Appendix 2: Łacińska terminologia prawna i prawnicza specyfika łaciny prawniczej

Transkrypt

1 Appendix 2: Łacińska terminologia prawna i prawnicza specyfika łaciny prawniczej ze względu na ogromną rolę prawa w życiu starożytnego Rzymu, w szczególności zaś z uwagi za zamiłowanie do zajmowania się nim przez przedstawicieli górnych warstw społecznych, zachowała się do naszych czasów stosunkowo duża ilość materiału prawnego i literatury prawniczej, co pozwala na wyciągnięcie wniosków na temat terminologii prawnej oraz języka stosowanego przez jurystów rzymskich w poszczególnych epokach; odnośny materiał leksykalny został zebrany i opublikowany w XX wieku: Przykładowo: - Vocabularium Iurisprudentiae Romanae, t. I V, Berlin P.P. Zanzucchi, Vocabolario delle Istituzioni di Gaio, Milano 1910 (przedruk: Torino 1961 uzupełnione przez E. de Simone, Addenda al vocabolario delle Istituzioni di Gaio, Labeo. Rassegna di diritto Romano 8 (1962), s C.G. Bruns, O. Gradenwitz, Fontes iuris Romani antiqui Index, Tübingen O. Gradenwitz, Heidelberger Index zum Theodosianus, t. I-II, Berlin O. Gradenwitz, Ergänzungsband zum Heidelberger Index zum Theodosianus, Heidelberg E. Levy, Ergänzungsindex zu Ius und Leges, Weimar A. Ambrosino, Vocabularium Insitutionum Iustiniani Augusti, Milano R. Mayr, M. San Nicolo, Vocabularium Codicis Iustiniani, t. I-II, Praga G.G. Archi, A. M. Bartoletti Colombo, Legum Iustiniani Imperatoris Vocabularium Novellae - Pars Latina, t. I-X oraz Indices, Milano C. Longo, Vocabolario delle costituzioni latine di Giustiniano, Bullettino dell Istituto di Diritto Romano 10 ( ), który obejmuje też Novellae i wstęp do Institutiones - M. Amelotti, L. Migliardi Zingale, Legum Iustiniani Imperatoris Vocabularium, t. I-III, Milano C. Rotondi, Indice dei richiami al diritto nei testi extragiuridici latini dei secoli IV-VIII d.c., [w:] Scritti giuridici, t. I, Pavia 1922, s w XIX wieku dużo uwagi problemowi łaciny prawniczej poświęcił Wilhelm Kalb, który w swojej pracy: Roms Juristen nach ihrer Sprache dargestellt (Leipzig 1890,) podkreślał wielokrotnie znaczenie badań nad słownictwem jurystów dla historii łaciny jako żywego języka; Kalb, badając charakter słownictwa poszczególnych jurystów zwracał uwagę na ich szczególny konserwatyzm; badania kolejnych romanistów potwierdziły tę tezę, nawet jeśli w szczegółowych badaniach nad piśmiennictwem poszczególnych jurystów zwraca się też uwagę na tendencję odwrotną a mianowicie skłonności jurystów do uwzględniania leksykalnych i stylistycznych reguł, co oznaczało właśnie odrzucenie owych archaicznych elementów; 1

2 inne prace romanistów stanowiące swoisty kanon literatury na temat łaciny prawniczej jako pierwszej w historii słownictwa prawnego, to: L. Ceci Le etimologie dei giureconsulti romani (Torino 1892, przedruk: Roma 1966); B. Biondiego La terminologia romana come prima dommatica juridica (Scritti giuridici, vol. I, Milano 1965, s ); M. Kasera Zur juristischen Terminologie der Römer (Studi in onore di Biondo Biondi, t. I, Milano 1965, s ); z prac polskich uczonych wspomnieć trzeba o: H. Kupiszewski, Regulae iuris, Przegląd Humanistyczny 7-8 (1981), s , Prawo rzymskie a współczesność, Warszawa 1988, s. 147 i n.; główne tezy romanistów na temat łaciny prawniczej 1. początkowo Rzymianie nie mieli wykształconego języka prawnego i prawniczego jako języka technicznego; znajomość agricultura, sztuki wojowania, medycyny, prawa i religii była, wskutek słabego zaawansowania teoretycznego tych dyscyplin, komponentą wiadomości przeciętnego obywatela; stanowi to istotną różnicę w porównaniu ze współczesnością, bowiem dziś terminologia prawna i prawnicza tak daleko odeszła od języka codziennego, że stała się hermetycznie zamknięta dla przeciętnego obywatela; 2. w konsekwencji, pierwotnie wszystkie terminy prawne pokrywały się znaczeniowo z językiem potocznym i aby zrozumieć termin stosowany w prawie wystarczało znać jego sens w tym języku; wynikało to z tego, że stosunki prawne zanim uzyskały taki charakter, były najpierw stosunkami społecznymi, posiadającymi swoje własne nazewnictwo, które zachowały również wówczas, gdy znalazły się w orbicie prawa; przykładowo, termin zasiedzenie usucapio - łacińskie określenie tej instytucji pochodzi od tego, że chodzi tu o nabycie (capio), które następuje w wyniku używania (usu); użytkowanie ususfructus to takie uprawnienie, które pozwala na używanie rzeczy (usus) oraz pobieranie z niej pożytków (fructus); 3. w Rzymie antycznym często posługiwano się tekstem prawnym, by wyjaśnić znaczenie jakiegoś wyrazu w mowie potocznej: przykładowo: ius publicum to ius populicum, czyli prawo dotyczące całego populus Romanus ; ius privatum to ius privi, czyli prawo pojedynczego, samotnego człowieka ; 4. związek terminów prawnych z codziennym życiem podkreślali sami juryści rzymscy w swoich rozważaniach etymologicznych: przykładowo: ius pochodzi od iustitia (D pr.), consules od tego, że plurimum rei publicae consulerent (D ), divortium od diversitatae 2

3 mentium dictum vel quia in diversas partes eunt (D pr.) etc. ; choć też już w tym okresie niektóre tłumaczenia definicje etymologiczne zaczynają uwzględniać stronę prawną: mutuum, - pożyczka - ex eo quod meum est tuum fit ; 5. z biegiem czasu terminologia prawna nabrała pewnych cech abstrakcyjności przykładowo: służebność przechodu iter początkowo iter nie oznaczało prawa do przejścia, lecz miejsce, przez które się przechodzi; później aspekt prawny wysunął się na plan pierwszy, w wyniku czego takie dawne stosunki przestały być traktowane jako res corporales i stały się prawem podmiotowym; podobnie ius publicum przestało być jedynie prawem, które się odnosiło do populus, ale obejmować zaczęło również organizację polityczną i to wszystko co dotyczy państwa jako takiego; podobnie, termin obligatio - oznaczał pierwotnie materialne więzy, w jakich trzymano zasądzonego dłużnika, aby zmusić go do świadczenia długu lub zapobiec jego ucieczce; finalnie obligatio oznaczała węzeł prawny vinculum iuris, a zatem stało się określeniem również stosunku natury prawnej; 6. podobnie jak cała dziedzina prawa, również język prawny podlegał zmianom; w miarę upływu czasu obrót prawny coraz bardziej się komplikował, powstawały nowe instytucje prawne, niekiedy nawet przejęte z obcych systemów, co musiało znaleźć odbicie w terminologii prawnej; język prawny zaczynał się więc coraz bardziej oddalać od mowy stosowanej w praktyce dnia codziennego i przekształcać w język terminów technicznych; 7. niezwykle charakterystyczne jest, że rzymskie źródła prawa dużo rzadziej niż współcześnie używają rzeczowników dla określenia instytucji i czynności prawnych; juryści rzymscy w znaczeniu technicznoprawnym stosowali bowiem przede wszystkim czasowniki, a odnośny rzeczownik albo wcale nie istniał albo też pojawił się w późniejszym okresie, niejednokrotnie dopiero w prawie justyniańskim; przykładowo: natalium restitutio (C ) uzyskanie stanowiska osoby wolnej przez wyzwoleńca na podstawie aktu cesarskiego; jej odpowiednik w tekstach klasycznych występuje wyłącznie w formie czasownikowej natalium restituere; podobnie, nie występuje w prawniczej literaturze okresu klasycznego, a także w aktach normatywnych tego czasu, szeroko rozpowszechnione później określenie negotiorum gestio; 8. język prawniczy ulega dalszym przemianom polegającym na tym, że treść terminu prawnego przestała być zrozumiała sama przez się i dla jej 3

4 zrozumienia nie wystarczyło sięgnąć do ogólnego słownika łaciny, lecz trzeba się posłużyć słownikiem technicznym; stąd tytuły w częściach kompilacji justyniańskiej: De verborum significatione w Digestach (D ), i w Kodeksie (C. 6.38) W średniowieczu łacina jest językiem ponadnarodowym, przyjętym przez Kościół, dyplomację, sądy i naukę; w epoce tej łacina prawnicza podlegała analogicznym przekształceniom i modyfikacjom jak cały ówczesny język łaciński; epoka ta zrodziła dodatkowo szereg nowych instytucji, nie mających odpowiednika w dawnym prawie; w związku z tym powstała konieczność użycia w odniesieniu do nich nowych nazw, co było też nieodzowne ą w przypadku instytucji dawnych praw zwyczajowych z uwagi na powszechną w XIII i XIV wieku akcję ich kodyfikowania; nie zawsze było tu też możliwe wykorzystanie jakiegoś istniejącego terminu, służącego dla określenia pokrewnego urządzenia; stąd też dla oddania w języku łacińskim właściwej treści prawa zwyczajowego trzeba było uciec się do tworzenia neologizmów; część z nich upowszechniła się w całej Europie, inne zachowały swój lokalny charakter; przykładowo: wyraz civis w starożytności oznaczał obywatela danego państwa, natomiast w średniowieczu mieszczanina lub mieszkańca grodu (wyłącznie w tym drugim znaczeniu występował on w Kronice Galla Anonima, Wincenty Kadłubek w Kronice taki sens nadał mu jedynie dwukrotnie); podobnie: określano państwo wyrazem res publica w sensie odbiegającym od patrymonialnej koncepcji państwowości wczesnośredniowiecznej; w epoce średniowiecza zarówno w łacinie potocznej jak i urzędowej można dostrzec, początkowo w niewielkim stopniu, później na dużą skalę, stosowanie powszechnej w Europie praktyki nadawania wyrazom antycznym nowych znaczeń lub wykorzystywania ich do określania zupełnie odmiennych urządzeń. przykładowo: praetor najwyższa magistratura jurysdykcyjna w republice rzymskiej, w średniowiecznych tekstach to sędzia ; consul rajca miejski, emancipatio czyli uwolnienie spod władzy ojcowskiej to dla pisarzy średniowiecznych wydzielenie synowi części majątku i jego usamodzielnienie pod względem majątkowym ; zmianie uległo również to, co stanowi ocenną warstwę danego terminu przykładowo: rzeczownik concubinatus - w starożytnym Rzymie oznaczał on konkubinat czyli trwały związek mężczyzny z kobietą bez zamiaru zawarcia małżeństwa, sc. bez affectio maritalis, przy czym nie łączyła się z tym jakakolwiek pejoratywna ocena społeczna; nie było hańbą być konkubiną, bądź posiadać konkubinę; nawet cesarze znani z 4

5 umiarkowanego trybu życia jak Marek Aureliusz mieli konkubiny; co więcej, w miejscowości o charakterystycznej nazwie Concordia zachował się grobowiec, w którym jest pochowany obywatel rzymski wraz z żoną i konkubiną; w pewnych przypadkach zresztą konkubinat był korzystniejszy dla zainteresowanych osób, gdyż, przykładowo, nie obowiązywał tu zakaz darowizn między małżonkami dość rygorystycznie przestrzegany w Rzymie; ta sytuacja uległa jednak zasadniczej zmianie pod wpływem Kościoła, który nie tolerował związków pozamałżeńskich, stąd też w średniowieczu konkubinat był już utożsamiany z cudzołóstwem; stąd np. szesnastowieczny prawnik polski Jan Jelonek Cervus, Epitome Pontificii ac Caesarei iuris, Cracoviae 1534, fol. 68, stwierdził, że według prawa boskiego konkubinat jest zabroniony, gdyż wedle postanowień boskich i kanonicznych wszelki nierząd jest zabroniony; jeszcze w XIX wieku na język łaciński tłumaczono kodyfikacje zaborcze Austrii i Prus, a także Kodeks Napoleona; Wybrana Literatura (dla chętnych) J. Sondel, - Przedmowa do: Słownika łacińsko-polskiego dla prawników i historyków, Kraków Il ruolo del latino nella penetrazione del diritto romano in Polonia. I problemi delle contemporanee traduzioni di termini giuridici, [w:] Atti del Convegno Internazionale: Il latino del diritto (Perugia 8-10 ottobre 1992), Roma 1994, s Z rozważań o łacińsko-polskiej terminologii i leksykografii prawniczej, [w:] Parlament, prawo, ludzie. Studia ofiarowane Profesorowi Juliuszowi Bardachowi w sześćdziesięciolecie pracy twórczej, Warszawa 1996, s ; A.W. Mikołajczak, Łacina w kulturze polskiej, Wrocław 2005; tam też odnośne wskazówki bibliograficzne. J. Parandowski, Łacina, [w:] S. Stabryła, Rzym starożytny, Warszawa 1992 A. Gieysztor, Zarys dziejów pisma łacińskiego, Warszawa 1973 S. Estreicher, Kultura prawnicza w Polsce XVI wieku, [w:] Idem, Kultura staropolska, Kraków 1932 A. Zajda, Staropolska terminologia prawnicza (do roku 1500), Kraków 1990 Łacina jako język elit, red. J. Axer, Warszawa