze i wytwórcy łuków, blacharze i kowale żelaza, miedzi i srebra 21. Dynamiczny ten opis dobrze ilustruje nam rozwój życia miejskiego w Chełmie, który korzystał z opieki swojego fundatora. Wynika z opisu również, iż ludność zasiedlająca nowy ośrodek była zróżnicowana etnicznie. Był więc Chełm od początku miastem wielonarodowościowym, typowym miastem pogranicza. Ośrodkiem centralnym nowego osiedla był gród założony na wzgórzu kredowym (221 m n. p. m.). Z treści kroniki Halicko-Wołyńskiej zdaje się wynikać, iż budowa grodu przebiegała w dwóch fazach. Na początku powstał mały gród na kulminacji wzgórza 22, później zaś rozszerzono program jego budowy, jeszcze przed najazdem Mongołów, jak to stwierdził Hruszewski 23. Zbudowano tam palatium na siedzibę księcia, obok niego stanęła cerkiew św. Jana Złotoustego oraz cerkiew Katedralna Bogurodzicy, być może w miejscu obecnego kościoła Narodzenia Najświętszej Marii Panny. W obrębie grodu wybudowano także wieżę czterokątną, u dołu z kamienia ciosanego (na wysokość 15 łokci), wyżej drewnianą 24, która była głównym punktem obserwacyjnym i alarmowym. Osadę miejską zlokalizowano na zachodnim zboczu wyniosłości na której stanął gród. Jej osią była droga prowadząca z Włodzimierza ku granicy i dalej do Lublina. W obrębie miasta rozszerzała się ona tworząc rynek, zbliżony kształtem do prostokąta (być może o powierzchni mniejszej niż dzisiejszy), który pełnił role centrum handlowego osady 25. Wokół głównej drogi i nieregularnej do dzisiaj sieci ulic budowała domy, czy dwory jak to określa kronikarz, ludność przybywająca do miasta. W obrębie osady stanęły także dwie cerkwie: św. Trójcy oraz śś. Kośmy i Damiana, o nieustalonej do dzisiaj lokalizacji. 18 Н. Ф. Котляр. Формирование територии и возникновение городов Галицко-Волынской Руси ІХ ХІІІ в. Киев, С М. Котляр. Галицько-Волинський літопис... С Tamże. С. 242 i далі. 21 ПСРЛ. Т. II. Кол Słowa te w nieco odmiennym tłumaczeniu przytacza: B. Zimmer. Miasto Chełm... S ПСРЛ. Т. II. Кол Podobnie stwierdził: M. Грушевський. Історія... Т. II. С Tamże. Podobnie: J. Kłoczowski. Zarys historii rozwoju przestrzennego miasta Chełma // Roczniki Humanistyczne. Prace z historii. T. IV. Z. 5. S M. Грушевський. Історія... Т. III. С Z podobną sytuacją przestrzenną spotykamy się w XIII-wiecznym Lublinie. Zob.: R. Szczygieł. Zmiany centrum handlowego Lublina od XIV do XVIII w. // Kwartalnik Historii Kultury Materialnej. R. XL S. 314.

4 Сhełm gród stołeczny księcia Daniela Romanowicza 89 Układ taki, zaliczany w całej niemalże Europie Środkowej do najstarszych 26 pozwala stwierdzić, iż nawet dzisiejszy podział przestrzeni miejskiej w Chełmie przechował ślady trzynastowiecznego rozplanowania. Dobrze widać to zwłaszcza na planie miasta z 1823 r. 27 W pełni należy się więc zgodzić ze zdaniem J. Kłoczowskiego, który w 1954 r. sformułował wniosek o genezie układu przestrzennego Chełma, sięgającej czasów księcia Daniela 28. Mogą to potwierdzić badania archeologiczne. Chełm z tamtego czasu zbudowany był głównie z drewna. Jedynie nieliczne budowle, lub ich fragmenty, były kamienne. Kronika Halicko-Wołyńska wiele miejsca poświęca opisowi świątyń wzniesionych zarówno na terenie grodu, jak i w mieście. W ich architekturze i wyposażeniu wiele było elementów zachodnich 29. Wyposażono je także w witraże i ikony, sprowadzone z Owrucza i Kijowa. Z tego ostatniego miasta przywieziono niektóre dzwony, inne odlewano na miejscu w Chełmie 30. Zespół osadniczy Chełma posiadał naturalne warunki obronne, gdyż tarasowate zbocze otoczone było od zachodu i północy bagnistymi łąkami. Dlatego też zarówno gród jak i ośrodek miejski otrzymały umocnienia drewniane ziemne 31. O ich walorach obronnych bardzo dobrego zdania był autor kroniki 32, zaś historyk rosyjski W. T. Paszuto przed pięćdziesięciu laty nazwał je ostatnim krzykiem techniki wojennej z XIII wieku 33. Stwierdzenia te wydają się słuszne jeżeli za A. Czołowskim zauważymy iż jedynie Chełm oparł się najazdom Mongołów i nie został przez nich zdobyty 34. Z dotychczasowych rozważań wynika, iż głównych przyczyn budowy ośrodka grodowo-miejskiego w Chełmie należy przede wszystkim upatrywać w świadomej decyzji jego fundatora, księcia Daniela, jednego z najwybitniejszych książąt ruskich XIII w. Będąc władcą na wskroś nowoczesnym potrzebował książę miejskiego ośrodka centralnego, który przyciągałby uwagę swoich i obcych, który stanowiłby fundament jego prestiżu i planów politycznych. Postanowił zbudować go w Chełmie, skąd było blisko na północ i zachód. Naturalnym zapleczem jego działalności było w tym czasie Księstwo Wołyńskie, którego integralną część stanowiło Zabuże. Właśnie ono znajdowało się w bez- 26 H. Munch. Geneza rozplanowania miast wielkopolskich XIII i XIV w. Kraków, S. 171 oraz ryć. 47, tab. III, XX, XXX, XXXI, XLI, XLVII; A. Berdecka. Lokacje i zagospodarowanie miast królewskich w Małopolsce za Kazimierza Wielkiego ( ). Wrocław, Ryć. 21, Archiwum Państwowe w Lublinie, Zbiór planów różnych urzędów, sygn Kłoczowski. Zarys historii... S. 198, O zachodnich wpływach romańskich w architekturze chełmskich świątyń pisał... Т. II. С. 382; Т. III. С ПСРЛ. Т. II. Кол. 84; M. Грушевський. Історія... Т. II. С. 382; В. Т. Пашуто. Очерки по истории Галицко-Волынской Руси. Москва, С M. Грушевський. Історія... Т. II. С. 382; Kłoczowski. Zarys historii... S ПСРЛ. Т. II. Кол. 789, В. Пашуто. Очерки... С A. Czołowski. Lwów za ruskich czasów // Kwartalnik Historyczny. R. V S. 784.

5 90 Ryszard SZCZYGIEŁ pośrednim władaniu księcia, gdyż we Włodzimierzu rządził jego brat Wasylko, choć trzeba dodać, iż współpraca braci była wyjątkowo zgodna 35. W skład głównej domeny Daniela wchodziły ziemie: bełska, czerwieńska i drohiczyńska. Jeżeli spojrzymy na mapę, to lepiej zrozumiemy przyczyny wyboru Chełma na główny ośrodek państwa. Był on bowiem usytuowany centralnie wśród podległych księciu ziem. Stąd też można sformułować wniosek, iż decyzja o odbudowie Chełma była wypadkową głównych kierunków polityki zagranicznej księcia Daniela, dla którego kontakty z królestwem węgierskim i księstwami polskimi, a także państwem litewskim były bardzo ważne 36. Przyśpieszenie prac przy budowie Chełma mogło w pierwszym okresie spowodować niebezpieczeństwo mongolskie, narastające pod koniec lat 30. XIII w. 37. Dlatego dużą uwagę przywiązywano do właściwego umocnienia ośrodka. Jego rola wobec najbliższego zaplecza wzrosła niewątpliwie po przeniesieniu biskupstwa prawosławnego z Uhruska, co nastąpiło około 1240 r. 38. Na decyzje księcia Daniela wpływały niewątpliwie także czynniki społeczne i gospodarcze. Te ostatnie będą istotne dla rozwoju Chełma dopiero od XIV stulecia. Jeżeli zaś chodzi o czynniki społeczne, to historiografia jest zgodna, że książę Daniel zakładając liczne ośrodki miejskie chciał ich mieszkańców przeciwstawić opozycji bojarskiej aktywnej w ośrodkach starszych 39. Według I. Krypjakiewicza książę budował miasta także aby wzorem władców państw zachodnich zwiększyć swoje dochody 40. Były one symbolem wzmacniającej się władzy książęcej 41. Nie ulega wątpliwości, iż decyzja księcia Daniela miała na celu ożywienie gospodarcze okolicznych obszarów między Bugiem i Wieprzem oraz usprawnienie zarządu dóbr położonych w strefie dominacji Chełma. Ośrodek miejski ułatwiał bowiem wymianę towarową i niewątpliwie wpływał na rozwój sieci osadniczej okolicy. Potwierdza to zresztą autor kroniki pisząc, że nastąpiło przyspieszenie (osadnictwa RSZ) / napełniły się dwory naokoło grodu, pola i wsie 42. Stał się Chełm odtąd również centrum okręgu administracyjnego zwanego wołością. Budujące się miasto stosunkowo szybko zaczęło odgrywać poważną role w życiu publicznym i dziejach militarnych ziem ruskich i pogranicza; przede wszystkim przez częste pobyty tutaj jego fundatora. Gród oparł się w 1240 r. wielkiemu 35 M. Грушевський. Історія... Т. II. С. 384; Т. III. С ; В. Пашуто. Очерки... С Zob. omówienie tych kontaktów przez: B. Włodarski. Polska i Ruś... S ; oraz М. Котляр. Галицько-Волинська Русь... С , B. Włodarski. Polska i Ruś... S ; Kłoczowski. Zarys historii... S M. Грушевський. Історія... Т. II. С. 383; В. Пашуто. Очерки... С. 98, 228; Kłoczowski. Zarys historii... S. 197; Katalog zabytków sztuki... S В. Пашуто. Очерки... С. 287; Н. Котляр. Формирование... С. 152; М. Котляр. Данило Галицький... С. 145; П. П. Толочко. Древнерусский феодальный город. Киев, С І. Крип якевич. Історія України. Львів, С П. П. Толочко. Древнерусский феодальный город. Киев, С ПСРЛ. Т. II. Кол. 843.

6 Сhełm gród stołeczny księcia Daniela Romanowicza 91 najazdowi Mongołów pod wodzą Batu-chana, który objął następnie tereny księstw polskich 43. Właśnie do Chełma przybył książę Daniel wiosną 1241 r. z podróży na Węgry i do Polski 44. W latach następnych często tutaj przebywał, stąd też wyruszał na liczne wyprawy wojenne 45. W latach czterdziestych XIII w. wyraźnie widzimy jego polityczne oparcie się na bogatych warstwach społeczności miejskich, co ułatwiło księciu ostateczne przełamanie oporu feudałów halickich i opanowanie na trwałe władzy w Haliczu (1245 r.) 46. Lata następne poświęcił książę na odbudowe zniszczonego najazdem mongolskim kraju. Wiele uwagi, według słów kroniki, poświęcał w tym czasie rozwojowi rzemiosła. Chętnie przyjmował w swoich miastach osadników obcych. Kronika Halicko-Wołyńska wspomina o licznych Niemcach i Polakach, którzy osiedlali się w odbudowanych i budowanych ośrodkach 47. W Haliczu jedna z bram nosiła nazwę Niemieckiej 48. Na polityce tej korzystał niewątpliwie Chełm. Tutaj przyjął książę Daniel w 1253 r. legata papieskiego Opiza, który przywiózł mu koronę królewską 49. Pomyślny rozwój Chełma został gwałtownie zahamowany w 1256 r. przez wielki pożar miasta, jaki wybuchł z powodu baby jak pisze kronikarz 50. Zniszczeniu uległa zabudowa grodu z wieżą i świątyniami oraz ośrodek miejski. Miedź ciekła jak smoła czytamy w kronice 51. Książę Daniel bolał nad klęską, która nawiedziła jego ulubione miasto i szybko przystąpił do odbudowy. Z ruiny podniesiono wszystkie cerkwie, zapewne także palatium, nie odbudowano jednak wieży, która poprzednio wznosiła się w grodzie. Jak pisze kroniarz, po odbudowie Chełm był jeszcze bardziej obronnym ośrodkiem niż poprzednio 52. W trzy lata później Chełm oparł się nowemu najazdowi Mongołów pod wodzą Burundaja. Ten epizod z jego dziejów został także obszernie opisany w kronice 53. Przebywający często w mieście nad Uherką książę Daniel w 1264 roku ciężko zachorował i zmarł w wieku 63 lat 54. Został pochowany w katedralnej cerkwi 43 ПСРЛ. Т. II. Кол ; Zimmer. Miasto Chełm... S. 17; М. Котляр. Галицько- Волинська Русь... С ПСРЛ. Т. II. Кол. 788; Włodarski. Polska i Ruś... S ПСРЛ. Т. II. Кол. 794, 799, 805, 809, 826, 830, В. Пашуто. Очерки... С. 287; В. Włodarski. Polska i Ruś... S ; M. Котляр. Галицько-Волинське князівство в європейській політиці ХІІІ ст. // Галицько- Волинська держава: передумови виникнення, історія, культура, традиції. Львів, С ПСРЛ. Т. II. Кол. 779, ; M. Грушевський. Історія... Т. II. С ПСРЛ. Т. II. Кол Tamże. Кол. 826; В. Włodarski. Polska i Ruś... S. 145, ПСРЛ. Т. II. Кол Tamże. Кол W czasie wykopalisk prowadzonych w 1912 r. przez Pokryszkina wydobyto znaczne ilości ołowiu i miedzi. Zob.: Czernicki. Chełm... S. 51; П. А. Раппапорт. Холм // Советская Археология. Т. XX С ПСРЛ. Т. II. Кол Tamże. Кол Opis ten przytacza: Zimmer. Miasto Chełm... S М. Котляр. Данило Галицький... С. 181.

7 92 Ryszard SZCZYGIEŁ Bogurodzicy 55. Rok śmierci fundatora Chełma można więc uznać za koniec pierwszego etapu jego dziejów. Kończył się okres pomyślności, korzystnej epoki Romanowicza, a zarazem wobec braku trwalszych gospodarczych podstaw rozwoju ośrodka miejskiego załamuje się pomyślna dotąd koniunktura. Uwidoczniło się to na kartach Kroniki Halicko-Wołyńskiej. O ile poprzednio o Chełmie pisano tam aż 19 razy, to po 1264 r. był on wymieniony sporadycznie najczęściej przy okazji pobytu w mieście książąt, lub ich pogrzebów 56. Obecnie przejdę do rozważań na temat czy faktycznie Chełm możemy uważać za stolicę państwa księcia Daniela. Historiografia ukraińska, zarówno starsza jak i współczesna nie ma wątpliwości, że funkcje stołeczną Chełm pełnił. Sugeruje to zresztą Kronika Halicko-Wołyńska, gdzie ciągle wspomina się wyjazdy i powroty księcia do Chełma oraz jego dłuższe pobyty. Do tego ośrodka kierował także zdobycz wojenną i jeńców 57. Tymczasem badania nad funkcjonowaniem średniowiecznych monarchii i ich ośrodków centralnych w Europie twierdzą, że były to królestwa objazdowe 58. Bezpośrednie sprawowanie władzy w monarchii patrymonialnej, struktura gospodarcza państw wymagały ciągłych objazdów dworu monarszego po kraju. W każdym z państw tworzył się więc swoisty system rezydencji głównych. Taki system rezydencjonalny według A. Gąsiorowskiego i I. Skierskiej funkcjonował w podzielonej na dzielnice Polsce 59. Można tutaj przywołać badania Z. Pianowskiego nad rolą Wawelu i innymi rezydencjami piastowskimi 60 oraz pracę A. Pleszczyńskiego o rezydencjach czeskich 61. Badania te mogą nam posłużyć do szukania analogicznej sytuacji w księstwie Halicko-Wołyńskim, gdzie obok starych rezydencji: Halicza i Włodzimierza, dzięki celowej inicjatywie księcia Daniela wyrósł właśnie Chełm, zaś po 1264 r. jego role przejął Lwów. Właśnie w tym kontekście widziałbym stołeczność Chełma, jako jednej z rezydencji księcia Daniela. Funkcje tę pełnił on około 27 lat, gdyż zmieniające się układy polityczne i gospodarcze uczyniły z niego w drugiej połowie XIII w. ośrodek lokalny, siedzibę wołości i ziemі. 55 ПСРЛ. Т. II. Кол. 862; М. Грушевський. Історія... Т. II. С. 384; Т. III. С ; В. Пашуто. Очерки... С. 287; В. Włodarski. Polska i Ruś... S. 149; М. Котляр. Данило Галицький... С ПСРЛ. Т. II. Кол. 864, 870, Tamże. 58 Zob.: A. Gąsiorowski, I. Skierska. Średniowieczna monarchia objazdowa: władca w centralnych ośrodkach państwa // Sedes regni principales / Red. B. Trelińska. Sandomierz, S (tam dalsza literatura). 59 Tamże. S Z. Pianowski. Sedes regni principales. Wawel i inne rezydencje piastowskie do połowy XIII wieku na tle europejskim. Kraków, A. Pleszczyński. Przestrzeń a polityka // Studium rezydencji władzy wczesnego średniowiecza. Przykład czeskiego Wyszehradu. Lublin, 2000; Zob. także prace: Z. Dalewski. Władza, przestrzeń, ceremoniał // Miejsce uroczystości inauguracji władzy w Polsce średniowiecznej do końca XIV wieku. Warszawa, 1996.