BADANIA POZIOMU SKAśENIA GLEB I ROŚLIN NA OBSZARACH UśYTKOWANYCH ROLNICZO POŁOśONYCH NA TERENIE ODDZIAŁYWANIA ZBIORNIKA ODPADÓW

Transkrypt

1 ZAKŁAD INśYNIERII ŚRODOWISKA EKO-PROJEKT Pszczyna, ul. Cieszyńska 52A BADANIA POZIOMU SKAśENIA GLEB I ROŚLIN NA OBSZARACH UśYTKOWANYCH ROLNICZO POŁOśONYCH NA TERENIE ODDZIAŁYWANIA ZBIORNIKA ODPADÓW POFLOTACYJNYCH śelazny MOST Umowy: nr 187/06 nr 175/07 Zleceniodawca: Starostwo Powiatowe w Polkowicach Autorzy opracowania: mgr Henryk Kukla mgr Monika Szewc mgr Grzegorz Urbanowicz mgr Marcin Pastuszka Opracowanie zostało sfinansowane ze środków Terenowego Funduszu Ochrony Gruntów Rolnych Województwa Dolnośląskiego Pszczyna, 2007

2 SPIS TREŚCI 1. WSTĘP CEL I ZAKRES OPRACOWANIA WARUNKI KLIMATYCZNE CHARAKTERYSTYKA GLEB POBÓR PRÓB DO BADAŃ Próby glebowe Próby roślinne ZAKRES ANALITYCZNY I METODYKA BADAŃ Metodyka badań gleb Metodyka badań roślin WYNIKI BADAŃ GLEB Skład granulometryczny Odczyn gleb Metale cięŝkie w glebie Kryteria oceny zanieczyszczenia gleb metalami cięŝkimi Miedź całkowita Kadm całkowity Ołów całkowity Cynk całkowity Rtęć całkowita Arsen całkowity Porównanie wyników badań gleb (zawartość Cu, Cd, Pb, Zn) dla dwóch okresów badań 2002 rok i 2007 rok Zawartość siarki w glebie Kryteria oceny zawartości siarki siarczanowej Zawartość siarki siarczanowej Wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne w glebie Radioaktywność gleb Zasolenie gleb Zawartość przyswajalnych form miedzi i cynku Kryteria oceny zawartości przyswajalnych form miedzi i cynku Zawartość przyswajalnej miedzi Zawartość przyswajalnego cynku WYNIKI BADAŃ ROŚLIN Kryteria oceny zanieczyszczenia roślin metalami cięŝkimi Zawartość miedzi Zawartość kadmu Zawartość ołowiu Zawartość cynku Zawartość rtęci

3 Zawartość arsenu Zawartość siarki w roślinach Kryteria oceny zawartości siarki w roślinach Zawartość siarki OCENA PRZESTRZENNEGO ODDZIAŁYWANIA ZBIORNIKA śelazny MOST NA GLEBY I ROŚLINY Analiza występowania metali w glebach w funkcji odległości od zbiornika osadów poflotacyjnych oraz w zaleŝności od właściwości gleb Analiza występowania metali w wybranych gatunkach roślin w zaleŝności od właściwości gleb oraz odległości od zbiornika osadów poflotacyjnych PODSUMOWANIE WNIOSKI LITERATURA ZAŁĄCZNIKI Zestaw 1 Lokalizacja poboru prób glebowych i roślinnych Zestaw 2 Wyniki oznaczeń fizyko chemicznych Zestaw 3 Zawartość przyswajalnych form miedzi, cynku i siarki siarczanowej Zestaw 4 Zawartość metali cięŝkich w glebach Zestaw 5 Wyniki zasolenia, WWA i radioaktywność Zestaw 6 Zawartość metali cięŝkich i siarki w roślinach 13. OPRACOWANIA KARTOGRAFICZNE Lokalizacja punktów poboru gleb na obszarze badań Odczyn gleb obszaru badań Całkowita zawartość miedzi w glebach na obszarze badań Całkowita zawartość kadmu w glebach na obszarze badań Całkowita zawartość ołowiu w glebach na obszarze badań Całkowita zawartość cynku w glebach na obszarze badań Całkowita zawartość rtęci w glebach na obszarze badań Całkowita zawartość arsenu w glebach na obszarze badań Całkowita zawartość siarki siarczanowej w glebach na obszarze badań Całkowita zawartość WWA w glebach na obszarze badań Poziom zasolenia gleb na obszarze badań Całkowita zawartość formy przysw. Cu w glebach na obszarze badań 2

4 1.WSTĘP Wśród wielu nabrzmiałych problemów społecznych współczesnej cywilizacji na pierwsze miejsce zaczyna się wysuwać koegzystencja człowieka z jego otoczeniem. Człowiek, przechodząc od działalności zachowawczej do działalności ekspansywnej, efektywnie nasilił akcje wydobywania potrzebnych mu składników ze skorupy ziemskiej. Trudności wynikające z ich całkowitego zuŝytkowania skutkują, Ŝe powstające odpady są bezpośrednio lub pośrednio odprowadzane do powietrza atmosferycznego, wód i do gleby. W 1957 roku w rejonie lubińsko głogowskim odkryte zostały złoŝa miedzi, które ze względu na wielkość zasobów zajmują jedną z czołowych pozycji w świecie. Wydobyciem, przeróbką rudy i jej przetopem, rafinacją i przetwórstwem zajmuje się KGHM Polska Miedź S.A. z siedzibą zarządu w Lubinie. Ruda o zawartości 1-2% miedzi, wydobywana w kopalniach, jest mielona i poddawana flotacji. Odpady flotacyjne kierowane są do zbiornika poflotacyjnego śelazny Most. Budowę tego składowiska rozpoczęto w 1974 roku, a jego eksploatacja i równoczesna rozbudowa trwa od 1977r. Oddziaływanie składowiska na środowisko ma charakter dynamiczny. Zasięg i kierunek oddziaływań ulegają znacznym wahaniom, spowodowanym procesem jego eksploatacji, budową geologiczną podłoŝa, technologią namywu odpadami oraz rozbudową. Eksploatacja tego zbiornika stwarza pewne problemy związane z ujemnym oddziaływaniem na otaczające środowisko przyrodniczo rolnicze. Wpływ składowiska śelazny Most na środowisko był oceniany od początku eksploatacji obiektu. Na obszarze blisko 30 km 2 prowadzono pomiary i obserwacje hydrogeologiczne, pomiary zanieczyszczenia powietrza, wód powierzchniowych i podziemnych oraz gleb i roślin. Ujemne oddziaływania składowiska wynikały z infiltracji wysoko zmineralizowanych wód nadosadowych w podłoŝe, z odprowadzania nadmiaru tych wód do rzeki Odry oraz ze skutków procesów pylenia z powierzchni osuszonych plaŝ i nowo nadbudowywanych zapór. Oddziaływanie składowiska na środowisko związane jest z zaburzeniem walorów krajobrazowych, degradacją hydrologiczną, zanieczyszczeniem gleb, roślinności i powietrza atmosferycznego oraz ujemnym wpływem na zdrowotność roślin, zwierząt i ludzi. W latach , w rejonie oddziaływania składowiska śelazny Most na rolniczą przestrzeń produkcyjną, wykonano kolejny etap badań gleb i roślin. Celem tych badań, wykonanych w tym rejonie, jest określenie aktualnego stanu jakości gleb i płodów rolnych. 3

5 2. CEL I ZAKRES OPRACOWANIA Niniejsze opracowanie powstało na mocy Umowy nr 187/06 zawartej w dniu 6 września 2006r. (I etap badań) i Umowy nr 175/07 z dnia r. (II etap badań); umowy zostały zawarte pomiędzy Zarządem Powiatu Polkowickiego, ul. Górna Polkowice, a Zakładem InŜynierii Środowiska EKO PROJEKT, ul. Cieszyńska 52 A, Pszczyna. Przedmiotem umów było wykonanie badań gleb i roślin w 26 obrębach miejscowościach, połoŝonych na terenie 2 gmin Powiatu Polkowice i 2 gmin Powiatu Lubin: Powiat Polkowice - na terenie Gminy Polkowice w 6 obrębach, - na terenie Gminy Grębocice w 5 obrębach. Powiat Lubin - na terenie Gminy Rudna w 10 obrębach, - na terenie Gminy Lubin w 5 obrębach. Zgodnie z przedmiotem zamówienia wykonane badania były ukierunkowane na wykazanie aktualnego stanu gleb i roślin (płodów rolnych), w strefie oddziaływania zbiornika odpadów poflotacyjnych śelazny Most, na sąsiadującą z nim rolniczą przestrzeń produkcyjną. Badania te winny równieŝ wskazać zakres i treść decyzji, których celem i skutkiem będzie minimalizacja lub likwidacja ujemnych skutków zanieczyszczenia środowiska rolniczego w tym rejonie. Zakres ilościowy pobranych prób glebowych i roślinnych przedstawiono w tabeli 1. Tabela 1. Ilość pobranych prób glebowych i roślinnych Gmina Ilość prób szt. Glebowych Roślinnych Polkowice Grębocice Rudna Lubin Razem W przeanalizowanych 370 próbach roślinnych udział poszczególnych gatunków (plon główny lub uboczny) był następujący: pszenica, pszenŝyto, Ŝyto ziarno 117 prób, pszenica, pszenŝyto, Ŝyto słoma 50 prób, kukurydza ziarno 15 prób, kukurydza łodygi 15 prób, ziemniaki bulwy 65 prób, buraki korzenie 14 prób, 4

6 buraki liście kapusta główki trawa (I pokos) RAZEM 12 prób, 29 prób, 53 próby, 370 prób. Zakres analityczno ilościowy prób glebowych obejmuje oznaczenie następujących parametrów: - skład granulometrycznych w próbach, - odczyn (ph w 1 M KCl) w próbach, - zawartość przyswajalnych form o miedzi w próbach, o cynku w próbach, - zawartość całkowitych form metali cięŝkich miedzi, cynku, kadmu i ołowiu w próbach, - zawartość całkowitych form rtęci i arsenu w próbach, - zawartość siarki siarczanowej w próbach, - zasolenie w próbach, - radioaktywność (globalna aktywność beta) w 100 próbach, - zawartość wielopierścieniowych węglowodorów aromatycznych (suma 9 węglowodorów) w 110 próbach. Zakres analityczno ilościowy prób roślinnych był następujący: - zawartość metali cięŝkich miedź, cynk, ołów, kadm w próbach, - zawartość metali cięŝkich rtęć, arsen w próbach, - zawartość siarki ogólnej w próbach. Lokalizację poboru prób glebowych i roślinnych, w obszarze badań, podano w Zestawie 1. 5

7 3. WARUNKI KLIMATYCZNE Klimat województwa dolnośląskiego ma charakter przejściowy, gdyŝ ścierają się w tym rejonie wpływy łagodnego klimatu oceanicznego i klimatu kontynentalnego. Obszar, na którym zlokalizowany jest zbiornik odpadów poflotacyjnych śelazny Most, jest najcieplejszym rejonem na Dolnym Śląsku. Rejon składowiska charakteryzuje się następującymi warunkami klimatycznymi: - średnie temperatura roczna wynosi 8,5 C, - roczny opad osiąga wartość od 500 do 612 mm, w tym w miesiącach IV IX 381 mm, - okres wegetacji trwa dni, - średnia temperatura roczna wynosi 9,3 C, - średnia temperatura lipca osiąga wartość od 17 C do 18,8 C, - średnia temperatura stycznia wynosi od 1,1 C do 1,4 C, - liczba dni z przymrozkami wynosi około 100, - pokrywa śnieŝna zalega około 40 dni, - przewaŝają wiatry zachodnie i południowe, Największa liczba dni pochmurnych przypada na miesiące grudzień i styczeń. Maksymalne nasłonecznienie przypada natomiast na miesiąc wrzesień. Z powyŝszych informacji wynika, Ŝe klimat omawianego obszaru charakteryzuje się wysoką roczną temperaturą powietrza, średnią wilgotnością powietrza i długim okresem wegetacyjnym. 6

8 4. CHARAKTERYSTYKA GLEB W gminach Polkowice, Grębocice, Rudna i Lubin dominują gleby brunatne i pseudobielicowe, które zajmują od 64 do 87,1% powierzchni uŝytków rolnych. W gminie Grębocice duŝy udział mają czarne ziemie 15% i mady 18,9% areału rolnego gminy. Stosunkowo duŝym udziałem mad charakteryzują się równieŝ uŝytki rolne gminy Rudna 16% (tabela 2). Tabela 2. Typy i podtypy gleb Gmina Brunatne i pseudobielicowe Typy i podtypy gleb (w % pow. uŝ. rol.) Czarne ziemie Mady Mursze Gleby mułowo torfowe Torfy Polkowice 80,8 4,0 4,4 10,3 0,1 0,4 Grębocice ,9 1,8-0,3 Rudna 80,1 2,1 16,0 1,0 0,8 - Lubin 87,1 1,8 7,3 3,7 0,04 0,06 Źródło: Warunki przyrodnicze produkcji rolnej, woj. legnickie, IUNG Gleba jest utworem róŝnoziarnistym, w którym zazwyczaj dominuje jedna lub kilka frakcji. Uziarnienie gleb jest jedną z najbardziej stabilnych cech glebowych. W oparciu o uziarnienie wyróŝnia się grupy granulometryczne piaski, pyły, iły, gliny i inne. Stopień rozdrobnienia masy glebowej wywiera znaczący wpływ na właściwości gleb i jest jednym z waŝniejszych kryteriów ich wartościowania. Tabela 3. Skład mechaniczny gruntów ornych Gmina Piaski Gliny Iły Utwory pyłowe - w % powierzchni - Polkowice (m. i gm.) 88,7 11,3 - - Grębocice 57,1 10,3-32,6 Rudna 68,8 27,8 2,8 0,6 Lubin (m. i gm.) 73,3 26,7 - - Źródło: Warunki przyrodnicze produkcji rolnej, woj. legnickie, IUNG Podział gleb na podstawie ich cech jakościowych, decydujących o ich wartości uŝytkowo rolniczej, dokonywany jest w oparciu o bonitację gleb. Bonitacja gleb jest wykorzystywana do zakładania jednolitej ewidencji gruntów, będącej podstawą określania wymiaru podatku rolnego, scalania gruntów oraz racjonalnego ich wykorzystywania na cele nierolnicze. 7

9 Tabela 4. Bonitacja gruntów Gmina Klasy bonitacyjne (w % powierzchni) Grunty I II IIIa IIIb IVa IVb V VI VI Z orne Polkowice 0 0,4 3,4 6,8 12,3 14,6 32,7 26,3 3,5 Grębocice 0,3 10,3 11,7 14,3 21,9 14,3 19,4 7,3 0,5 Rudna 0 0,6 10,1 16,8 21,8 17,8 22,1 10,2 0,6 Lubin 0 0,6 14, ,5 14,1 21,8 11,3 0,5 UŜytki I II III IV V VI VI Z zielone Polkowice ,9 44,8 22,3 18,6 0,5 Grębocice 0,5 3,3 31,1 46,1 16,4 2,3 0,3 Rudna ,5 46,9 20,4 5,0 1,2 Lubin ,2 58,6 19,5 5,4 0,3 Źródło: Waloryzacja rolniczej przestrzeni produkcyjnej Polski wg gmin, IUNG Kompleksami przydatności rolniczej gleb nazywa się zespoły gleb, które wykazują zbliŝone właściwości rolnicze i mogą być podobnie uŝytkowane. Stanowią one zbiorcze typy siedliskowe rolniczej przestrzeni produkcyjnej, z którymi powiązane są odpowiednie rośliny uprawne. Tabela 5. Kompleksy przydatności rolniczej gruntów ornych i uŝytków zielonych (w % powierzchni w/w gruntów) Kompleks Gmina przydatności Polkowice Grębocice Rudna Lubin rolniczej Grunty Orne 1 pszenny 0,6 9,8 0,6 0,4 b.dobry 2 pszenny dobry 8,9 20,9 27,7 24,7 3- pszenny wadliwy 0 1,7 0,4 12,5 4 Ŝytni b.dobry 12,1 9,8 15,5 25,9 5 Ŝytni dobry 20,7 17,9 16,2 23,6 6 Ŝytni słaby 34,9 18,6 27,2 10,8 7 Ŝytni b.słaby 20,4 9,3 9,7 2,0 8 zboŝowo 2,4 9,2 2,6 0,1 pastewny mocny 9 zboŝowo 0 2,8 0,1 0 pastewny słaby 8

10 Kompleks przydatności rolniczej Gmina Polkowice Grębocice Rudna Lubin UŜytki zielone 1z b.dobry 0 4,1 0 0,1 i dobry 2z średni 71,1 72,1 86,0 81,4 3z słaby i b.słaby 28,9 23,8 14,0 18,5 Źródło: Warunki przyrodnicze produkcji rolnej, woj. legnickie, IUNG Do oceny warunków przyrodniczych rolniczej przestrzeni produkcyjnej wykorzystuje się wskaźnik waloryzacji rolniczej przestrzeni produkcyjnej (WWRPP). WWRPP jest wskaźnikiem kompleksowym, charakteryzującym czynniki zespołowe: jakość gleb, klimatu, rzeźby terenu i stosunków wodnych. Suma wymienionych wskaźników cząstkowych stanowi ogólny wskaźnik waloryzacji rolniczej przestrzeni produkcyjnej. Maksymalna, teoretyczna wartość WWRPP wynosi 120 punktów, a rzeczywista wartość tego wskaźnika w Polsce mieści się w przedziale od 31 do 111 punktów. Waloryzację rolniczej przestrzeni produkcyjnej dla 4 gmin przedstawiono w tabeli 6. Tabela 6. Waloryzacja rolniczej przestrzeni produkcyjnej Gmina Wskaźnik bonitacji Jakości i przydatności roln. Agroklimatu Rzeźby terenu Warunków wodnych Ogólny WWRPP Polkowice 39,0 13,0 4,0 2,8 58,8 Grębocice 54,8 13,0 4,5 3,6 75,9 Rudna 50,5 13,2 3,5 3,4 70,6 Lubin 53,4 13,4 4,0 3,6 74,4 9

11 5. POBÓR PRÓB DO BADAŃ Pobór prób glebowych i roślinnych dokonany został w niŝej wymienionych terminach: - sierpień, wrzesień 2006r. próby glebowe, próby ziemniaków i kapusty, - wrzesień, październik 2006r. próby glebowe, próby ziarna i łodyg kukurydzy, próby korzeni i liści buraków, - maj 2007r. próby glebowe i próby trawy (I pokos), - lipiec, sierpień 2007r. próby glebowe, próby ziarna i słomy pszenicy. Lokalizacja miejsc poboru prób glebowych i roślinnych zamieszczona jest w Zestawie Próby glebowe Punkty poboru prób glebowych do badań chemiczno rolniczych zostały wytypowane z uwzględnieniem: - reprezentatywności punktu badawczego dla warunków glebowych i środowiskowych danej miejscowości (obrębu), - reprezentatywność wyników badań pobranej próby glebowej dla określonego w zadaniu celu badań, - równomierności pokrycia punktami poboru prób całej badanej powierzchni, - moŝliwości spełnienia zasady poboru próbek materiału roślinnego z tego samego pola (działki), które wytypowano do poboru gleby, - moŝliwości porównania uzyskanych wyników badań z wynikami badań wykonanymi w latach (IUNG Puławy), - punktów poboru prób nie wyznaczono na ugorach i odłogach. Pobór prób glebowych z wytypowanych punktów przeprowadzony został z uwzględnieniem wytycznych dotyczących sposobu poboru prób glebowych zawartych w Polskich Normach: PN-R Analiza chemiczno rolnicza gleby. Pobieranie próbek, PN-R Gleby i utwory mineralne. Pobieranie próbek i oznaczanie składu granulometrycznego oraz z uwzględnieniem uwarunkowań wynikających z zapisów w Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002r. w sprawie standardów jakości gleb oraz standardów jakości ziemi (Dz. U. Nr 165, poz. 1359). Dodatkowo, zgodnie z wymogami przedmiotu zamówienia, w wytypowanych punktach poboru prób przeprowadzono pomiar współrzędnych geograficznych przy uŝyciu odbiornika GPS. Próby glebowe (ok. 1 kg) pobrane z wytypowanych punktów badawczych zostały wraz z metryczką umieszczone w płóciennych woreczkach i dostarczone do laboratorium. Po doprowadzeniu do stanu powietrznie suchego próby przeniesiono do pojemników tekturowych i odpowiednio zaewidencjonowano. 10

12 Próbki gleb, w których przewidziane były oznaczenia zawartości wielopierścieniowych węglowodorów aromatycznych, dodatkowo pobrano do pojemników z ciemnego szkła, a następnie, w warunkach laboratoryjnych poddano ekstrakcji. Przygotowanie prób do analiz polegało na rozdrobnieniu w moździerzu porcelanowym części kaŝdej próbki (ok. 0,5 kg), odsiewając i oznaczając w nich zawartości części szkieletowych (> 1 mm). Próby te uŝyto do wykonania tzw. analiz podstawowych: skład granulometryczny oraz odczyn (ph w KCl). Część kaŝdej próby przeznaczonej do oznaczenia zawartości całkowitej metali cięŝkich rozdrobniono na pulweryzatorze agatowym (20 min.) do uzyskania ziaren o średnicy < 0,1 mm. Nierozdrobnioną część kaŝdej próby glebowej zachowano w pojemnikach tekturowych do wykonania w przyszłości innych oznaczeń laboratoryjnych Próby roślinne Próby roślinne pobrano w fazie dojrzałości konsumpcyjnej, technologicznej i paszowej tych roślin. Próbki te pobrano z tych samych punktów poboru, na wytypowanych do badań polach (działkach), w których pobrano próby glebowe. Próby roślinne pobrano zgodnie z Polska Normą PN-83-R , wykorzystując arkusze tej normy określające zasady poboru poszczególnych gatunków roślin. Próbki pobrano z powierzchni uprawy, w ilości około 1 3 kg świeŝego materiału, umieszczono w woreczkach lub torebkach, numerowano i transportowano do laboratorium. Przygotowanie pobranego materiału roślinnego do analiz polegało na oczyszczeniu, wysuszeniu oraz odpowiednim rozdrobnieniu prób. Oczyszczony i rozdrobniony materiał początkowo suszono na powietrzu, zachowując dobrą wentylację, a następnie w odpowiednich suszarkach z obiegiem powietrza i regulowaną temperaturą. Wysuszony materiał rozdrobiono przy pomocy młynków, do fazy jednorodnych cząstek średnicowych. 11

13 6. ZAKRES ANALITYCZNY I METODYKA BADAŃ Zakres analityczny gleb i roślin obejmuje parametry określone Umową, a badania laboratoryjne wykonano wg metodyk stosowanych w laboratoriach chemiczno rolniczych Metodyka badań gleb a) skład granulometryczny metodą Casagranda a w modyfikacji Prószyńskiego, b) odczyn (ph w 1 M KCl), potencjometrycznie, c) całkowita zawartość metali cięŝkich: - miedź, cynk, kadm, ołów techniką AAS po mineralizacji gleb w wodzie królewskiej (PN-ISO-11047:2001), - rtęć techniką AAS z rozkładem pirolitycznym gleby (LUMEX 03AE7081), - arsen techniką GFAAS, elektrotermiczną z atomizacją w kuwecie grafitowej, po mineralizacji w mieszaninie kwasu azotowego z solnym (EPA Method 7000A), d) zawartość przyswajalnych form miedzi i cynku techniką AAS po ekstrakcji w roztworze kwasu solnego (PN 92R 04016), e) zawartość siarki siarczanowej nefelometrycznie po ekstrakcji roztworem chlorku amonu z dodatkiem wodorotlenku wapnia, f) zawartość wielopierścieniowych węglowodorów aromatycznych metodą wysokosprawnej chromatografii cieczowej z detekcją fluorescencyjną (PN ISO 13877), g) zasolenie metodą ekstrahowania gleby wodą i pomiarze przewodności elektrycznej właściwej ekstraktu za pomocą konduktometru (metoda własna), h) radioaktywność (globalna aktywność beta) techniką pomiaru w tzw. grubej warstwie, zaleconą przez Centralny Ośrodek Pomiarów SkaŜeń Promieniotwórczych Metodyka badań roślin a) zawartość metali cięŝkich: - miedź, cynk, kadm, ołów techniką ASS, po spaleniu materiału badawczego w temp. 525 ºC i dodatkowym spaleniu z wykorzystaniem azotanu amonowego, a następnie mineralizacji w 18% roztworze kwasu solnego, - rtęć techniką AAS z rozkładem pirolitycznym próby (LUMEX 03AE7081), - arsen techniką GFAAS, elektrotermiczną z atomizacją w kuwecie grafitowej, po mineralizacji w 7N w kwasie azotowym (EPA Method 7000A), b) zawartość siarki ogólnej metodą nefelometryczną po ekstrakcji kwasem nadchlorowym i azotowym 12

14 7. WYNIKI BADAŃ GLEB Wyniki badań laboratoryjnych gleb, w odniesieniu do kaŝdej pobranej próby glebowej, podano w niŝej wymienionych zestawach: - odczyn (ph), skład granulometryczny, gatunek gleby, kategorie agronomiczne gleby (KAG), grupy gleb w Zestawie 2, - zawartość przyswajalnych form miedzi i cynku oraz zawartość siarki siarczanowej (S-SO 4 ) w Załączniku 3, - zawartość metali cięŝkich (Cu, Cd, Pb, Zn. Hg, As) w Zestawie 4, - zasolenie, zawartość wielopierścieniowych węglowodorów aromatycznych (WWA) oraz radioaktywność w Załączniku Skład granulometryczny Skład granulometryczny gleb (uziarnienie) stanowi kryterium do podziału gleb na tzw. kategorie agronomiczne gleb (KAG), z uwzględnieniem których ocenia się w glebie zawartość składników pokarmowych roślin, określając klasy zawartości tych składników. W ocenie zawartości metali cięŝkich w glebie wskaźnik KAG uwzględnia się do wyceny zanieczyszczenia i zakwalifikowania ocenionej próby glebowej do stopnia zanieczyszczenia (wg IUNG). Tabela 7. Kategorie agronomiczne gleb (KAG) Kategorie gleb % frakcji < 0,02 mm (frakcji spławialnej) I Bardzo lekkie 0 10 II Lekkie III Średnie IV CięŜkie > 35 Udział zbadanych prób glebowych w poszczególnych kategoriach agronomicznych gleb (KAG), w obszarze objętym badaniami, zestawiono w tabeli 8. Tabela 8. Udział kategorii agronomicznych gleb Gmina Kategoria agronomiczna I bardzo lekkie II lekkie III średnie IV cięŝkie Ilość % Ilość % Ilość % Ilość % prób prób prób prób Polkowice 38 24, , ,1 5 3,2 Grębocice 40 28, , ,3 5 3,5 Rudna 60 24, , ,9 17 7,0 Lubin 36 19, , ,8 5 2,7 Obszar badań , , ,4 32 4,4 13

15 Szczegółowe wyniki badań laboratoryjnych, dla kaŝdej próby glebowej pobranej z punktów kontrolnych (pól) badanego obszaru, zamieszczono w zestawie Odczyn gleb Odczyn gleb ma bardzo duŝy wpływ na właściwości fizyko chemiczne i biologiczne gleby. Od odczynu zaleŝy trwałość struktury i związane z nią stosunki powietrzne i wodne w gleb, rozpuszczalność składników pokarmowych. Zakwaszenie gleb powodowane przez naturalne procesy przyrodnicze nie jest na tyle intensywne, by prowadzić do degradacji środowiska glebowego. Degradacja chemiczna gleb, której początkowym skutkiem jest zakwaszenie, pojawia się najczęściej wtedy, gdy przyrodnicze procesy zostaną wsparte procesami antropogenicznymi. W glebach kwaśnych, wykazujących podwyŝszoną zawartość metali cięŝkich lub skaŝonych metalami, ma miejsce zwiększone ryzyko pobierania tych pierwiastków w nadmiarze. W konsekwencji moŝe to powodować zjawiska toksyczności w roślinach i nadmiaru metali cięŝkich w łańcuchu pokarmowym. Ocenę odczynu dokonano na podstawie liczb granicznych zawartych w polskiej normie PN ISO (tabela 9). Tabela 9. Przedziały odczynu gleb Zakres ph w 1 M KCl Ocena odczynu gleby < 4,5 Bardzo kwaśny 4,6 5,5 Kwaśny 5,6 6,5 Lekko kwaśny 6,6 7,2 Obojętny > 7,2 Zasadowy Wartości ph dla kaŝdej zbadanej próby i ich ocenę pod kątem zakwalifikowania do przedziału odczynu, wyszczególniono w Zestawie 2. Zbadanie wartości ph w kaŝdej pobranej próbie glebowej było konieczne ze względów metodycznych. Wartość ph wykorzystano do określenia grup gleb (AG, BG, CG) i jako jedno z kryteriów do oceny zawartości metali cięŝkich w badanych glebach (stopnie zanieczyszczenia wg IUNG). Uwaga syntetyczne ujęcia uzyskanych wyników badań, podsumowywane dla obszarów poszczególnych gmin, stanowią pewne uproszenie i nie naleŝy tego odnosić do warunków całej gminy. Uwaga ta odnosi się do wszystkich omawianych właściwości gleb i do składu chemicznego roślin. 14

16 Pola, z których pobrano próby glebowe (punkty kontrolne), charakteryzują się bardzo duŝym zróŝnicowaniem wartości ph: - w obszarze gminy Polkowice ph 3,53 8,87, - w obszarze gminy Grębocice ph 3,63 7,74, - w obszarze gminy Rudna ph 3,49 7,51, - w obszarze gminy Lubin ph 3,45 7,50. Średnie wartości ph, obliczone dla kaŝdego obrębu, wykazują mniejsze zróŝnicowanie, w porównaniu z pojedynczymi wartościami: - w obszarze gminy Polkowice średnie ph 5,13 6,17, - w obszarze gminy Grębocice średnie ph 5,86 6,69, - w obszarze gminy Rudna średnie ph 4,50 5,50, - w obszarze gminy Lubin średnie ph 5,11 5,58. NajniŜszą średnią wartością ph charakteryzowały się próby kontrolne (24 próby) z obrębu Juszyce średnie ph 4,50, a najwyŝszą średnią próby z obrębu Proszyce (15 prób) średnie ph 6,69. Ocena odczynu dokonana na podstawie liczb granicznych, dla przedziałów odczynu, wykazała największy udział gleb kwaśnych i bardzo kwaśnych w niŝej wymienionych obrębach: - w obrębie Komorniki (G. Polkowice) 23%, - w obrębie Krzydłowice (G. Grębocice) 19%, - w obrębie Rudna (G. Rudna) 24%, - w obrębie Składowice (G. Lubin) 29%. W tabeli 10 zestawiono wyniki badań odczynu w odniesieniu do obszarów badawczych 4 gmin. Gmina Ilość Przedziały odczynu (% udział) prób B. kwaśny Kwaśny L. Kwaśny Obojętny Zasadowy Polkowice ,4 24,5 44,5 7,1 6,5 Grębocice 141 9,9 31,9 31,2 16,4 10,6 Rudna ,9 26,6 31,9 8,8 0,8 Lubin ,7 39,1 30,9 8,2 1,1 Obszar badań ,6 30,4 34,3 9,7 4,0 Na wykresie 1 przedstawiono średnie wartości ph, w odniesieniu do obszarów badawczych 4 gmin. 15

17 Wykres 1. Średnie wartości ph ph Gmina Polkowice Gmina Grębocice Gmina Rudna Gmina Lubin 7.3. Metale cięŝkie w glebie Metale cięŝkie to pierwiastki, których gęstość wynosi około 4,5 g/cm 3. Spośród metali cięŝkich wyróŝnia się pierwiastki niezbędne dla roślin i zwierząt (Cu, Zn), pierwiastki biorące udział w procesach metabolicznych zwierząt (Cr, Ni) i pierwiastki zbędne dla roślin i zwierząt (Cd, Pb, Hg, As). Zawartość metali cięŝkich w glebie jest pochodną ich naturalnej zawartości w skale macierzystej gleb (pochodzenia geochemicznego) i zanieczyszczenia (pochodzenia antropogenicznego). Spośród czynników antropogenicznych, największy udział w zanieczyszczeniu gleb metalami mają emisje przemysłowe, komunikacja, gospodarka komunalna, składowiska odpadów. Metale cięŝkie występują równieŝ w nieduŝej ilości w nawozach mineralnych, środkach ochrony roślin, nawozach organicznych i ściekach komunalnych. Zanieczyszczenie gleb metalami cięŝkimi moŝe mieć wpływ na przydatność rolniczą i produkcyjną gleb oraz jakość płodów rolnych Kryteria oceny zanieczyszczenia gleb metalami cięŝkimi W polskich rozwiązaniach prawnych poziom dopuszczalnych zawartości zanieczyszczeń jest dostosowany do funkcji obszarów w zagospodarowaniu przestrzennym podejście takie jest zgodne z zasadami stosowanymi w innych krajach europejskich. Bardziej rygorystycznie (niŝsze) dopuszczalne zawartości dotyczą gleb obszarów chronionych i rolniczych, natomiast progi dla obszarów przemysłowych są wyŝsze, ale winny skutecznie eliminować pośrednie bądź bezpośrednie zagroŝenia zdrowotne. W Polsce aktem prawnym określającym zasady oceny zanieczyszczenia gleb metalami cięŝkimi jest Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002r. w sprawie standardów jakości gleby oraz standardów jakości ziemi (Dz. U. Nr 165, poz. 1359). Rozporządzenie Ministra Środowiska określa standardy jakości gleby lub ziemi, uwzględniając ich funkcję aktualną i planowaną oraz określa te standardy dla następujących grup (rodzajów) gruntów: 16

18 Grupa A: - nieruchomości gruntowe wchodzące w skład obszaru poddanego ochronie na podstawie przepisów ustawy Prawo Wodne, - obszary poddane ochronie na podstawie przepisów o ochronie przyrody; Grupa B: - grunty zaliczone do uŝytków rolnych z wyłączeniem gruntów pod stawami i gruntów pod rowami, grunty leśne oraz zadrzewione i zakrzewione; Grupa C: - tereny przemysłowe, uŝytki kopalne, tereny komunikacyjne. Ocenę zanieczyszczenia gleb metalami cięŝkimi, w ramach przeprowadzonych badań, przeprowadzono w oparciu o dwa kryteria: - w oparciu o Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002r. w sprawie standardów jakości gleb oraz standardów jakości ziemi (dopuszczalne stęŝenia metali określone Rozporządzeniem dla Grupy B gruntów), - w oparciu o zalecane przez Instytut Uprawy NawoŜenia i Gleboznawstwa w Puławach (IUNG) graniczne zawartości metali cięŝkich. Według zasad określonych Rozporządzeniem Ministra Środowiska ( 1.1) glebę uznaje się za zanieczyszczoną, gdy stęŝenie co najmniej jednej substancji (np. metalu cięŝkiego) przekracza wartość dopuszczalną. Wartości dopuszczalne stęŝeń metali cięŝkich w glebie, określone w/w Rozporządzeniem Ministra Środowiska, zestawiono w poniŝszej tabeli (dla Grupy B). Tabela 11.Wartości dopuszczalne stęŝeń metali cięŝkich Metal Wartość dopuszczalna w mg/kg s.m. gleby dla głębokości 0 30 cm Kadm (Cd) 4 Miedź (Cu) 150 Ołów (Pb) 100 Cynk (Zn) 300 Arsen (As) 20 Rtęć (Hg) 2 Ocena zanieczyszczenia gleb metalami cięŝkimi wg IUNG, oprócz stwierdzonej badaniami całkowitej zawartości metali cięŝkich, uwzględnia dodatkowo dwie znaczące właściwości gleb, które mają wpływ na ruchliwość 17

19 metali cięŝkich w środowisku glebowym i ich przyswajalność dla roślin, a mianowicie: - skład granulometryczny zawartość frakcji spławialnej (< 0,02 mm), - odczyn gleb (ph). Uwzględniając w ocenie zanieczyszczenia gleb w/w dwa dodatkowe uwarunkowania wyróŝniono trzy grupy gleb AG, BG, CG. Zasady zakwalifikowania gleb do jednej z tych grup przedstawiono w poniŝszej tabeli. Tabela 12. Podział gleb mineralnych na grupy Frakcja Odczyn (ph) spławialna < 4,5 4,6 5,5 5,6 6,5 > 6,5 (FS) % Grupa gleby < 10 AG AG AG AG AG AG AG BG BG BG CG CG > 35 BG BG CG CG Biorąc pod uwagę podział gleb na grupy oraz stwierdzoną badaniami zawartość metali cięŝkich, wyznaczono stopnie zanieczyszczenia gleb. W obrębie kaŝdego stopnia zanieczyszczenia, dla kaŝdej z trzech grup glebowych, określono róŝne stęŝenia metali jako kryterium zanieczyszczenia tabela 13. Tabela 13. Ocena zawartości metali cięŝkich (mg/kg) w powierzchniowej warstwie gleb uprawnych x) Metal Kadm (Cd) Miedź (Cu) Ołów (Pb) Cynk (Zn) Grupa Stopień zanieczyszczenia gleb gleby 0 I II III IV V AG BG CG AG BG CG AG BG CG AG BG 0,3 0,5 1, ,0 1,5 3, > 5 > 10 > 20 > 300 > 500 >750 > 2500 > 5000 > 7000 > 1500 >

20 Stopień zanieczyszczenia gleb CG > 5000 *) Podstawy oceny chemicznego zanieczyszczenia gleb, Metale cięŝkie, siarka i WWA PIOŚ Biblioteka Monitoringu Środowiska, 1995 r. Zalecane uŝytkowanie gleb o róŝnych stopniach zanieczyszczenia metalami cięŝkimi: Stopień 0 zawartość naturalna, gleby nie zanieczyszczone. Stopień I zawartość podwyŝszona, gleby przeznaczone pod wszystkie uprawy polowe, z ograniczeniem uprawy warzyw przeznaczonych dla dzieci. Stopień II gleby słabo zanieczyszczone. Na glebach takich naleŝy wykluczyć uprawę niektórych upraw ogrodniczych (sałata, kalafior, szpinak). Dozwolona jest uprawa zboŝowych, okopowych i pastewnych. Stopień III gleby średnio zanieczyszczone, dopuszcza się uprawę zbóŝ, okopowych i pastewnych pod warunkiem okresowej kontroli zawartości metali cięŝkich w materiale roślinnym. Zalecane są uprawy roślin przemysłowych i traw nasiennych. Stopień IV gleby silnie zanieczyszczone. Gleby takie (szczególnie lekkie) winny być wyłączone z produkcji rolniczej oraz zadarnione lub zadrzewione. Na glebach zwięzłych i Ŝyznych moŝna uprawiać rośliny przemysłowe i prowadzić produkcję materiału siewnego. Zaleca się zabiegi rekultywacyjne. Stopień V gleby bardzo silnie zanieczyszczone. Gleby takie muszą być wyłączone z produkcji rolniczej i ogrodniczej oraz być poddane zabiegom rekultywacyjnym. 19

21 Miedź całkowita Zawartość miedzi w glebach zaleŝy od ich rodzaju, wykazując dodatnią korelację ze składem granulometrycznym. W glebie miedź występuje w róŝnych formach, tworząc z reguły połączenia mało mobilne, w postaci wytrąceń węglanowych i siarczanowych. Istotną rolę w przyswajalności miedzi dla roślin, obok intensywnej sorpcji przez koloidy, odgrywa równieŝ współdziałanie z innymi pierwiastkami, a zwłaszcza antagonistyczne działanie Ŝelaza, cynku i fosforu. Przyswajalność tego składnika dla roślin wiąŝe się równieŝ z odczynem gleb; obniŝenie ph powoduje wzrost dostępności miedzi. Zawartość miedzi w badanych glebach mieści się w zakresie od 2,40 mg/kg (Składowice, próba nr 143) do 102 mg/kg (Grodziszcze, próba nr 582). Uwaga - dolna granica oznaczalności dla miedzi wynosi 2,4 mg/kg. Obręby (po 2 z rejonu gminy), w których stwierdzono najwyŝsze zawartości miedzi, zestawiono poniŝej: - w rejonie gminy Polkowice: o śelazny Most 99,6 mg/kg, o Tarnówek 50,2 mg/kg, - w rejonie gminy Grębocice: o Grodziszcze 102,0 mg/kg, o Krzydłowice 42,0 mg/kg, - w rejonie gminy Rudna: o Radomiłów 86,8 mg/kg, o Rynarcice 34,8 mg/kg, - w rejonie gminy Lubin: o Gola 35,4 mg/kg, o Dąbrowa Górna 22,7 mg/kg. Średnia zawartość miedzi, obliczona dla wszystkich zbadanych prób (721 prób), wynosi 11,67 mg/kg i wykazuje zróŝnicowanie w obrębach od 5,35 mg/kg w Ustroniu (G. Lubin) do 25,83 mg/kg w Dąbrowie (G. Polkowice). NajwyŜszymi średnimi zawartościami miedzi charakteryzowały się niŝej wymienione obręby: - w obszarze gminy Polkowice: o Dąbrowa 25,83 mg/kg, o Trzebcz 25,49 mg/kg, - w obszarze gminy Grębocice: o Proszyce 14,45 mg/kg, o Grodziszcze 12,89 mg/kg, - w obszarze gminy Rudna: o Radomiłów 24,66 mg/kg, o Rudna 14,55 mg/kg, - w obszarze gminy Lubin: o Gola 13,14 mg/kg, o Składowice 7,46 mg/kg. 20

22 Ocena zwartości miedzi, dokonana wg wytycznych IUNG wykazała, Ŝe 75,3% zbadanych gleb charakteryzuje się naturalną zawartością miedzi, 23,2% zawartością podwyŝszoną (Iº), 1,4% wykazuje słabe zanieczyszczenie (IIº), a 0,1% średnie zanieczyszczenie (IIIº). PoniŜej wymieniono obręby, w których wg oceny IUNG stwierdzono słabe zanieczyszczenie miedzią (IIº): - w obszarze gminy Polkowice: o Komorniki w 1 próbie, o śelazny Most w 1 próbie, o Dąbrowa w 4 próbach, o Trzebcz w 1 próbie, - w obszarze gminy Rudna: o Rudna w 1 próbie, o Radomiłów w 1 próbie, - w obszarze gminy Lubin: o Gola w 1 próbie. Średnie zanieczyszczenie (IIIº) wykazała 1 próba (nr 582) z obrębu Grodziszcze (G. Grębocice). PoniŜej zestawiono udział poszczególnych stopni zanieczyszczenia miedzią, w rejonach badawczych 4 gmin. Gmina Stopnie zanieczyszczenia - % udział 0º Iº IIº IIIº Polkowice 54,2 41,3 4,5 0 Grębocice 69,5 29,8 0 0,7 Rudna 79,3 19,9 0,8 0 Lubin 92,4 7,1 0,5 0 W Ŝadnej próbie glebowej nie stwierdzono przekroczenia dopuszczalnego stęŝenia miedzi 150 mg/kg określonego Rozporządzeniem Ministra Środowiska. Syntetyczne zestawienie wyników badań miedzi w próbach glebowych (dla 4 obszarów gminnych i całego obszaru badań) zestawiono w tabeli 14 i 15 oraz przedstawiono na wykresie 2. 21

23 Wykres 2. Średnie zawartości miedzi mg/kg Gmina Polkowice Gmina Grębocice Gmina Rudna Gmina Lubin Obszar badań (4 gminy) 22

24 Tabela 14. Syntetyczne zestawienie zawartości miedzi całkowitej Obręb Przedział zawartości mg/kg NajniŜsza NajwyŜsza Średnie arytmetyczne mg/kg Gmina Polkowice Komorniki 4,18 48,10 9,81 Tarnówek 7,20 50,20 18,63 śuków 4,37 23,5 9,87 śelazny Most 4,58 99,6 14,17 Dąbrowa 13,20 44,90 25,83 Trzebcz 13,20 43,5 25,49 Rejon gminy 4,18 99,6 15,82 Gmina Grębocice Grodowiec 5,97 20,8 12,09 Krzydłowice 3, ,68 Grodziszcze 3, ,89 Stara Rzeka 5,79 20,3 11,17 Proszyce 8,55 26,6 14,45 Rejon gminy 3, ,61 Gmina Rudna Rudna 3, ,55 Stara Rudna 4,25 21,31 9,51 Rynarcice 6,74 34,8 11,87 Mleczno 4,98 14,6 8,97 Juszowice 3,68 13,02 6,96 Toszowice 5,74 13,8 8,86 Koźlice 5,23 28,44 10,67 Gwizdanów 5,11 17,5 10,64 Brodów 5,37 28,99 10,95 Radomiłów 4,44 86,8 24,66 Rejon gminy 3,06 86,8 11,59 Gmina Lubin Składowice 2,4 13,3 7,46 Ustronie 2,4 11,7 5,35 Księginice 3,13 12,2 6,49 Gola 4,71 35,4 13,14 Dąbrowa Górna 2,49 22,7 7,37 Rejon gminy 2,4 35,4 7,54 Obszar badań 2, ,67 23

25 Tabela 15. Ocena zawartości miedzi całkowitej Obręb Stopień zanieczyszczenia ilość prób 0º Iº IIº IIIº Gmina Polkowice Komorniki Tarnówek śuków śelazny Most Dąbrowa Trzebcz Rejon gminy Gmina Grębocice Grodowiec Krzydłowice Grodziszcze Stara Rzeka Proszyce Rejon gminy Gmina Rudna Rudna Stara Rudna Rynarcice Mleczno Juszowice Toszowice Koźlice Gwizdanów Brodów Radomiłów Rejon gminy Gmina Lubin Składowice Ustronie Księginice Gola Dąbrowa Górna Rejon gminy Obszar badań

26 Kadm całkowity Kadm jest pierwiastkiem silnie rozproszonym w poziomach powierzchniowych i w skałach macierzystych gleb. Jest naturalnym składnikiem utworów geologicznych, wstępującym w glebach w zróŝnicowanych ilościach, w zaleŝności od rodzaju skały macierzystej, z której gleba została wytworzona. Większe ilości kadmu stwierdza się w glebach obszarów bezpośrednio naraŝonych na zanieczyszczenia spowodowane gospodarczą działalnością człowieka. W glebach o ph 4,5 5,5 kadm jest bardzo mobilny (ruchomy, aktywny), a przy wyŝszych przedziałach odczynu ulega unieruchomieniu. Zawartość kadmu wykazuje wahanie od wartości poniŝej 0,3 mg/kg (dolna granica oznaczalności) do 3,23 mg/kg w obrębie Trzebcz. W poniŝszym zestawieniu wymieniono obręby z obszaru badawczego 4 gmin, w których badania wykazały najwyŝsze zawartości kadmu: - Trzebcz (G. Polkowice) 3,23 mg/kg, - Brodów (G. Rudna) 2,10 mg/kg, - Stara Rzeka (G. Grębocice) 1,66 mg/kg, - Radomiłów (G. Rudna) 1,56 mg/kg, - Składowice (G. Lubin) 1,46 mg/kg. Średnia zawartość kadmu, obliczona dla 721 zbadanych prób gleby, wynosi 0,32 mg/kg i wykazuje zróŝnicowanie od 0,16 mg/kg w Komornikach (G. Polkowice) do 0,77 mg/kg w obrębie Trzebcz (G. Polkowice). NajwyŜszymi średnimi zawartościami kadmu charakteryzowały się próby glebowe w niŝej wymienionych obrębach: - Trzebcz (G. Polkowice) 0,77 mg/kg, - Brodów (G. Rudna) 0,75 mg/kg, - Stara Rzeka (G. Grębocice) 0,54 mg/kg, - Grodziszcze (G. Grębocice) 0,46 mg/kg, - Gola (G. Lubin) 0,46 mg/kg. Ocena zawartości kadmu, dokonana wg wytycznych IUNG wykazała, Ŝe 84,9% zbadanych gleb charakteryzuje się naturalną zawartością kadmu, 13,7% wykazuje podwyŝszoną zawartość (Iº zanieczyszczenia), 1,4% to gleby słabo zanieczyszczone (IIº zanieczyszczenia). Obręby, w których ocena wykazała IIº zanieczyszczenia, to: Trzebcz, Stara Rzeka, Mleczno, Brodów, Składowice i Dąbrowa Górna. PoniŜej zestawiono udział stopni zanieczyszczenia kadmem (w %), w rejonach badawczych 4 gmin. 25

27 Gmina Stopnie zanieczyszczenia - % udział 0º Iº IIº Polkowice 94,8 2,6 2,6 Grębocice 74,5 24,8 0,7 Rudna 84,7 14,1 1,2 Lubin 84,8 14,1 1,1 Badania nie wykazały przekroczenia wartości dopuszczalnej kadmu (4 mg/kg), określonej Rozporządzeniem Ministra Środowiska, w Ŝadnej spośród 721 prób glebowych. Syntetyczne zestawienie wyników badań kadmu w glebie (dla 4 rejonów gminnych i całego obszaru badań) zestawiono w tabeli 16 i 17 oraz przedstawiono na wykresie 3. Wykres 3. Średnie zawartości kadmu mg/kg Gmina Polkowice 0.37 Gmina Grębocice Gmina Rudna Gmina Lubin Obszar badań (4 gminy) 26

28 Tabela 16. Syntetyczne zestawienie zawartości kadmu całkowitego Obręb Przedział zawartości mg/kg NajniŜsza x NajwyŜsza Średnie arytmetyczne xx mg/kg Gmina Polkowice Komorniki 0,30 0,52 0,16 Tarnówek 0,30 0,18 0,18 śuków 0,30 0,50 0,17 śelazny Most 0,30 0,55 0,19 Dąbrowa 0,30 0,30 0,30 Trzebcz 0,30 3,23 0,77 Rejon gminy 0,30 3,23 0,30 Gmina Grębocice Grodowiec 0,30 1,09 0,28 Krzydłowice 0,30 0,91 0,30 Grodziszcze 0,30 1,10 0,46 Stara Rzeka 0,30 1,66 0,54 Proszyce 0,30 0,95 0,29 Rejon gminy 0,30 1,66 0,37 Gmina Rudna Rudna 0,30 1,41 0,26 Stara Rudna 0,30 0,84 0,18 Rynarcice 0,30 1,04 0,29 Mleczno 0,30 1,15 0,37 Juszowice 0,30 0,86 0,26 Toszowice 0,30 1,14 0,31 Koźlice 0,30 0,30 0,15 Gwizdanów 0,30 1,06 0,34 Brodów 0,30 2,10 0,75 Radomiłów 0,30 1,56 0,31 Rejon gminy 0,30 2,10 0,32 Gmina Lubin Składowice 0,30 1,46 0,39 Ustronie 0,30 0,54 0,19 Księginice 0,30 0,98 0,19 Gola 0,30 1,05 0,46 Dąbrowa Górna 0,30 1,35 0,29 Rejon gminy 0,30 1,46 0,30 Obszar badań 0,30 3,23 0,32 x poziom dolnej granicy oznaczalności dla kadmu xx dla prób wykazujących dolny poziom oznaczalności (<0,3 mg/kg) w obliczeniu średniej przyjęto połowę tej granicy, tj. 0,15 mg/kg. 27

29 Tabela 17. Ocena zawartości kadu całkowitego Obręb Stopień zanieczyszczenia ilość prób 0º Iº IIº Gmina Polkowice Komorniki Tarnówek śuków śelazny Most Dąbrowa Trzebcz Rejon gminy Gmina Grębocice Grodowiec Krzydłowice Grodziszcze Stara Rzeka Proszyce Rejon gminy Gmina Rudna Rudna Stara Rudna Rynarcice Mleczno Juszowice Toszowice Koźlice Gwizdanów Brodów Radomiłów Rejon gminy Gmina Lubin Składowice Ustronie Księginice Gola Dąbrowa Górna Rejon gminy Obszar badań

30 Ołów całkowity Zawartość ołowiu w glebach ma bezpośredni związek z budową mineralogiczną gleb, przy czym w glebach uŝytkowanych rolniczo zawartość ołowiu jest silnie powiązana ze składem granulometrycznym i substancją organiczną gleby. Ołów jest jednym z najmniej ruchliwych pierwiastków w glebach, łatwo ulega sorpcji oraz tworzy trudno rozpuszczalne połączenia mineralne i organiczne. Czynnikiem, który silnie sorbuje ten pierwiastek jest materia organiczna, silnie sorbując lub tworząc z nim związki kompleksowe. Kwaśny odczyn gleb, ich słabe zdolności sorpcjne oraz niska zawartość próchnicy intensyfikuje pobieranie ołowiu przez rośliny. Zawartość ołowiu w badanych próbach glebowych (721 prób) mieści się w przedziale od 3,2 mg/kg do 149 mg/kg (Trzebcz, próba nr 526). Uwaga- dolna granica oznaczalności dla ołowiu wynosi 3,2 mg/kg. W poniŝszym zestawieniu wymieniono po 2 obręby, z rejonu kaŝdej gminy, w których badania wykazały najwyŝszą zawartość ołowiu: - w rejonie gminy Polkowice: o Trzebcz 149 mg/kg, o Dąbrowa 63,6 mg/kg, - w rejonie gminy Grębocice: o Grodziszcze 130,0 mg/kg, o Proszyce 40,0 mg/kg, - w rejonie gminy Rudna: o Rudna 52,88 mg/kg, o Mleczno 45,6 mg/kg, - w rejonie gminy Lubin: o Dąbrowa Górna 35,7 mg/kg, o Składowice 30,4 mg/kg. Średnia zawartość ołowiu, dla wszystkich 721 prób wynosi 17,28 mg/kg. Między obrębami średnie zawartości wykazują zróŝnicowanie od 10,21 mg/kg w Goli (G. Lubin) do 29,93 mg/kg w Trzebczu (G. Polkowice). NajwyŜszymi średnimi zawartościami ołowiu charakteryzowały się niŝej wymieniona obręby (po 2 z rejonu gminy): - w obszarze gminy Polkowice: o Trzebcz 29,93 mg/kg, o Dąbrowa 21,52 mg/kg, - w obszarze gminy Grębocice: o Proszyce 20,06 mg/kg, o Grodowiec 18,8 mg/kg, - w obszarze gminy Rudna: o Toszowice 22,62 mg/kg, o Mleczno 21,21 mg/kg, 29

31 - w obszarze gminy Lubin: o Dąbrowa Górna 15,53 mg/kg, o Składowice 14,73 mg/kg. Ocena zawartości ołowiu, dokonana wg wytycznych IUNG wykazała, Ŝe 85,7% gleb charakteryzuje się naturalną zawartością miedzi (0º zanieczyszczenia), 14,1% wykazuje podwyŝszoną zawartość (Iº zanieczyszczenia), a tylko w 1 próbie badania wykazały IIIº - średnie zanieczyszczenie (próba nr 526, Trzebcz). W poniŝszym zestawieniu zawarto informacje dotyczące udziału stopni zanieczyszczenia ołowiem, w rejonach badawczych poszczególnych gmin. Gmina Stopnie zanieczyszczenia - % udział 0º Iº IIº IIIº Polkowice 85,2 14,2 0 0,6 Grębocice 85,8 14,2 0 0 Rudna 77,2 22,8 0 0 Lubin 97,3 2,7 0 0 Badania wykazały przekroczenie wartości dopuszczalnej ołowiu (100 mg/kg), określonej Rozporządzeniem Ministra Środowiska w 2 próbach: - w próbie nr 526, w obrębie Trzebcz (G. Polkowice), - w próbie nr 582, w obrębie Grodziszcze (G. Grębocice). Syntetyczne zestawienie wyników badań ołowiu w glebie, dla rejonów badawczych 4 gmin, zestawiono w tabeli 18 i 19 oraz przestawiono na wykresie 4. Wykres 4. Średnie zawartości ołowiu mg/kg Gmina Polkowice Gmina Grębocice Gmina Rudna Gmina Lubin Obszar badań (4 gminy) 30

32 Tabela 18. Syntetyczne zestawienie zawartości ołowiu całkowitego Obręb Przedział zawartości mg/kg NajniŜsza NajwyŜsza Średnie arytmetyczne mg/kg Gmina Polkowice Komorniki 3,2 38,0 15,56 Tarnówek 3,2 55,1 18,11 śuków 9,49 23,6 16,29 śelazny Most 9,7 48,5 20,27 Dąbrowa 14,5 63,6 21,52 Trzebcz 10, ,93 Rejon gminy 3,2 149,0 18,84 Gmina Grębocice Grodowiec 3,2 35,4 18,8 Krzydłowice 3,2 35,0 15,11 Grodziszcze 3,2 130,0 16,68 Stara Rzeka 9,09 26,8 16,79 Proszyce 11,7 40,2 20,06 Rejon gminy 3,2 130,0 16,87 Gmina Rudna Rudna 3,2 52,88 20,47 Stara Rudna 3,2 39,5 20,43 Rynarcice 3,2 36,59 19,34 Mleczno 3,2 45,6 21,21 Juszowice 8,68 21,5 14,36 Toszowice 3,86 42,8 22,62 Koźlice 9,55 26,82 15,83 Gwizdanów 6,14 37,5 19,01 Brodów 10,1 29,4 17,69 Radomiłów 10,0 22,4 16,11 Rejon gminy 3,2 52,88 19,39 Gmina Lubin Składowice 8,38 30,4 14,73 Ustronie 3,2 24,6 11,69 Księginice 3,2 24,0 13,99 Gola 3,2 30,0 10,21 Dąbrowa Górna 9,2 35,7 15,53 Rejon gminy 3,2 35,7 13,5 Obszar badań 3,2 149,0 17,28 31

33 Tabela 19. Ocena zawartości ołowiu całkowitego Obręb Stopień zanieczyszczenia ilość prób 0º Iº IIº IIIº Gmina Polkowice Komorniki Tarnówek śuków śelazny Most Dąbrowa Trzebcz Rejon gminy Gmina Grębocice Grodowiec Krzydłowice Grodziszcze Stara Rzeka Proszyce Rejon gminy Gmina Rudna Rudna Stara Rudna Rynarcice Mleczno Juszowice Toszowice Koźlice Gwizdanów Brodów Radomiłów Rejon gminy Gmina Lubin Składowice Ustronie Księginice Gola Dąbrowa Górna Rejon gminy Obszar badań

34 Cynk całkowity Naturalna zawartość cynku w glebach zmienia się w zaleŝności od gatunku gleb, wykazując równieŝ zaleŝność od składu granulometrycznego i zawartości substancji organicznej. Związki cynku w glebie wykazują duŝą rozpuszczalność, a przemieszczaniu i pobieraniu cynku sprzyja niski odczyn. Głównym antropogenicznym źródłem zanieczyszczenia gleb cynkiem jest opad pyłów metalonośnych. W rejonach intensywnej produkcji rolniczej znaczne ilości cynku wprowadzane są do gleby w wyniku stosowania środków grzybobójczych i w następstwie stosowania osadów ściekowych. Zawartość cynku w zbadanych próbach glebowych mieści się w przedziale od 2,8 mg/kg do 136 mg/kg (próba nr 457, Koźlice). NajwyŜszą zawartością cynku charakteryzują się próby w wymienionych poniŝej obrębach (po 2 obręby z rejonów 4 gmin): - w rejonie gminy Polkowice: o Dąbrowa 65,5 mg/kg, o Trzebcz 65,2 mg/kg, - w rejonie gminy Grębocice: o Grodziszcze 121,0 mg/kg, o Grodowiec 71,8 mg/kg, - w rejonie gminy Rudna: o Koźlice 136,0 mg/kg, o Rynarcice 106,0 mg/kg, - w rejonie gminy Lubin: o Gola 107,0 mg/kg, o Księginice 97,4 mg/kg. Średnia zawartość cynku, wyliczona dla wszystkich zbadanych prób glebowych (721 szt.), odpowiada wartości 27,2 mg/kg. Średnie w poszczególnych obrębach wykazują dość duŝe zróŝnicowanie, od 21,1 mg/kg w obrębie Komorniki (G. Polkowice) do 39,17 mg/kg w obrębie Gwizdanów (G. Rudna). W rejonach poszczególnych gmin najwyŝszymi średnimi zawartościami cynku charakteryzują się niŝej wymienione obręby (po 2 z rejony gminy): - w obszarze gminy Polkowice: o Trzebcz 36,83 mg/kg, o Tarnówek 25,89 mg/kg, - w obszarze gminy Grębocice: o Grodowiec 33,4 mg/kg, o Proszyce 32,72 mg/kg, - w obszarze gminy Rudna: o Gwizdanów 39,17 mg/kg, o Koźlice 33,27 mg/kg, 33

35 - w obszarze gminy Lubin: o Gola 34,4 mg/kg, o Dąbrowa Górna 28,97 mg/kg. Ocena zawartości cynku, dokonana wg wytycznych IUNG wykazała, Ŝe 97,8% zbadanych gleb wykazuje naturalną zawartość tego metalu (0º zanieczyszczenia). 1,9% wykazuje podwyŝszoną zawartość (Iº zanieczyszczenia), a 2 próbach (0,3%) badania wykazały IIº - słabe zanieczyszczenie (Rynarcice, próba nr 130 i Gola, próba nr 227). Informacje dotyczące udziału stopni zanieczyszczenia gleb cynkiem (0º, Iº i IIº), w rejonach badawczych poszczególnych gmin, zestawiono poniŝej. Gmina Stopnie zanieczyszczenia - % udział 0º Iº IIº Polkowice 97,4 2,6 0 Grębocice 97,2 2,8 0 Rudna 97,5 2,1 0,4 Lubin 99,0 0,5 0,5 Badania nie wykazały przekroczenia wartości dopuszczalnej cynku (300 mg/kg), określonej Rozporządzeniem Ministra Środowiska, w Ŝadnej zbadanej próbie glebowej Wyniki badań cynku, dla rejonów badawczych 4 gmin, syntetycznie zestawiono w tabeli 20 i 21 oraz przedstawiono na wykresie 5. Wykres 5. Średnie zawartości cynku mg/kg Gmina Polkowice Gmina Grębocice Gmina Rudna Gmina Lubin Obszar badań (4 gminy) 34

36 Tabela 20. Syntetyczne zestawienie zawartości cynku całkowitego Obręb Przedział zawartości mg/kg NajniŜsza NajwyŜsza Średnie arytmetyczne mg/kg Gmina Polkowice Komorniki 5,37 61,2 21,1 Tarnówek 12,7 63,8 25,89 śuków 12,1 33,8 23,06 śelazny Most 8,31 46,9 22,59 Dąbrowa 10,1 65,5 23,51 Trzebcz 20,67 65,2 36,83 Rejon gminy 5,37 65,5 24,26 Gmina Grębocice Grodowiec 9,85 71,8 33,44 Krzydłowice 9,28 63,4 28,04 Grodziszcze 2,8 121,0 25,73 Stara Rzeka 12,1 53,0 26,42 Proszyce 18,38 64,5 32,72 Rejon gminy 2,8 121,0 28,97 Gmina Rudna Rudna 5,59 84,69 23,96 Stara Rudna 9,65 54,15 24,31 Rynarcice 14,9 106,0 33,21 Mleczno 14,6 44,4 26,02 Juszowice 11,3 38,4 21,36 Toszowice 14,8 69,7 28,37 Koźlice 12,7 136,0 33,27 Gwizdanów 20,2 75,0 39,17 Brodów 16,0 68,16 31,39 Radomiłów 10,6 77,6 24,46 Rejon gminy 5,59 136,0 27,85 Gmina Lubin Składowice 9,35 67,5 28,71 Ustronie 5,88 50,32 21,52 Księginice 9,71 97,4 26,01 Gola 10,2 107,0 34,41 Dąbrowa Górna 6,66 46,8 28,97 Rejon gminy 5,88 107,0 27,45 Obszar badań 2,8 136,02 27,20 35

37 Tabela 21. Ocena zawartości cynku całkowitego Obręb Stopień zanieczyszczenia ilość prób 0º Iº IIº Gmina Polkowice Komorniki Tarnówek śuków śelazny Most Dąbrowa Trzebcz Rejon gminy Gmina Grębocice Grodowiec Krzydłowice Grodziszcze Stara Rzeka Proszyce Rejon gminy Gmina Rudna Rudna Stara Rudna Rynarcice Mleczno Juszowice Toszowice Koźlice Gwizdanów Brodów Radomiłów Rejon gminy Gmina Lubin Składowice Ustronie Księginice Gola Dąbrowa Górna Rejon gminy Obszar badań

38 Rtęć całkowita Całkowita zawartość rtęci w wierzchniej warstwie gleb jest bardzo mała. Rtęć jest zatrzymywana w glebie skutkiem adsorpcji jonów rtęci przez substancje organiczne i mineralne, wskutek powstawania wiązań rtęci z połączeniami organicznymi oraz tworzenia trudno rozpuszczalnych związków, jak siarczki, fosforany i węglany. Wzrost stęŝenia rtęci moŝe zachodzić w glebach zarówno pod wpływem czynników geologicznych (np. migracji rtęci ze złoŝa rudnego), jak i w wyniku działalności antropogenicznej, np. przemysłu metalurgicznego, elektrotechnicznego i inne. Rośliny pobierają rtęć z gleby, jak równieŝ bezpośrednio z powietrza. Pobieranie rtęci przez rośliny z gleby uzaleŝnione jest od formy i ilości tego pierwiastka w glebie. W ramach wykonanych badań gleb zawartość rtęci określono w 200 próbach, pobranych w kaŝdym wytypowanym do badań obrębie (zestaw 1). W zbadanych glebach zawartość rtęci całkowitej wahała się w przedziale od 0,007 mg/kg, próba nr 100 z obrębu Mleczno do 0,12 mg/kg, próba nr 192 z obrębu Księginice (zestaw 4). Średnia zawartość rtęci, w glebach badanego obszaru 4 gmin, wynosi 0,027 mg/kg, a zakres średnich obliczony dla poszczególnych gmin kształtuje się od 0,026 mg/kg gmina Rudna, do 0,029 mg/kg gmina Grębocice. Średnie zawartości rtęci w glebach zbadanych obszarów gminnych wykazują bardzo małe zróŝnicowanie (wykres ). W tabeli 22 zestawiono analitycznie uzyskane wyniki badań tego pierwiastka. Tabela 22. Analityczne zestawienie wyników badań rtęci Gmina Przedział zawartości mg/kg NajniŜsza NajwyŜsza Średnie arytmetyczne mg/kg Polkowice 0,013 0,050 0,028 Grębocice 0,010 0,056 0,029 Rudna 0,007 0,082 0,026 Lubin 0,008 0,12 0,028 Obszar badań 0,007 0,12 0,027 NajwyŜsze zawartości rtęci wyszczególnione w tabeli 22, badania wykazały w próbach niŝej wymienionych obrębów: - zawartość 0,050 mg/kg w obrębie Dąbrowa (próba nr 540), - zawartość 0,056 mg/kg w obrębie Stara Rzeka (próba nr 486), - zawartość 0,082 mg/kg w obrębie Stara Rudna (próba nr 65), - zawartość 0,120 mg/kg w obrębie Księginice (próba nr 192). 37

39 Badania nie wykazały przekroczenia dopuszczalnego stęŝenia rtęci (2 mg/kg), określonego Rozporządzeniem Ministra Środowiska, w Ŝadnej zbadanej próbie glebowej. Wykres 6. Średnie zawartości rtęci mg/kg Gmina Polkowice Gmina Grębocice Gmina Rudna Gmina Lubin Obszar badań (4 gminy) 38

40 Arsen całkowity Zawartość arsenu w glebach jest dość zróŝnicowana, a zakres średnich wartości waha się od 0,2 do 16 mg/kg. Wszystkie związki i minerały arsenu są łatwo rozpuszczalne, szczególnie w glebach kwaśnych o warunkach redukcyjnych. ZróŜnicowanie form arsenu w glebach zaleŝy nie tylko od warunków oksydo redukcyjnych, ale takŝe od procesów mikrobiologicznych. Główne źródła zanieczyszczenia gleb arsenem związane są z hutnictwem metali, spalaniem węgla oraz ze stosowaniem preparatów ochrony roślin. Za naturalne zawartość tego pierwiastka w glebach bielicowych Polski przyjmuje się średnio 2 mg/kg, w glebach gliniastych 4,5 mg/kg, a w glebach organicznych 10 mg/kg. Nadmierne ilości arsenu w glebach stwierdza się przede wszystkim w poziomach powierzchniowych. Biologiczna rola arsenu w roślinach nie jest do końca wyjaśniona. Arsen jest łatwo pobierany przez roślin i podlega nagromadzeniu, szczególnie w korzeniach i bulwach. Dopuszczalna zawartość arsenu w glebach uŝytkowanych rolniczo odpowiada wartości 20 mg/kg wg Rozporządzenia Ministra Środowiska. Zgodnie z metodyką laboratoryjną, granicą oznaczalności dla arsenu całkowitego jest 10,0 mg/kg s.m. gleby. W obszarze Gminy Polkowice zawartość arsenu zbadano w 41 próbach glebowych. Tylko 2 próby charakteryzowały się zawartością arsenu powyŝej granicy oznaczalności: - w obrębie Komorniki próba nr ,2 mg/kg, - w obrębie śelazny Most próba nr ,0 mg/kg. W obszarze Gminy Grębocice zawartość arsenu zbadano w 40 próbach. W 37 próbach zawartość arsenu była poniŝej 10 mg/kg, a w 3 próbach powyŝej granicy oznaczalności: - w obrębie Grodowiec próba nr ,1 mg/kg, - w obrębie Krzydłowice próba nr ,8 mg/kg, - w obrębie Proszyce próba nr ,9 mg/kg. W obszarze Gminy Rudna zawartość arsenu zbadano w 64 próbach. Tylko w 2 próbach zawartość arsenu była wyŝsza od granicy oznaczalności (10 mg/kg): - w obrębie Juszowice próba nr ,1 mg/kg, - w obrębie Koźlice próba nr ,7 mg/kg. W obszarze Gminy Lubin zawartość arsenu oznaczono w 55 próbach. Badania wykazały, Ŝe w 4 próbach zawartość jest powyŝej granicy oznaczalności (10 mg/kg): - w obrębie Składowice próba nr ,8 mg/kg, 39

41 - w obrębie Księginice próba nr ,6 mg/kg, - w obrębie Dąbrowa Górna próba nr ,4 mg/kg, - w obrębie Dąbrowa Górna próba nr ,4 mg/kg. W Ŝadnej zbadanej próbie glebowej nie stwierdzono przekroczenia dopuszczalnego stęŝenia arsenu 20 mg/kg, określonego Rozporządzeniem Ministra Środowiska. Gleby w obszarze badawczym 4 gmin nie wykazują zanieczyszczenia arsenem, a stwierdzone badaniami zawartości odpowiadają wartościom stwierdzanym w glebach niezanieczyszczonych. 40

42 Porównanie wyników badań gleb (zawartość Cu, Cd, Pb, Zn) dla dwóch okresów badań 2002 rok i 2007rok. W latach Instytut Uprawy NawoŜenia i Gleboznawstwa w Puławach wykonał badania gleb połoŝonych na terenie 13 obrębów, w obszarze czterech gmin znajdujących się wokół zbiornika odpadów poflotacyjnych śelazny Most. Łącznie pobrano 300 prób glebowych: - z obszaru gminy Polkowice 67 prób, - z obszaru gminy Grębocice 66 prób - z obszaru gminy Rudna 78 prób, - z obszaru gminy Lubin 89 prób. W próbach glebowych z metali cięŝkich oznaczono miedź, kadm, ołów i cynk. Wyniki badań gleb, dotyczące zawartości metali cięŝkich (Cu, Cd, Pb, Zn), uzyskane w latach (w dalszej części skrótowo w roku 2002) porównano z wynikami uzyskanymi w ramach aktualnie wykonanego zadania (w dalszej części skrótowo w roku 2007). W tabeli 23 wymieniono obręby i podano ilości prób glebowych dla roku 2002 i Tabela 23. Lokalizacja pobranych prób glebowych Gmina/obręb Ilość prób glebowych 2002r. 2007r. Gmina Polkowice Komorniki Tarnówek śuków 7 15 Gmina Grębocice Grodowiec 8 28 Krzydłowice Gmina Rudna Rudna Stara Rudna 6 32 Rynarcice Mleczno 7 26 Toszowice 2 22 Gmina Lubin Skłądowice Ustronie Księginice Razem

43 Uwaga w rozdziale tym, do porównania analizy wyników badań, w odniesieniu do roku 2007 uwzględniono tylko te obręby (13 spośród 26), w których wykonano badania w roku Ocenę uzyskanych wyników zawartości metali cięŝkich dokonano tylko w odniesieniu do granicznych zawartości metali cięŝkich wg IUNG (stopnie zanieczyszczenia), gdyŝ do września 2002 roku nie było aktualne Rozporządzenie Ministra Środowiska dotycz. standardów jakości gleb. Miedź całkowita Analiza zawartości miedzi w odniesieniu do pojedynczych prób wykazuje w 3 gminach przypadki wyŝszej zawartości w roku 2002, w porównaniu do 2007r. Tylko w obszarze gminy Polkowice najniŝsza i najwyŝsza zawartość miedzi jest minimalnie wyŝsza w 2007r. Średnie zawartości dla 4 gmin i całego obszaru badań są wyŝsze dla 2002r. Ocena zawartości miedzi wg IUNG w odniesieniu do 2 okresów badań wykazała, Ŝe udział zbadanych gleb w stopniach zanieczyszczenia jest następujący: 0º w 2007r. 77,2%, w 2002r. 82,4%, Iº w 2007r. 22,4%, w 2002r. 15,3%, IIº w 2007r. 0,4%, w 2002r. 2,0%, IIIº w 2007r. 0%, w 2002r. 0%, IVº w 2007r. 0%, w 2002r. 0,3%. Syntetyczne informacje dotyczące zawartości miedzi, dla dwóch w/w okresów, zamieszczono w tabeli 24 i

44 Tabela 24. Syntetyczne zestawienie wyników badań miedzi dla 2 okresów badań 2002r. i 2007r. Gmina Rok Przedział zawartości mg/kg Średnia badań NajniŜsza NajwyŜsza arytmetyczna mg/kg Polkowice ,18 50,2 15, ,7 49,5 16,62 Grębocice ,54 42,0 12, ,7 113,0 15,76 Rudna ,06 42,0 11, ,2 44,2 15,48 Lubin ,4 13,3 7, ,7 24,0 10,05 Obszar badań ,4 50,2 11, ,7 113,0 14,49 Tabela 25. Ocena stanu zanieczyszczenia gleb miedzią wg IUNG Gmina Rok Ilość prób - Stopnie zanieczyszczenia - % udział badań zbadanych 0 I II III IV Polkowice ,4 36, ,1 23, Grębocice ,2 37, ,3 15, ,5 Rudna ,0 22,4 0, ,6 21,8 2,6 0 0 Lubin ,8 2, ,6 3, Obszar ,2 22,4 0,4 0 0 badań ,4 15,3 2,0 0 0,3 43

45 Kadm całkowity Analiza uzyskanych wyników z 2 okresów badań daje informacje, Ŝe dla rejonów 3 gmin zawartości kadmu są wyŝsze w roku 2007 (najwyŝsze w pojedynczych próbach i średnie): Gmina NajwyŜsze zawartości Średnia zawartość 2007r. 2002r. 2007r. 2002r. Grębocice 1,09 0,59 0,37 0,24 Rudna 1,41 0,52 0,32 0,21 Lubin 1,46 0,68 0,30 0,22 W gminie Polkowice stwierdzono wyŝszą zawartość w pojedynczej próbie w 2002r., a średnią zawartość wyŝszą w 2007r. Analizując średnie zawartości kadmu, obliczone dla poszczególnych obrębów, zwraca uwagę wzrost średnich zawartości kadmu w roku 2007, w porównaniu do roku 2002, w niŝej wymienionych obrębach: - Krzydłowice (G. Grębocice), - Rudna, Rynarcice, Mleczno, Toszowice (G. Rudna), - Składowice, Ustronie (G. Lubin). Udział poszczególnych stopni zanieczyszczenia w zbadanych glebach był następujących: 0º w 2007r. 88,1%, w 2002r. 91,0%, Iº w 2007r. 11,3%, w 2002r. 9,0%, IIº w 2007r. 0,6%, w 2002r. 0%, Syntetyczne informacje dotyczące zawartości kadmu, dla roku 2007 i 2002, zamieszczono w tabeli 26 i

46 Tabela 26. Syntetyczne zestawienie wyników badań kadmu dla 2 okresów badań 2002r. i 2007r. Gmina Rok Przedział zawartości mg/kg Średnia badań NajniŜsza NajwyŜsza arytmetyczna mg/kg Polkowice ,3 0,52 0, ,08 0,68 0,24 Grębocice ,3 1,09 0, ,07 0,59 0,24 Rudna ,3 1,41 0, ,07 0,56 0,21 Lubin ,3 1,46 0, ,08 0,68 0,22 Obszar badań ,3 1,46 0, ,07 0,56 0,23 Tabela 27. Ocena stanu zanieczyszczenia gleb kadmem wg IUNG Gmina Rok Ilość prób - Stopnie zanieczyszczenia - % udział badań zbadanych 0 I II III IV Polkowice ,0 3, ,1 11, Grębocice ,0 22, ,4 7, Rudna ,1 11,7 1, ,7 10, Lubin ,8 10,5 0, ,3 6, Obszar ,1 11,3 0,6 0 0 badań ,0 9,

47 Ołów całkowity Ocena wyników zawartości ołowiu w glebie, odniesiona do 2002 r. i 2007r., wykazuje minimalny wzrost średniej zawartości tego metalu tylko dla rejonu gminy Polkowice: - w 2002r. 17,7 mg/kg, - w 2007r. 18,84 mg/kg. W pozostałych rejonach 3 gmin średnie zawartości ołowiu były minimalnie niŝsze w 2007r. (tabela 28). Średnie zawartości ołowiu dla poszczególnych obrębów wykazały wyŝsze wartości w 2007r., w porównaniu do 2002r., w poniŝszych miejscowościach: - Stara Rudna, Rynarcice, Mleczno, Toszowice (G. Rudna), - Składowice (G. Lubin). Udział stopni zanieczyszczenia gleb ołowiem, dla roku 2007 i 2002, jest następujących: 0º w 2007r. 83,8%, w 2002r. 97,3%, Iº w 2007r. 16,2%, w 2002r. 2,7%. Syntetyczne informacje dotyczące zawartości ołowiu, dla roku 2007 i 2002, zamieszczono w tabeli 28 i

48 Tabela 28. Syntetyczne zestawienie wyników badań ołowiu dla 2 okresów badań 2002r. i 2007r. Gmina Rok Przedział zawartości mg/kg Średnia badań NajniŜsza NajwyŜsza arytmetyczna mg/kg Polkowice ,2 149,0 18, ,1 51,0 17,7 Grębocice ,2 130,0 16, ,1 59,7 19,27 Rudna ,2 52,88 19, ,1 63,0 20,44 Lubin ,2 35,7 13, ,1 51,0 15,49 Obszar badań ,2 149,0 17, ,1 63,0 18,10 Tabela 29. Ocena stanu zanieczyszczenia gleb ołowiem wg IUNG Gmina Rok Ilość prób - Stopnie zanieczyszczenia - % udział badań zbadanych 0 I II III IV Polkowice ,1 11, Grębocice ,5 19, ,0 3, Rudna ,8 28, ,9 5, Lubin ,8 2, ,8 2, Obszar ,8 16, badań ,3 2,

49 Cynk całkowity Ocena zawartości cynku dla 2002r. i 2007r. wykazuje spadek zawartości tego metalu dla okresu badań 2007r. odnosi się to do najwyŝszych zawartości stwierdzonych w pojedynczych próbach i do wartości średnich dla obszarów badawczych w 4 gminach. Średnie zawartości cynku, obliczone dla poszczególnych obrębów, wykazywały tylko 1 przypadek (spośród 13) wyŝszej zawartości w obrębie Toszowice 2007r. W pozostałych 12 obrębach średnie zawartości w 2007r. były niŝsze w porównaniu do średnich z 2002r. Ocena zawartości cynku, dokonana wg zaleceń IUNG wykazała, Ŝe udział poszczególnych stopni zanieczyszczenia jest następujących: 0º w 2007r. 97,9%, w 2002r. 91,6%, Iº w 2007r. 1,9%, w 2002r. 6,7%. IIº w 2007r. 0,2%, w 2002r. 1,7%. Syntetyczne informacje dotyczące zawartości cynku, dla roku 2007 i 2002, zamieszczono w tabeli 30 i

50 Tabela 30. Syntetyczne zestawienie wyników badań cynku dla 2 okresów badań 2002r. i 2007r. Gmina Rok Przedział zawartości mg/kg Średnia badań NajniŜsza NajwyŜsza arytmetyczna mg/kg Polkowice ,37 63,8 24, ,8 361,7 41,1 Grębocice ,28 71,8 28, ,2 211,7 43,61 Rudna ,59 106,0 27, ,3 126,7 38,17 Lubin ,88 97,4 27, ,8 107,7 36,78 Obszar badań ,8 136,0 27, ,8 361,7 39,61 Tabela 31. Ocena stanu zanieczyszczenia gleb cynkiem wg IUNG Gmina Rok Ilość prób - Stopnie zanieczyszczenia - % udział badań zbadanych 0 I II III IV Polkowice ,6 8,9 1,5 0 0 Grębocice ,3 3, ,9 6, Rudna ,2 1,2 0, ,3 6,4 1,3 0 0 Lubin ,2 0, ,3 5,6 1,1 0 0 Obszar ,9 1,9 0,2 0 0 badań ,6 6,7 1,

51 7.4. Zawartość siarki w glebie W glebie siarka występuje w związkach mineralnych i organicznych. Do oceny zawartości siarki w glebie, zaopatrzenia roślin w ten składnik oraz zagroŝenia agrosystemów jej nadmiarem bierze się pod uwagę trzy formy występowania tego pierwiastka, a mianowicie: - siarkę ogólną, - siarkę organiczną, - siarkę siarczanową. Siarka ogólna (całkowita) obejmuje zawartość mineralnych i organicznych związków tego pierwiastka występujących w glebie. Do mineralnych związków siarki naleŝą przede wszystkim siarczany: siarczan magnezu, wapnia, potasu i sodu. Siarczany te są pochodnymi tlenowych przemian siarki uwalnianej w procesach wietrzenia skał, mineralizacji substancji organicznej oraz siarki wprowadzonej do gleby z nawozami, opadami atmosferycznymi i emisją SO 2. Siarka organiczna w glebie jest składnikiem komórek Ŝywych organizmów oraz złoŝonych struktur cząstek związków organicznych; w większości są to połączenia z węglem wchodzące w skład próchnicy. Siarka siarczanowa charakteryzuje się duŝą rozpuszczalnością i stanowi bezpośrednie źródło pokarmowe dla roślin, a przy wyŝszych stęŝeniach jest przyczyną procesów zakwaszenia gleb. Ta forma siarki jest równieŝ wskaźnikiem antropogenicznego zanieczyszczenia środowiska glebowego. Do najbardziej negatywnych skutków zasiarczenia gleb naleŝy ich zakwaszenie, zwiększenie niedoboru przyswajalnych składników pokarmowych, naruszenie równowagi jonowej, zwiększenie akumulacji pierwiastków fitotoksycznych (między innymi metali cięŝkich) oraz zmiana chemizmu wód glebowo gruntowych Kryteria oceny zawartości siarki siarczanowej Poziom zawartości siarki w glebach badanego obszaru oceniono na podstawie zawartości siarki siarczanowej (S-SO 4 ). Siarka siarczanowa będąc bezpośrednim źródłem siarki dla roślin, jest miarą dostępności tego składnika w glebie. Przy wycenie gleb pod względem zawartości siarki siarczanowej wykorzystano liczby graniczne (graniczne zawartości) kwalifikujące zbadane gleby do jednego z czterech stopni zawartości tej formy składnika (tab. 32): - stopień zawartości I zawartość niska, - stopień zawartości II zawartość średnia, - stopień zawartości III zawartość wysoka, - stopień zawartości IV zawartość podwyŝszona wskutek antropopresji. 50

52 Stopnie I, II i III określają poziom naturalnej zawartości siarki siarczanowej w glebie, natomiast stopień IV wskazuje na podwyŝszoną zawartość tej formy siarki wskutek antropopresji i informuje o skutkach podwyŝszonej lub wysokiej emisji siarki ze źródeł lokalnych, bądź z dalekiego transportu SO 2. Tabela 32. Graniczne zawartości siarki siarczanowej (mg/100 g) x Grupy gleb Gleby bardzo lekkie (gbl) i gleby lekkie (gl) (0 20 % frakcji < 0,02mm) Gleby średnie (gs) (21 35 % frakcji < 0,02 mm) Stopień zawartości I II III IV 1,5 1,6 2,5 2,6 3,5 > 3,5 2,0 2,1 3,0 3,1 4,0 > 4,0 Gleby cięŝkie (gc) (> 35 % frakcji < 2,5 2,6 3,5 3,6 5,0 > 5,0 0,02 mm) x) opracowanie IUNG pt. Podstawy oceny chemicznego zanieczyszczenia gleb- Metale cięŝkie, siarka, WWA 1995r Zawartość siarki siarczanowej Zawartość siarki siarczanowej, w ogólnej ilości 721 prób glebowych, wykazała zróŝnicowanie od 0,89 do 3,54 mg/100g. Średnia zawartość tej formy siarki, odnosząca się do wszystkich 721 prób, wynosi 2,08 mg/100g. NajniŜszą średnią zawartość siarki wykazały próby z obrębu Rynarcice (G. Rudna) 1,27 mg/100g, najwyŝszą średnią próby z obrębu Ustronie (G. Lubin) 2,75 mg/100g. PoniŜej wymieniono po 3 obręby z rejonu kaŝdej gminy, które wykazują się najwyŝszymi średnimi zawartościami siarki siarczanowej: - w rejonie gminy Polkowice: o Tarnówek 2,54 mg/100g, o śelazny Most 2,51 mg/100g, o Komorniki 2,38 mg/100g, - w rejonie gminy Grębocice: o Krzydłowice - 2,37 mg/100g, o Stara Rzeka 2,2 mg/100g, o Grodowiec 1,82 mg/100g, - w rejonie gminy Rudna: o Gwizdanów 2,37 mg/100g, o Stara Rudna 2,31 mg/100g, o Radomiłów 2,23 mg/100g, 51

53 - w rejonie gminy Lubin: o Ustronie 2,75 mg/100g, o Księginice 2,07 mg/100g, o Składowice 2,07 mg/100g. Ocena zawartości siarki siarczanowej, dokonana wg zaleceń IUNG wykazała, Ŝe: - 26,9% zbadanych gleb wykazuje niski stopień zawartości, - 53,3% średni stopień zawartości, - 19,8% wysoki stopień zawartości. PoniŜej zestawiono procentowy udział poszczególnych stopni zawartości siarki siarczanowej, w rejonach badawczych 4 gmin. Gmina Stopień zawartości - % udział Niska Średnia Wysoka Polkowice 14,2 58,7 27,1 Grębocice 31,2 50,4 18,4 Rudna 34,9 48,5 16,6 Lubin 23,9 57,1 19,0 Obszar badań 26,9 53,3 19,8 Na uwagę zasługuje fakt, Ŝe w Ŝadnej próbie glebowej (spośród 721) badania nie wykazały IVº stopnia zawartości siarki siarczanowej zawartości podwyŝszonej antropogenicznie. Syntetyczne zestawienie wyników badań siarki siarczanowej zestawiono w tabeli 33 i 34 oraz przedstawiono na wykresie 7. Wykres 7. Udział stopni zawartości siarki siarczanowej % zawartość niska zawartość średnia zawartość wysoka 0 Gmina Polkowice Gmina Grębocice Gmina Rudna Gmina Lubin Obszar badań (4 gminy) 52

54 Tabela 33. Syntetyczne zestawienie zawartości siarki siarczanowej Obręb Przedział zawartości mg/kg NajniŜsza NajwyŜsza Średnie arytmetyczne 100g/kg Gmina Polkowice Komorniki 1,77 3,07 2,38 Tarnówek 1,89 2,97 2,54 śuków 1,05 2,12 1,86 śelazny Most 1,64 3,17 2,51 Dąbrowa 0,99 2,89 1,56 Trzebcz 1,06 2,88 1,87 Rejon gminy 0,99 3,17 2,24 Gmina Grębocice Grodowiec 0,97 2,74 1,82 Krzydłowice 0,89 3,22 2,37 Grodziszcze 0,89 2,12 1,51 Stara Rzeka 1,34 3,01 2,2 Proszyce 1,07 3,05 1,59 Rejon gminy 0,89 3,22 1,99 Gmina Rudna Rudna 1,05 3,01 2,14 Stara Rudna 1,11 3,33 2,31 Rynarcice 1,02 2,01 1,27 Mleczno 1,16 3,17 2,13 Juszowice 1,07 2,64 1,92 Toszowice 1,17 3,33 2,19 Koźlice 1,77 2,77 2,18 Gwizdanów 2,13 2,82 2,37 Brodów 1,44 2,36 1,84 Radomiłów 1,16 2,64 2,23 Rejon gminy 1,02 3,33 2,0 Gmina Lubin Składowice 1,16 3,01 2,07 Ustronie 1,89 3,23 2,75 Księginice 0,99 3,54 2,07 Gola 1,18 2,7 2,04 Dąbrowa Górna 0,93 2,12 1,39 Rejon gminy 0,93 3,54 2,09 Obszar badań 0,89 3,54 2,08 53

55 Tabela 34. Ocena zawartości siarki siarczanowej Obręb Stopień zanieczyszczenia ilość prób Iº IIº IIIº IVº Gmina Polkowice Komorniki Tarnówek śuków śelazny Most Dąbrowa Trzebcz Rejon gminy Gmina Grębocice Grodowiec Krzydłowice Grodziszcze Stara Rzeka Proszyce Rejon gminy Gmina Rudna Rudna Stara Rudna Rynarcice Mleczno Juszowice Toszowice Koźlice Gwizdanów Brodów Radomiłów Rejon gminy Gmina Lubin Składowice Ustronie Księginice Gola Dąbrowa Górna Rejon gminy Obszar badań

56 7.5. Wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne w glebie Wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne są to związki organiczne o cząstkach zbudowanych z atomów węgla i wodoru. WWA reprezentują grupę związków organicznych zawierających połączenia benzenowe. Wiele spośród poznanych WWA wykazuje silne właściwości rakotwórcze i mutagenne. Wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne mogą pochodzić ze źródeł naturalnych i antropogennych. Źródłem naturalnych WWA w środowisku są przemiany substancji organicznej, wybuchy wulkanów, poŝary i procesy biosyntezy. Przyczyną antropogennej emisji węglowodorów jest przede wszystkim niekorzystne oddziaływanie (emisja WWA do środowiska) przemysły chemicznego, hutniczego, petrochemicznego, koksowniczego, gazowniczego oraz transportu samochodowego. Związki te występują powszechnie we wszystkich elementach środowiska naturalnego, ale większość ich gromadzi się w glebie i w glebie najintensywniej przebiegają procesy biodegradacji tych związków. Informacje o poziomie zawartości WWA w glebie są niezbędne do oceny ryzyka związanego z zanieczyszczeniem gleb, do oceny ryzyka hamowania wzrostu roślin uprawnych i niekorzystnych zmian w plonowaniu. Związki te z roślin mogą przedostawać się do łańcucha Ŝywieniowego człowieka. Badania wykazały, Ŝe ponad 90% naraŝenia człowieka na WWA związane jest z pobieraniem Ŝywności. W ramach zleconego zadania Wykonawca pobrał i przebadał 110 prób glebowych na zawartość w nich WWA. Uzyskane wyniki badań dotyczą sumy 9 węglowodorów aromatycznych: naftalen, fenantren, antracen, fluoranten, chrysen, benzo(a)antracen, benzo(a)piren, benzo(a)fluoranten, benzo(ghi)perylen. Wg Rozporządzenia Ministra Środowiska, dla gleb uŝytkowanych rolniczo, dopuszczalne stęŝenie sumy 9 węglowodorów aromatycznych odpowiada zawartości 1 mg/kg suchej masy gleby. Badania wykonano zgodnie z Polską Normą PN-13877, metodą wysokosprawnej chromatografii cieczowej z detekcją fluorescencyjną. Próby gleby poddaje się ekstrakcji na automatycznym aparacie do ekstrakcji Soxhlet, a następnie oczyszczeniu na kolumnach z tlenkiem glinu i zatęŝaniu na wyparce do 1 ml. Granicą oznaczalności jest 0,18 mg/kg suchej masy gleby. Zgodnie z zasadami dobrej praktyki laboratoryjnej oznaczalność parametru powinna być trzy razy niŝsza od najniŝszego dopuszczalnego stęŝenia (NDS); przyjęta przez Wykonawcę granica oznaczalności (0,18 mg/kg) jest 5,6 razy niŝsza od NDS. W obszarze Gminy Polkowice zawartość wielopierścieniowych węglowodorów aromatycznych została zbadana w 28 próbach glebowych ocena zawartości w tabeli

57 Tabela 35. Ocena zawartości WWA Obręb Zawartość w mg/kg s.m. NajniŜsza NajwyŜsza Komorniki < 0,18 1,52 x Tarnówek < 0,18 5,98 x śuków 0,19 1,02 x śelazny Most < 0,18 0,41 Dąbrowa < 0,18 0,21 Trzebcz < 0,18 0,80 x dopuszczalne stęŝenie przekroczone Tylko w 3 próbach (spośród 28) badania wykazały przekroczenie dopuszczalnego stęŝenia WWA (1 mg/kg s.m.): - w obrębie Komorniki w próbie nr 310 1,52 mg/kg, - w obrębie Tarnówek w próbie nr 336 5,98 mg/kg, - w obrębie śuków w próbie nr 358 1,02 mg/kg. W obszarze Gminy Grębocice zawartość WWA zbadano w 20 próbach ocena zawartości w tabeli 36. Tabela 36. Ocena zawartości WWA Obręb Zawartość w mg/kg s.m. NajniŜsza NajwyŜsza Grodowiec < 0,18 0,46 Krzydłowice < 0,18 4,42 x Grodziszcze < 0,18 < 0,18 Stara Rzeka < 0,18 0,32 Proszyce < 0,18 0,18 x dopuszczalne stęŝenie przekroczone Przekroczenie dopuszczalnego stęŝenia WWA (1 mg/kg s.m.), określonego Rozporządzeniem, stwierdzono w 1 próbie glebowej (na 20 zbadanych): - w obrębie Krzydłowice w próbie nr 388 4,42 mg/kg. W obszarze Gminy Rudna zawartość WWA zbadano w 42 próbach glebowych - ocena zawartości w tabeli 37. Tabela 37. Ocena zawartości WWA Obręb Zawartość w mg/kg s.m. NajniŜsza NajwyŜsza Rudna < 0,18 0,49 Stara Rzeka < 0,18 < 0,18 56

58 Obręb Zawartość w mg/kg s.m. NajniŜsza NajwyŜsza Rynarcice < 0,18 < 0,18 Mleczno < 0,18 0,21 Juszowice < 0,18 1,00 Toszowice < 0,18 < 0,18 Koźlice < 0,18 < 0,18 Gwizdanów 0,2 0,2 Brodów < 0,18 < 0,18 Radomiłów < 0,18 < 0,18 W przebadanych 42 próbach nie stwierdzono przekroczenia dopuszczalnego stęŝenia WWA. Tylko w 1 próbie (obręb Juszowice próba nr 470) zawartość WWA była na granicy dopuszczalnego stęŝenia 1,00 mg/kg s.m. W obszarze Gminy Lubin zawartość WWA zbadana została w 20 próbach glebowych ocena zawartości w tabeli 38. Tabela 38. Ocena zawartości WWA Obręb Zawartość w mg/kg s.m. NajniŜsza NajwyŜsza Składowice < 0,18 0,33 Ustronie < 0,18 1,25 x Księginice < 0,18 0,60 Gola < 0,18 0,26 Dąbrowa Górna < 0,18 0,45 x dopuszczalne stęŝenie przekroczone Przekroczenie dopuszczalnego stęŝenia WWA, określonego Rozporządzeniem, stwierdzono tylko w 1 próbie (na 20 zbadanych): - w obrębie Ustronie w próbie nr 228 1,25 mg/kg. Wyniki badań stęŝenia WWA, w odniesieniu do kaŝdej z 110 prób glebowych, podano w Zestawie 5. 57

59 7.6. Radioaktywność gleb SkaŜenia promieniotwórcze są waŝną składową zagroŝeń ekologicznych środowiska glebowego. Uwalniane izotopy promieniotwórcze, zarówno naturalne jak i sztuczne, osadzają się na powierzchni ziemi, przenikają do gleby, roślin, wód jak równieŝ do organizmów człowieka i zwierząt. Aktywność radionukleidów wykazuje zróŝnicowanie, a uzaleŝniona jest od naturalnych i sztucznie stworzonych warunków, np. hałdy, wysypiska, zbiorniki odpadów i inne. Badania radioaktywności gleb stanowią element oceny radiologicznej środowiska w kontroli naraŝenia populacji na promieniowanie jonizujące. O wielkości dawki pochłoniętej (efektywnej) w zasadniczy sposób (ca. 75%) decydują naturalne pierwiastki promieniotwórcze znajdujące się w glebie. Zmiany stęŝeń radioaktywności w glebie, w przypadku pierwiastków naturalnych, związane są głównie z rozwojem przemysłu, a w przypadku sztucznych pierwiastków promieniotwórczych z opadem globalnym i ich rozpadem promieniotwórczym. Śladowe ilości względnie trwałych izotopów potasu, uranu i toru (K-40, U-238, Th-232) zawierają praktycznie wszystkie minerały. Poziom ich promieniotwórczości jest róŝny dla róŝnych typów skał względnie wysoki moŝna odnotować w granicie, w skałach osadowych, a pośrednio w glebach. W glebach naraŝonych na silne procesy erozyjne, stęŝenia radionuklidów naturalnych są mniejsze, natomiast tam, gdzie procesy takie są mniej intensywne, stęŝenia radionuklidów są większe, zbliŝone do stęŝeń występujących w skałach, z których powstały te gleby. Wyniki pomiarów globalnej aktywności beta, uzyskane z przebadania 100 prób glebowych, pobranych na obszarze czterech gmin zamieszczono w zestawie 5. Globalna aktywność beta w badanych glebach wykazywała zróŝnicowanie stęŝeń, które w obszarach badawczych gmin były następujące: - w zbadanych glebach obrębów Gminy Polkowice od 212 do 578 Bq/kg, - w zbadanych glebach obrębów Gminy Grębocice od 304 do 568 Bq/kg, - w zbadanych glebach obrębów Gminy Rudna od 252 do 660 Bq/ kg, - w zbadanych glebach obrębów Gminy Lubin od 284 do 664 Bq/kg. W wykonanych pomiarach najwyŝszą średnią wartość, wynoszącą 461 Bq/kg, stwierdzono w glebach z obszaru Gminy Lubin. W Gminie Grębocice średnie stęŝenie globalnej aktywności beta wynosiło 418 Bq/kg, w Gminie Rudna 416 Bq/kg, a w Gminie Polkowice 391 Bq/kg; średnie stęŝenie dla całego badanego rejonu wynosi 424 Bq/kg suchej masy gleby (wykres 8). Badania monitoringowe gleb Polski, prowadzone przez Instytut Uprawy NawoŜenia i Gleboznawstwa Państwowy Instytut Badawczy w Puławach 58

60 wykazały, Ŝe średnie wartości globalnej aktywności beta dla całego kraju wynosiły: - w 1995r. 541,2 Bq/kg, - w 2000r. 547,0 Bq/kg, - w 2005r. 549,0 Bq/kg. W/w badania wykazały równieŝ, Ŝe średnia wartość globalnej aktywności dla gleb Województwa Dolnośląskiego w 2005 roku wynosiła 654 Bq/kg gleby. PoniŜej zestawiono obręby w gminach, w których badania wykazały najwyŝsze stęŝenia globalnej aktywności beta w punkcie kontrolnym i najwyŝsze średnie stęŝenia dla obrębu. Tabela 39. NajwyŜsze i średnie stęŝenia radioaktywności Gmina Obręb StęŜenie w Bq/kg gleby NajwyŜsze Średnie Polkowice Komorniki Tarnówek Grębocice Grodowiec Krzydłowice Rynarcice Rudna Stara Rudna Rudna Toszowice Składowice Lubin Księginice Gola Sąbrowa W wykonanych pomiarach najwyŝszą wartość średnią, w odniesieniu do obrębów, stwierdzono dla obrębu Grodowiec 517 Bq/kg, a najwyŝszą średnią gminną stwierdzono dla zbadanego obszaru Gminy Lubin 461 Bq/kg. Uzyskane średnie wartości radioaktywności gleb (dla obrębów, rejonów gmin i całego obszaru badań) są niŝsze od średnich stęŝeń globalnej aktywności beta w glebach całego kraju i województwa dolnośląskiego. 59

61 Wykres 8. Średnie stęŝenia globalnej aktywności beta 480 Bq/kg s.m. gleby Gmina Polkowice Gmina Grębocice Gmina Rudna Gmina Lubin Obszar badań (4 gminy) 60

62 7.7. Zasolenie gleb Zasolenie gleb związane jest z występowaniem w roztworze glebowym kationów zasadowych. Wysoka zawartość kationów zaburza wymianę jonów pomiędzy kompleksem sorpcyjnym, a roztworem glebowym. Zasolenie powoduje wiele niekorzystnych zmian właściwości fizykochemicznych gleb niszczy jej strukturę, obniŝa potencjał wody glebowej, powoduje wzrost ciśnienia osmotycznego roztworu i akumulację niektórych jonów do wartości toksycznych dla roślin. W ocenie wpływu składowiska na środowisko istotne znaczenie mają jony chlorkowe, siarczanowe i sodowe, które wraz z infiltrującymi wodami powodują niekorzystne zmiany chemizmu wód podziemnych i gleb. W warunkach klimatu Polski proces zasalania gleb jest niemal całkowicie związany z wpływem czynników antropogenicznych. Rejonem, gdzie dotychczasowe badana wykazały oddziaływanie słonych wód glebowo gruntowych jest otoczenie składowiska śelazny Most. Ekspansja infiltracji ze składowiska zaburza naturalne warunki krąŝenia wód w jego otoczeniu. Szkodliwe oddziaływanie gleb zasolonych na rośliny wynika z nadmiernej siły ssącej tych gleb oraz ujemnego działania wysokich stęŝeń soli mineralnych. Wysoka siłą ssąca w roztworze glebowych powoduje suszę fizjologiczną. Poziom zasolenia gleb w rejonie oddziaływania zbiornika śelazny Most zbadano w 272 próbach glebowych. Wyniki wartości zasolenia, uzyskane z przebadania w/w ilości prób zamieszczono w zestawie 5. Zasolenie zbadanych gleb, w obszarach badawczych poszczególnych gmin, wykazuje duŝe zróŝnicowanie, osiągające niŝej wymienione poziomy: - w gminie Polkowice od 25,9 do 287 µs/cm; średnie wartości dla obrębów od 67,3 µs/cm do 183,5 µs/cm, - w gminie Grębocice od 29,1 µs/cm do 321 µs/cm; średnie wartości dla obrębów od 131,3 µs/cm do 179,6 µs/cm, - w gminie Rudna od 55,5 µs/cm do 305 µs/cm; średnie wartości dla obrębów od 116,5 µs/cm do 238,8 µs/cm, - w gminie Lubin od 24,7 µs/cm do 369 µs/cm; średnie wartości dla obrębów 129,2 µs/cm do 261,9 µs/cm. W poniŝszej tabeli uszeregowano obręby w obszarach poszczególnych gmin, wg obliczonych średnich wartości zasolenia (malejąco od najwyŝszej do najniŝszej średniej dla obrębu), co daje informacje o przestrzennym rozkładzie tego procesu względem zbiornika. 61

63 Tabela 40. Średnie wartości zasolenia w obrębach Obręby wg średnich wartości zasolenia od wartości najwyŝszej dla obrębu do najniŝszej Gmina Polkowice µs/cm Gmina Grębocice µs/cm Gmina Rudna µs/cm Gmina Lubin µs/cm śuków 183,5 Grodziszcze 179,6 Toszowice 238,8 Składowice 261,9 Tarnówek 162,8 Grodowiec 166 Mleczno 136,6 Księginice 165,5 śelazny Most 132 Krzydłowice 145,9 Rynarcice 221,9 Gola 161,9 Trzebcz 106,7 Proszyce 139,6 Stara 192,5 Dąbrowa 138,6 Rudna Górna Komorniki 91,7 Stara Rzeka 131,3 Rudna 156,9 Ustronie 129,2 Dąbrowa 67,3 Gwizdanów 135,7 Koźlice 131,8 Radomiłów 131,3 Brodów 127,5 Juszowice 116,5 Analiza wartości zasolenia dokonana w odniesieniu do kaŝdej zbadanej próby wykazała, Ŝe najwyŝsze wartości zasolenia, w obszarze badawczym kaŝdej gminy, stwierdzono: µs/cm w obrębie Tarnówek, gmina Polkowice, µs/cm w obrębie Krzydłowice, gmina Grębocice, µs/cm w obrębie Mleczno, gmina Rudna, µs/cm w obrębie Składowice, gmina Lubin. Stwierdzone badaniami wartości zasolenia gleb, pomimo zróŝnicowania, kształtują się na poziomie gleb nie zasolonych. W małym zakresie występuje zaleŝność pomiędzy stopniem zasolenia gleb, a odległością od zbiornika. 62

64 Wykres 9. Średnie wartości zasolenia µs/cm Gmina Polkowice Gmina Grębocice Gmina Rudna Gmina Lubin Obszar badań (4 gminy) 63

65 7.8. Zawartość przyswajalnych form miedzi i cynku Do wzrostu i rozwoju roślin, zarówno w stanie naturalnym, jak równieŝ w uprawie polowej, niezbędnych jest około 20 pierwiastków. Wraz z rozwojem rolnictwa, znaczenie składników pokarmowych zaliczanych do mikroelementów jest coraz większe. Składniki pokarmowe pobierane przez rośliny w większych ilościach (od kilku do kilkudziesięciu kg z 1 ha) nazywamy umownie makroelementami, a składniki pobierane w bardzo małych ilościach (od kilku gramów do 3 kg z 1 ha) mikroelementami. Do podstawowych mikroelementów niezbędnych dla roślin zaliczamy: bor, miedź, mangan, molibden, cynk i Ŝelazo. Mikroelementy są pobierane przez rośliny przede wszystkich z gleby. Największe zasoby mikroelementów badania wykazały w cięŝkich glebach mineralnych, gleby lekkie zawierają znacznie mniejsze zapasy mikroelementów, a zawartość tych składników w glebach organicznych zaleŝy od materiału, z którego powstały. W badaniach gleb wyróŝnia się formę całkowitą oraz przyswajalną zawartości mikroelementów. Z punktu widzenia potrzeb pokarmowych roślin podstawowe znaczenie ma zawartość form przyswajalnych. Podkreślenia wymaga fakt, Ŝe rośliny reagują ujemnie na niedobór, jak równieŝ na nadmiar mikroelementów w glebach. Zanieczyszczenie środowiska przez przemysł prowadzi w licznych przypadkach do bardzo silnego unieruchomienia lub uruchomienia przyswajalnych form mikroelementów w okolicznych glebach. Ze względu na specyfikację oddziaływania składowiska śelazny Most na środowisko glebowe, w przeprowadzonych badaniach uwzględniono tylko zbadanie przyswajalnej formy miedzi i przyswajalnej formy cynku. Znajomość przyswajalnych form tych mikroelementów, w powiązaniu z innymi właściwościami gleb, jest wskaźnikiem niedoboru lub nadmiaru tych składników pokarmowych roślin Kryteria oceny zawartości przyswajalnych form miedzi i cynku Ocena zawartości przyswajalnych form miedzi i cynku dokonywana jest z uwzględnieniem zwięzłości gleby i dla potrzeb praktyki rolniczej kwalifikowana do jednej z 3 klas zawartości: - zawartość niska, - zawartość średnia, - zawartość wysoka. 64

66 Tabela 41. Ocena zawartości miedzi i cynku w glebach mineralnych (mg/kg gleby) x Klasa Ocena Kategoria agronomiczna gleby zawartości zawartości bardzo lekka lekka średnia cięŝka MIEDŹ III niska < 0,9 < 1,6 < 2,3 < 5,0 II średnia 0,9 2,5 1,6 4,9 2,3 6,7 5,0 15,0 I wysoka > 2,5 > 4,9 > 6,7 > 15,0 CYNK III niska < 0,7 < 1,4 < 4,6 < 11,5 II średnia 0,7 3,3 1,4 6,3 4,6 20,5 11,5 51,1 I wysoka > 3,3 > 6,3 > 20,5 > 51,1 x) Zalecenia nawozowe, Liczby graniczne do wyceny zawartości w glebach makro i mikroelementów, IUNG Puławy Zawartość przyswajalnej miedzi Tylko część znajdującej się w glebie miedzi jest łatwo rozpuszczalna i dostępna dla roślin. NajuboŜsze w miedź są gleby lekkie, a gleby cięŝkie są z reguły zasobniejsze w ten mikroelement. Na przyswajalność miedzi wpływa: - zawartość materii organicznej w glebie; im więcej materii organicznej, tym gorsza przyswajalność miedzi, - odczyn gleb; im większe zakwaszenie, tym przyswajalność miedzi jest wyŝsza, ale wzrasta takŝe tempo jej wymywania. Na zawartość przyswajalnej formy miedzi, w badanym obszarze, duŝy wpływ ma oddziaływanie kombinatu wydobywczo hutniczego miedzi, a w sposób bezpośredni składowisko śelazny Most. Uzyskane z badań wyniki zawartości przyswajalnej formy miedzi zamieszczono w zestawie 3. Zawartość przyswajalnej formy miedzi zbadano w 652 próbach glebowych: - w rejonie gminy Polkowice w 142, - w rejonie gminy Grębocice w 126, - w rejonie gminy Rudna w 211, - w rejony gminy Lubin w 173. W zbiorze 652 prób zawartość przyswajalnej formy miedzi wykazała zróŝnicowanie od 1,2 do 97,7 mg/kg Średnia zawartość tej formy miedzi, obliczona dla wszystkich 652 prób, wynosi 9,88 mg/kg. Mniejsze zróŝnicowanie wykazują, obliczone dla poszczególnych obrębów, średnie zawartości od 3,78 mg/kg (Dąbrowa Górna G. Lubin) do 29,53 mg/kg (Dąbrowa G. Polkowice). 65

67 Obręby (po 2 z rejonu kaŝdej gminy), w których badania wykazały najwyŝsze zawartości miedzi przyswajalnej, w pojedynczych próbach i najwyŝsze średnie zawartości tego składnika w obrębach, wymieniono w poniŝszej tabeli. Tabela 42. NajwyŜsze zawartości miedzi przyswajalnej w próbach i średnie NajwyŜsze zawartości w próbach NajwyŜsze średnie zawartości Gmina Polkowice śelazny Most 82,2 mg/kg Dąbrowa 29,53 mg/kg Trzebcz 49,8 mg/kg Trzebcz 27,53 mg/kg Gmina Grębocice Grodziszcze 97,7 mg/kg Proszyce 11,88 mg/kg Krzydłowice 51,1 mg/kg Grodziszcze 10,94 mg/kg Gmina Rudna Radomiłów 65,1 mg/kg Radomiłów 21,12 mg/kg Rynarcice 33,4 mg/kg Rudna 13,36 mg/kg Gmina Lubin Gola 35,11 mg/kg Gola 11,03 mg/kg Składowice 12,6 mg/kg Ustronie 5,59 mg/kg Ocena zawartości przyswajalnej formy miedzi, dokonana wg zaleceń IUNG wykazała, Ŝe: - 1,2% zbadanych gleb wykazuje zawartość niską, - 25,8% zawartość średnią, - 73,0% zawartość wysoką. PoniŜej zestawiono procentowy udział poszczególnych klas zawartości miedzi, w rejonach badawczych 4 gmin. Gmina Klasy zawartości - % udział Niska Średnia Wysoka Polkowice 0 16,9 83,1 Grębocice 0 10,3 89,7 Rudna 1,4 25,6 73,0 Lubin 2,9 44,5 52,6 Obszar badań 1,2 25,8 73,0 Syntetyczne zestawienie wyników badań przyswajalnych formy miedzi zestawiono w tabeli 34 i 35 oraz przedstawiono na wykresie 10 i

68 Wykres 10. Zawartości średnie przyswajalnej formy miedzi % Gmina Polkowice Gmina Grębocice Gmina Rudna Gmina Lubin Obszar badań (4 gminy) Wykres 11. Udział klas zawartości przyswajalnej formy miedzi % Gmina Polkowice Gmina Rudna Obszar badań (4 gminy) zawartość niska zawartość średnia zawartość wysoka 67

69 Tabela 43. Syntetyczne zestawienie zawartości miedzi przyswajalnej Obręb Przedział zawartości mg/kg NajniŜsza NajwyŜsza Średnie arytmetyczne 100g/kg Gmina Polkowice Komorniki 1,97 42,9 8,53 Tarnówek 3,06 46,7 17,29 śuków 3,02 22,0 8,98 śelazny Most 3,17 82,2 13,25 Dąbrowa 2,85 52,6 29,53 Trzebcz 3,74 49,8 27,53 Rejon gminy 1,97 82,2 15,34 Gmina Grębocice Grodowiec 3,02 15,62 9,24 Krzydłowice 1,98 51,1 9,42 Grodziszcze 4,72 97,7 10,94 Stara Rzeka 3,13 15,8 8,6 Proszyce 5,82 36,2 11,88 Rejon gminy 1,98 97,7 9,84 Gmina Rudna Rudna 5,3 42,2 13,36 Stara Rudna 3,79 19,79 7,94 Rynarcice 4,07 33,4 10,29 Mleczno 4,08 12,75 6,81 Juszowice 1,2 11,19 4,12 Toszowice 3,4 9,73 5,77 Koźlice 2,09 30,18 7,89 Gwizdanów 5,02 13,59 9,43 Brodów 4,50 27,39 8,63 Radomiłów 3,11 65,1 21,12 Rejon gminy 1,2 65,1 9,64 Gmina Lubin Składowice 1,02 12,6 5,15 Ustronie 2,79 9,18 5,59 Księginice 1,96 9,05 4,83 Gola 6,39 35,11 11,03 Dąbrowa Górna 1,31 9,97 3,78 Rejon gminy 1,02 35,11 5,74 Obszar badań 1,2 97,7 9,88 68

70 Tabela 44. Ocena zawartości miedzi przyswajalnej Obręb Klasy zawartości ilość prób Niska Średnia Wysoka Gmina Polkowice Komorniki Tarnówek śuków śelazny Most Dąbrowa Trzebcz Rejon gminy Gmina Grębocice Grodowiec Krzydłowice Grodziszcze Stara Rzeka Proszyce Rejon gminy Gmina Rudna Rudna Stara Rudna Rynarcice Mleczno Juszowice Toszowice Koźlice Gwizdanów Brodów Radomiłów Rejon gminy Gmina Rudna Składowice Ustronie Księginice Gola Dąbrowa Górna Rejon gminy Obszar badań

71 Zawartość przyswajalnej formy cynku Cynk, podobnie jak miedź, jest pierwiastkiem mało ruchliwym w glebie. Na przyswajalność cynku dla roślin ma wpływ: - odczyn gleb; im gleba jest bardziej kwaśna, tym lepsza przyswajalność cynku, - zawartość materii organicznej w glebie; w glebach organicznych i cięŝkich mineralnych przyswajalność cynku jest niŝsza, - zawartość fosforu; pobieranie cynku przez rośliny ograniczone jest w przypadku duŝych zawartości fosforu w glebie. Zawartość przyswajalnego cynku w poziomie ornym polskich gleb waha się od 1 do 3% zawartości całkowitej tego składnika. Wyniki zawartości przyswajalnej formy cynku, uzyskane z wykonanych badań, zamieszczono w zestawie 3. Zawartość przyswajalnej formy cynku zbadano w 204 próbach glebowych: - w rejonie gminy Polkowice w 42, - w rejonie gminy Grębocice w 41, - w rejonie gminy Rudna w 66, - w rejonie gminy Lubin w 55. W zbadanym zbiorze 204 prób zawartość przyswajalnego cynku wahała się od 1,06 do 83,3 mg/kg. Średnia zawartość cynku, obliczona dla wszystkich zbadanych prób glebowych, wynosi 11,13 mg/kg. Średnie w poszczególnych obrębach wykazują zróŝnicowanie od 3,56 mg/kg (Juszowice G. Runda) do 26,31 mg/kg (Gwizdanów G. Rudna). Obręby (po 2 z rejonu kaŝdej gminy), w których badania wykazały najwyŝsze zawartości cynku, w pojedynczych próbach i najwyŝsze średnie w obrębach zamieszczono w tabeli 45. Tabela 45. NajwyŜsze zawartości cynku przyswajalnego w próbach i średnie NajwyŜsze zawartości w próbach NajwyŜsze średnie zawartości Gmina Polkowice śelazny Most 30,6 mg/kg śelazny Most 14,8 mg/kg Dąbrowa 26,6 mg/kg Dąbrowa 12,84 mg/kg Gmina Grębocice Proszyce 49,2 mg/kg Proszyce 21,75 mg/kg Grodowiec 13,98 mg/kg Grodowiec 13,98 mg/kg Gmina Rudna Stara Rudna 83,3 mg/kg Gwizdanów 26,31 mg/kg Rynarcice 38,3 mg/kg Stara Rudna 19,95 mg/kg 70

72 Gola 24,99 mg/kg Ustronie 18,4 mg/kg Gmina Lubin Gola 14,54 mg/kg Ustronie 10,79 mg/kg Ocena zawartości przyswajalnej formy cynku, dokonana wg zaleceń IUNG wykazała, Ŝe: - 3,4% zbadanych prób glebowych charakteryzuje się zawartością niską, - 31,4% zawartością średnią, - 65,2% zawartością wysoką. PoniŜej zestawiono procentowy udział poszczególnych klas zawartości cynku przyswajalnego, w rejonach badawczych 4 gmin. Gmina Klasy zawartości - % udział Niska Średnia Wysoka Polkowice 2,4 28,6 69,0 Grębocice 2,4 9,8 87,8 Rudna 4,5 36,4 59,1 Lubin 3,6 43,5 52,7 Obszar badań 3,4 31,4 65,2 Syntetyczne zestawienie wyników badań przyswajalnych formy cynku zestawiono w tabeli 46 i 47 oraz przedstawiono na wykresie 12 i 13. Wykres 12. Średnie zawartości przyswajalnej formy cynku % Gmina Polkowice Gmina Grębocice Gmina Rudna Gmina Lubin Obszar badań (4 gminy) 71

73 Wykres 13. Udział klas zawartości przyswajalnej formy cynku % zawartość niska zawartość średnia zawartość wysoka Gmina Polkowice Gmina Grębocice 4.5 Gmina Rudna 3.6 Gmina Lubin 3.4 Obszar badań (4 gminy) 72

74 Tabela 46. Syntetyczne zestawienie zawartości cynku przyswajalnego Obręb Przedział zawartości mg/kg NajniŜsza NajwyŜsza Średnie arytmetyczne 100g/kg Gmina Polkowice Komorniki 5,78 14,8 9,57 Tarnówek 3,14 20,80 6,41 śuków 6,04 20,20 11,56 śelazny Most 4,98 30,6 14,8 Dąbrowa 4,64 26,6 12,84 Trzebcz 8,7 12,3 10,17 Rejon gminy 3,14 30,6 10,14 Gmina Grębocice Grodowiec 6,74 29,26 13,98 Krzydłowice 3,54 31,51 9,82 Grodziszcze 7,29 17,48 11,35 Stara Rzeka 2,38 11,5 8,17 Proszyce 11,0 49,2 21,75 Rejon gminy 2,38 49,2 11,93 Gmina Rudna Rudna 3,23 25,8 11,04 Stara Rudna 4,05 83,3 19,95 Rynarcice 1,06 38,3 8,93 Mleczno 5,04 23,91 13,03 Juszowice 1,27 8,98 3,56 Toszowice 9,97 13,5 11,49 Koźlice 2,97 8,74 5,56 Gwizdanów 19,16 33,54 26,31 Brodów 3,03 6,75 4,75 Radomiłów 2,14 17,2 10,47 Rejon gminy 1,06 83,3 11,72 Gmina Lubin Składowice 1,95 11,23 5,41 Ustronie 5,5 18,4 10,79 Księginice 4,93 15,5 9,67 Gola 7,44 24,99 14,54 Dąbrowa Górna 3,46 16,4 8,26 Rejon gminy 1,95 24,99 9,17 Obszar badań 1,06 83,3 11,13 73

75 Tabela 47. Ocena zawartości cynku przyswajalnego Obręb Klasy zawartości ilość prób Niska Średnia Wysoka Gmina Polkowice Komorniki Tarnówek śuków śelazny Most Dąbrowa Trzebcz Rejon gminy Gmina Grębocice Grodowiec Krzydłowice Grodziszcze Stara Rzeka Proszyce Rejon gminy Gmina Rudna Rudna Stara Rudna Rynarcice Mleczno Juszowice Toszowice Koźlice Gwizdanów Brodów Radomiłów Rejon gminy Gmina Lubin Składowice Ustronie Księginice Gola Dąbrowa Górna Rejon gminy Obszar badań

76 8. WYNIKI BADAŃ ROŚLIN Rośliny są waŝnym ogniwem w przemieszczaniu się pierwiastków z gleby do zwierząt i człowieka. Zawartość metali cięŝkich wykazuje duŝe zróŝnicowanie w gatunkach, a nawet odmianach roślin. Głównym źródłem metali cięŝkich dla roślin jest gleba; takŝe z pyłu atmosferycznego i opadu deszczowego roślin mogą przyswoić znaczące ilości tych pierwiastków. Pobieranie metali cięŝkich przez rośliny często przekracza ich zapotrzebowanie fizjologiczne, co w następstwie oddziaływuje ujemnie, a nawet toksycznie na wzrost i rozwój roślin. WiąŜe się to równieŝ z ryzykiem włączenia do łańcucha Ŝywieniowego tych pierwiastków. Lokalizację poboru prób roślinnych ujęto w Zestawie 1, a wyniki badań laboratoryjnych w Zestawie Kryteria oceny zanieczyszczenia roślin metalami cięŝkimi Ocenę zawartości metali cięŝkich w materiale roślinnym dokonano w oparciu o niŝej wymienione zasady wersje: 1. W oparciu o Rozporządzenie Komisji (WE) nr 1881/2006 z dnia 19 grudnia 2006r. ustalające najwyŝsze dopuszczalne poziomy niektórych zanieczyszczeń w środkach spoŝywczych (Tekst mający znaczenie dla EOG) Dz. U. L. 364 z r., str oceniono zawartość kadmu i ołowiu. W Rozporządzeniu tym nie określono wartości dopuszczalnych stęŝeń dla pozostałych metali cięŝkich miedzi, cynku, arsenu i rtęci. Tabela 48. Maksymalne poziomy zanieczyszczeń wg Rozporządzenia Roślina Kadm Ołów mg/kg ś.m. mg/kg ś.m. Pszenica ziarno 0,2 0,2 Kukurydza, Ŝyto, pszenŝyto ziarno 0,1 0,2 Ziemniaki bulwy 0,1 0,1 Kapusta główki 0,2 0,3 2. W oparciu o wytyczne IUNG, do oceny płodów rolnych pod kątem ich przydatności konsumpcyjnej i paszowej, oceniono zawartość: kadmu, ołowiu, miedzi i cynku. Wytyczne te nie uwzględniają w ocenie zawartości arsenu i rtęci. 75

77 Tabela 49. Progowe zawartości metali cięŝkich do oceny przydatności konsumpcyjnej (pk) i paszowej (pp) (wg IUNG x ). Roślin Progowe zawartości w mg/kg świeŝej masy Pszenica, pszenŝyto, Ŝyto i kukurydza - ziarno Ziemniaki - bulwy Kapusta - główki Buraki korzenie Kadm Ołów Miedź Cynk pk pp pk pp Pk pp pk pp 0,15 0, ,05 0,2 0, ,03-0, , Buraki liście - 0, Pszenica, pszenŝyto i Ŝyto słoma Kukurydza łodygi - 0, , Trawa - 0, x)ocena stopnia zanieczyszczenia gleb i roślin metalami cięŝkimi i siarką, Ramowe Wytyczne dla rolnictwa, Puławy 1993r. 3. W oparciu o Rozporządzenia Ministra Zdrowia z minionych lat (nieaktualne) i informacje uzyskane z literatury naukowo badawczej oceniono zawartość rtęci i arsenu, pod kątem przydatności do celów spoŝywczych. Do oceny przyjęto niŝej wymienione maksymalne poziomy zanieczyszczeń: - rtęć (mg/kg ś.m.): ziemniaki 0,02, kukurydza ziarno 0,01, pszenica ziarno 0,02, pszenŝyto i Ŝyto ziarno 0,02, kapusta 0,02, - arsen (mg/kg ś.m.): ziemniaki 0,20, kukurydza ziarno, pszenica ziarno, pszenŝyto ziarno i Ŝyto ziarno 0,20, kapusta 0,20. 76

78 Zawartość miedzi Miedź jest bardzo waŝnym składnikiem pokarmowym dla roślin. Jest pobierana w formie jonów Cu 2+ lub w postaci chelatów miedziowych. Ilość pobranej miedzi zaleŝy od gatunku roślin, zasobności podłoŝa w przyswajalne formy miedzi, ph i innych czynników. MoŜe być pobierana przez korzenie i przez liście. W warunkach nadmiaru tego składnika następuje ograniczenie wzrostu i rozwoju roślin oraz pogorszenie ich jakości konsumpcyjnej, paszowej i technologicznej. Miedź ze źródeł antropogenicznych jest łatwiej pobierana niŝ z naturalnych zasobów glebowych. Ziemniaki Zawartość miedzi wykazuje wahanie od 0,17 mg/kg ś.m. w obrębie Dąbrowa G. Polkowice do 14,55 mg/kg ś.m. w obrębie Ustronie G. Lubin. Średnia zawartość miedzi, obliczona dla 65 zbadanych prób ziemniaków, wynosi 1,74 mg/kg ś.m. Ocena zawartości miedzi, dokonana wg wytycznych IUNG, wykazała przydatność konsumpcyjną 98,5% zbadanych prób ziemniaków; tylko w 1 próbie (nr 238/zie) z obrębu Ustronie (G. Lubin) badania wykazały zawartość 14,55 mg/kg ś.m. Progowa zawartość miedzi, dla przydatności konsumpcyjnej, wynosi 10 mg/kg ś.m., a dla przydatności paszowej 15 mg/kg ś.m. W poniŝszym zestawieniu uszeregowano 5 obrębów, w których badania wykazały najwyŝsze zawartości miedzi (mg/kg ś.m.), w pojedyńczych próbach: - w Ustroniu (G. Lubin) 14, 55 mg/kg ś.m., - w Księginicach (G. Lubin) 4,79 mg/kg ś.m., - w Krzydłowicach (G. Grębocice) 4,38 mg/kg ś.m., - w Starej Rudnej (G. Rudna) 3,38 mg/kg ś.m., - w Składowicach (G. Lubin) 2,87 mg/kg ś.m. Buraki korzenie Zawartość miedzi w korzeniach buraków mieści się w przedziale od 0,31 mg/kg ś.m. do 27,17 mg/kg ś.m. Średnia zawartość miedzi wyliczona dla wszystkich przebadanych prób (14 szt.) wynosi 2,94 mg/kg ś.m. Próby korzeni buraków pobrano w 9 obrębach; najniŝszą zawartość (0,31 mg/kg ś.m.) badania wykazały w obrębie Krzydłowice G. Grębocice, a najwyŝszą (27,2 mg/kg ś.m.) w obrębie Dąbrowa Górna G. Lubin. PoniŜej uszeregowano 6 obrębów (spośród 9), w których stwierdzono badaniami najwyŝsze zawartości miedzi (mg/kg ś.m.): - Dąbrowa Górna (G. Lubin) 27,2 mg/kg ś.m., - Ustronie (G. Lubin) 1,79 mg/kg ś.m., - Grodziszcze (G. Grębocice) 1,65 mg/kg ś.m., - Krzydłowice (G. Grębocice) 1,27 mg/kg ś.m., 77

79 - Komorniki (G. Polkowice) 1,22 mg/kg ś.m., - Mleczno (G. Rudna) 1,22 mg/kg ś.m. Ocena zawartości miedzi, dokonana wg wytycznych IUNG, wykazała przydatność paszową w 92,9% prób.; tylko w 1 próbie (244/bk) z obrębu Dąbrowa Górna zawartość miedzi nie spełniała wymogów dla przydatności paszowej. Buraki liście W liściach buraków zawartość miedzi waha się w przedziale od 0,55 mg/kg ś.m.do 138,43 mg/kg ś.m. Średnia wyliczona dla 11 prób wynosi 3,09 mg/kg ś.m. Do obliczenia średniej nie uwzględniono zawartości 138,43 mg/kg ś.m., stwierdzonej badaniami w próbie nr 170/bl z obrębu Składowice G. Lubin. PoniŜej uszeregowano 6 obrębów (spośród 9), w których badania wykazały najwyŝsze zawartości miedzi: - Składowice (G. Lubin) 138,43 mg/kg ś.m., - Grodziszcze (G. Grębocice) 8,27 mg/kg ś.m., - Dąbrowa Górna (G. Lubin) 7,84 mg/kg ś.m., - Komorniki (G. Polkowice) 3,81 mg/kg ś.m., - Tarnówek (G. Polkowice) 3,48 mg/kg ś.m., - Krzydłowice (G. Grębocice) 2,15 mg/kg ś.m. Ocena zawartości miedzi w liściach buraków, dokonana pod kątem przydatności paszowej, wykazała przekroczenie progowej zawartości (10 mg/kg ś.m.) tylko w 1 próbie próba nr 170/bl z obrębu Składowice. Kukurydza ziarno W ziarnie kukurydzy zawartość miedzi mieści się w przedziale 0,89 193,72 mg/kg ś.m. Średnia zawartość wyliczona dla 14 prób (nie uwzględniono do obliczenia zawartości 193,72 mg/kg ś.m. z obrębu Dąbrowa Górna) wynosi 3,71 mg/kg ś.m. PoniŜej wymieniono 6 obrębów (spośród 10), w których badania wykazały najwyŝsze zawartości miedzi w ziarnie kukurydzy. - Dąbrowa Górna (G. Lubin) 193,72 mg/kg ś.m., - Księginice (G. Lubin) 14,61 mg/kg ś.m., - Grodowiec (G. Grębocice) 6,59 mg/kg ś.m., - Składowice (G. Lubin) 6,59 mg/kg ś.m., - Ustronie (G. Lubin) 3,90 mg/kg ś.m., - Rudna (G. Rudna) 2,59 mg/kg ś.m. Ocena zawartości miedzi, pod kątem przydatności konsumpcyjnej i paszowej ziarna kukurydzy (wg IUNG), wykazała przekroczenie progu 78

80 zawartości (20 mg/kg konsumpcyjna, 25 mg/kg paszowa), w 1 próbie nr 246/zk z obrębu Dąbrowa Górna. Kukurydza łodygi Łodygi kukurydzy wykazują zróŝnicowanie zawartości miedzi od 1,64 do 76,14 mg/kg ś.m. Średnia zawartość dla 15 zbadanych prób wynosi 12,47 mg/kg ś.m. Wysoka wartość średniej (12,47) wynika z wysokiej zawartości miedzi w 3 próbach (spośród 15): - 76,14 mg/kg ś.m. w próbie nr 164/łk z obrębu Składowice (G. Lubin), - 40,95 mg/kg ś.m. w próbie nr 159/łk równieŝ z obrębu Składowice, - 13,86 mg/kg ś.m. w próbie nr 41/łk z obrębu Rudna (G. Rudna). W powyŝszych 3 próbach zawartość miedzi przekracza zawartość progową (10 mg/kg ś.m.), określoną dla przydatności paszowej. Pszenica, pszenŝyto, Ŝyto ziarno Zawartość miedzi w zbadanym ziarnie zbóŝ kształtowała się w przedziale od 1,31 mg/kg ś.m. do 4,80 mg/kg ś.m. Średnia zawartość wynosi: - dla 94 prób ziarna pszenicy 2,52 mg/kg ś.m., - dla 11 prób ziarna pszenŝyta 2,83 mg/kg ś.m., - dla 12 prób ziarna Ŝyta 2,43 mg/kg ś.m. NajwyŜsze zawartości miedzi, w pojedyńczych próbach, badania wykazały: - 4,80 mg/kg ś.m. (pszenŝyto) w obrębie śelazny Most, - 4,16 mg/kg ś.m. (pszenica) w obrębie Komorniki, - 4,02 mg/kg ś.m. (pszenica) w obrębie Dąbrowa, - 3,95 mg/kg ś.m. (pszenica) w obrębie Rudna, - 3,74 mg/kg ś.m. (Ŝyto) w obrębie Gola, - 3,68 mg/kg ś.m. (pszenica) w obrębie Juszowice. W ziarnie zbadanych zbóŝ nie stwierdzono przekroczeń dopuszczalnej zawartości miedzi (20 mg/kg ś.m.) dla przydatności konsumpcyjnej. Pszenica, przenŝyto, Ŝyto słoma W słomie zbóŝ zawartość miedzi stwierdzono w przedziale od 1,31 do 3,03 mg/kg ś.m. NajwyŜszymi zawartościami charakteryzowały się próby słomy pszenicy z obrębu Dąbrowa 3,03 mg/kg ś.m., z Rynarcice 2,98 mg/kg ś.m. i z Koźlic 2,68 mg/kg ś.m. Wszystkie zbadane próby słomy zbóŝ (50 prób) spełniają wymogi określone dla przydatności paszowej. 79

81 Trawa W zbadanych 53 próbach trawy zawartość miedzi wahała się w przedziale bardzo szerokim od 0,13 mg/kg ś.m. do 485 mg/kg ś.m. w obrębie Kormoniki. Średnia zawartość tego metalu wynosi 25,84 mg/kg ś.m. Badania wykazały, Ŝe najwyŝsze zawartości miedzi, w pojedyńczych próbach, stwierdzono: - 485,0 mg/kg ś.m. w obrębie Komorniki (G. Polkowice), - 424,0 mg/kg ś.m. w obrębie Tarnówek (G. Polkowice), - 89,5 mg/kg ś.m. w obrębie Stara Rzeka (G. Grębocice), - 67,2 mg/kg ś.m. w obrębie Trzebcz (G. Polkowice), - 44,3 mg/kg ś.m. w obrębie Dąbrowa (G. Polkowice). W 7 próbach trawy (13,2% ogółu prób trawy) badania wykazały przekroczenie progowej zawartości miedzi (10 mg/kg ś.m.) określonej dla przydatności paszowej. Kapusta W 29 główkach kapusty zawartość miedzi waha się od 0,09 do 45,96 mg/kg ś.m. Średnia zawartość miedzi, dla 29 prób główek kapusty, wynosi 3,51 mg/kg ś.m. Próby kapusty pobrano w 18 obrębach, a najwyŝsze poziomy zawartości badania wykazały w poniŝszych obrębach: - 46,96 mg/kg ś.m. w obrębie Dąbrowa Górna (G. Lubin), - 21,91 mg/kg ś.m. w obrębie Składowice (G. Lubin), - 7,96 mg/kg ś.m. w obrębie Składowice (G. Lubin), - 7,55 mg/kg ś.m. w obrębie Dąbrowa Górna (G. Lubin), - 6,50 mg/kg ś.m. w obrębie Księginice (G. Lubin). W 5 próbach, co stanowi 17,2% ogółu prób, stwierdzono przekroczenie progowej zawartości dla przydatności konsumpcyjnej (4 mg/kg ś.m.). 80

82 Zawartość kadmu Kadm nie jest uznawany za składnik pokarmowy roślin, jest jednak przez rośliny pobierany wyjątkowo łatwo, przez system korzeniowy i przez liście. Kadm jest przyswajany przez roślin bez względu na właściwości gleb; zaznacza się tylko wpływ kwaśnego odczynu na zwiększoną jego przyswajalność. Fizjologiczne efekty nadmiaru kadmu objawiają się zaburzeniami fotosyntezy, transpiracji, przemian związków azotowych i innych. Ziemniaki Zawartość kadmu wykazuje wahanie od wartości poniŝej 0,02 mg/kg ś.m., w kilkunastu spośród zbadanych próbek o róŝnych lokalizacjach, do 0,35 mg/kg ś.m. w obrębie Stara Rzeka G. Grębocice. Średnia zawartość kadmu, obliczona dla 65 zbadanych prób ziemniaków, przyjmując dla próbek wykazujących zawartości kadmu poniŝej granicy oznaczalności wartość połowy granicy oznaczalności, wynosi w przybliŝeniu 0,05 mg/kg ś.m. Ocena zawartości kadmu, dokonana wg wytycznych IUNG, wykazała przydatność konsumpcyjną 78,5% zbadanych prób ziemniaków; w 14 próbkach stwierdzono przekroczenie granicznej zawartości 0,05 mg kg ś.m. W dwóch próbkach została przekroczona graniczna zawartość kadmu dla przydatności paszowej - nr 157/zie z obrębu Składowice (G. Lubin) oraz 480/zie z obrębu Stara Rzeka (G. Grębocice). W poniŝszym zestawieniu uszeregowano 5 obrębów, w których badania wykazały najwyŝsze zawartości kadmu (mg/kg ś.m.), w pojedynczych próbach: - w Starej Rzece (G. Grębocice) 0,35 mg/kg ś.m, - w Składowicach (G. Lubin) 0,21 mg/kg ś.m., - w Rynarcicach (G. Rudna) 0,18 mg/kg ś.m., - w Radomiłowie (G. Rudna) 0,16 mg/kg ś.m., - w Mlecznie (G. Rudna) 0, 14 mg/kg ś.m. Buraki korzenie Zawartość kadmu w korzeniach buraków mieści się w przedziale od wartości poniŝej 0,02 mg/kg ś.m. do 0,14 mg/kg ś.m. Średnia zawartość kadmu, obliczona dla 14 zbadanych prób korzeni buraków, przyjmując dla próbek wykazujących zawartości kadmu poniŝej granicy oznaczalności wartość połowy granicy oznaczalności, wynosi w przybliŝeniu 0,05 mg/kg ś.m. Próby korzeni buraków pobrano w 9 obrębach; najniŝsze zawartości (poniŝej granicy oznaczalności metody) badania wykazały w obrębach: Krzydłowice, Grodziszcze (G. Grębocice), Komorniki, Tarnówek (G. Polkowice) oraz Mleczno (G. Rudna), natomiast najwyŝszą (0,14 mg/kg ś.m.) w obrębie Składowice G. Lubin. PoniŜej uszeregowano 5 obrębów (spośród 9), w których stwierdzono badaniami najwyŝsze zawartości kadmu (mg/kg ś.m.): - Składowice (G. Lubin) 0,06 mg/kg ś.m., 81

83 - Dąbrowa Górna (G. Lubin) 0,08 mg/kg ś.m., - Grodziszcze (G. Grębocice) 0,09 mg/kg ś.m., - Rudna (G. Rudna) 0,09 mg/kg ś.m., - Składowice (G. Lubin) 0,14 mg/kg ś.m., Ocena zawartości kadmu, dokonana wg wytycznych IUNG, wykazała przydatność paszową w 100% prób. Buraki liście W liściach buraków zawartość kadmu waha się w przedziale od poniŝej 0,02 mg/kg ś.m. do 0,07 mg/kg ś.m. Średnia wyliczona dla 12 prób, przyjmując dla próbek wykazujących zawartości kadmu poniŝej granicy oznaczalności wartość połowy granicy oznaczalności, wynosi w przybliŝeniu 0,03 mg/kg ś.m. Badania wykazały najwyŝsze zawartości kadmu w próbach z następujących lokalizacji: - Dąbrowa Górna (G. Lubin) 0,06 mg/kg ś.m., - Krzydłowice (G. Grębocice) 0,07 mg/kg ś.m. Ocena zawartości kadmu w liściach buraków, dokonana wg wytycznych IUNG, wykazała przydatność paszową w 100% prób. Kukurydza ziarno W ziarnie kukurydzy zawartość kadmu mieści się w przedziale od poniŝej 0,08 mg/kg ś.m. do 0,54 mg/kg ś.m. Średnia zawartość wyliczona dla 15 prób, przyjmując dla próbek wykazujących zawartości kadmu poniŝej granicy oznaczalności wartość połowy granicy oznaczalności, wynosi w przybliŝeniu 0,17 mg/kg ś.m. PoniŜej wymieniono 5 obrębów (spośród 10), w których badania wykazały najwyŝsze zawartości kadmu w ziarnie kukurydzy. - Składowice (G. Lubin) 2 próbki 0,54 mg/kg ś.m.,0,16 mg/kg ś.m. - Dąbrowa Górna (G. Lubin) 0,41 mg/kg ś.m., - Toszowice (G. Rudna) 0,41 mg/kg ś.m., - Rynarcice (G. Rudna) 0,27 mg/kg ś.m., - Ustronie (G. Lubin) 0,20 mg/kg ś.m., - Składowice (G. Lubin) 0,16 mg/kg ś.m. Ocena zawartości kadmu, pod kątem przydatności konsumpcyjnej ziarna kukurydzy (wg IUNG), wykazała przekroczenie progu zawartości (0,15 mg/kg ś.m.) w 6 próbkach, co stanowi 40% spośród zbadanych próbek. Ocena zawartości kadmu, dokonana wg wytycznych IUNG, wykazała, Ŝe tylko jedna spośród badanych prób nie spełnia kryteriów przydatności 82

84 paszowej - próba nr 163/zk, Składowice G. Lubin (zawartość Cd - 0,54 mg/kg ś.m.). Kukurydza łodygi Łodygi kukurydzy wykazują zróŝnicowanie zawartości kadmu od poniŝej 0,06 do 0,20 mg/kg ś.m. Średnia zawartość wyliczona dla 15 prób, przyjmując dla próbek wykazujących zawartości kadmu poniŝej granicy oznaczalności wartość połowy granicy oznaczalności, wynosi w przybliŝeniu 0,07 mg/kg ś.m. NajwyŜsze zawartości kadmu w łodygach kukurydzy stwierdzono w następujących obrębach: - Ustronie (G. Lubin) 0,20 mg/kg ś.m,. - Dąbrowa Górna (G. Lubin) 0,17 mg/kg ś.m., - Rudna (G. Rudna) 0,15 mg/kg ś.m., - Składowice (G. Lubin) 0,12 mg/kg ś.m., W powyŝszych 4 próbach zawartość kadmu przekracza zawartość progową (0,1 mg/kg ś.m.), określoną dla przydatności paszowej (wytyczne IUNG). Pszenica, pszenŝyto, Ŝyto ziarno Zawartość kadmu w zbadanym ziarnie zbóŝ kształtowała się w przedziale od poniŝej 0,10 mg/kg ś.m. do 0,34 mg/kg ś.m. Średnia zawartość, przyjmując dla próbek wykazujących zawartości kadmu poniŝej granicy oznaczalności wartość połowy granicy oznaczalności, wynosi: - dla 94 prób ziarna pszenicy 0,10 mg/kg ś.m., - dla 11 prób ziarna pszenŝyta 0,07 mg/kg ś.m., - dla 12 prób ziarna Ŝyta 0,09 mg/kg ś.m. NajwyŜsze zawartości kadmu, w pojedynczych próbach, badania wykazały: - 0,34 mg/kg ś.m. (pszenica) w obrębie śelazny Most, - 0,33 mg/kg ś.m. (pszenica) 2 próbki w obrębach śuków i Radomiłów - 0,32 mg/kg ś.m. (pszenica) w obrębie Juszowice, - 0,25 mg/kg ś.m. (pszenica) w obrębie Gwizdanów, - 0,25 mg/kg ś.m. (pszenŝyto) w obrębie Komorniki, W ziarnie zbadanych zbóŝ stwierdzono przekroczenia dopuszczalnej zawartości kadmu (0,15 mg/kg ś.m.) dla przydatności konsumpcyjnej, w 16,2% badanych próbek. 83

85 W Ŝadnej z próbek ziarna zbóŝ nie stwierdzono przekroczenia granicznej zawartości kadmu, wg wytycznych IUNG (0,5 mg/kg ś.m.), dla celów przydatności paszowej. Pszenica, przenŝyto, Ŝyto słoma W słomie zbóŝ zawartość kadmu stwierdzono w przedziale od poniŝej 0,10 do 0,25 mg/kg ś.m. NajwyŜszymi zawartościami charakteryzowały się próby słomy pszenicy z obrębów Rynarcice 0,16 mg/kg ś.m., śuków 0,20 mg/kg ś.m., Stara Rudna 0,25 mg/kg ś.m. W 14 spośród 50 zbadanych prób słomy zbóŝ zawartość kadmu przekracza zawartość progową (0,1 mg/kg ś.m.), określoną dla przydatności paszowej (wytyczne IUNG), co stanowi 28% badanych próbek. Trawa W zbadanych 53 próbach trawy zawartość kadmu wahała się w przedziale od poniŝej 0,04 mg/kg ś.m. do 0,39 mg/kg ś.m. w obrębie śelazny Most. Średnia zawartość, przyjmując dla próbek wykazujących zawartości kadmu poniŝej granicy oznaczalności wartość połowy granicy oznaczalności, wynosi w przybliŝeniu 0,07 mg/kg ś.m. Badania wykazały, Ŝe najwyŝsze zawartości kadmu, w pojedynczych próbach, stwierdzono: - 0,17 mg/kg ś.m. w obrębie Komorniki (G. Polkowice), - 0,22 mg/kg ś.m. w obrębie Grodziszcze (G. Grębocice), - 0,34 mg/kg ś.m. w obrębie Dąbrowa (G. Polkowice), - 0,39 mg/kg ś.m. w obrębie śelazny Most (G. Polkowice). W 9 próbach trawy (17% ogółu prób trawy) badania wykazały przekroczenie progowej zawartości kadmu (0,1 mg/kg ś.m.), określonej dla przydatności paszowej. Kapusta W 29 główkach kapusty zawartość kadmu waha się od poniŝej 0,02 do 0,11 mg/kg ś.m. Średnia zawartość, przyjmując dla próbek wykazujących zawartości kadmu poniŝej granicy oznaczalności wartość połowy granicy oznaczalności, wynosi w przybliŝeniu 0,03 mg/kg ś.m. Próby kapusty pobrano w 18 obrębach, a najwyŝsze poziomy zawartości badania wykazały w próbach ze Składowic (G. Lubin) 0,11 mg/kg ś.m. oraz Toszowic (G. Rudna) 0,04 mg/kg ś.m. W 2 ww. próbach, co stanowi 6,9% ogółu prób, stwierdzono przekroczenie progowej zawartości dla przydatności konsumpcyjnej (0,03 mg/kg ś.m.). 84

86 Badania wykazały przekroczenie najwyŝszych dopuszczalnych poziomów zanieczyszczenia kadmem, określonych Rozporządzeniem Komisji (WE) nr 1881/2006 z dnia 19 grudnia 2006r. (Dz. U. L 364 z r., w niŝej wymienionej ilości roślin konsumpcyjnych: - ziemniaki w 5 próbach (7,7% ogółu prób), - kukurydza ziarno w 8 próbach (53,3% ogółu prób), - pszenica ziarno w 8 próbach (8,5% ogółu prób), - pszenŝyto ziarno w 1 próbie (9,1% ogółu prób), - Ŝyto ziarno w 5 próbach (41,7% ogółu prób), 85

87 Zawartość ołowiu Zainteresowanie ołowiem w roślinach związane jest z potencjalną toksycznością tego pierwiastka dla roślin i organizmów Ŝywych. Mimo, Ŝe ołów jest mało toksyczny dla roślin, to jego nadmiar w tkankach roślinnych wywołuje róŝne zaburzenia metabolizmu, np. obniŝa intensywność fotosyntezy, absorbuję wody i zakłóca przemiany tłuszczów. Ołów pobierany z gleby kumuluje się przede wszystkim w korzeniach, a pobierany przez części nadziemne w duŝych ilościach gromadzi się w tkankach nadziemnych roślin. Czynnikiem ograniczającym pobieranie ołowiu przez roślin z podłoŝa glebowego jest głównie uregulowany odczyn. Ziemniaki Zawartość ołowiu wykazuje wahanie od wartości poniŝej 0,02 mg/kg ś.m. w do 3,3 mg/kg ś.m. w obrębie Składowice Gm. Lubin. Średnia zawartość ołowiu, obliczona dla 65 zbadanych prób ziemniaków, przyjmując dla próbek wykazujących zawartości ołowiu poniŝej granicy oznaczalności wartość połowy granicy oznaczalności, wynosi w przybliŝeniu 0,41 mg/kg ś.m. Ocena zawartości ołowiu, dokonana wg wytycznych IUNG, wykazała przydatność konsumpcyjną 73,8% zbadanych prób ziemniaków; w 17 próbkach stwierdzono przekroczenie granicznej zawartości 0,5 mg kg ś.m. W Ŝadnej z próbek nie została przekroczona graniczna zawartość ołowiu dla przydatności paszowej (5 mg/kg ś.m.) W poniŝszym zestawieniu uszeregowano 5 obrębów, w których badania wykazały najwyŝsze zawartości ołowiu (mg/kg ś.m.), w pojedynczych próbach: - w Składowicach (G. Lubin) 3,3 mg/kg ś.m., - w Starej Rzece (G. Grębocice) 1,33 mg/kg ś.m., - w Składowicach (G. Lubin) 1,12 mg/kg ś.m., - w Ustroniu (G. Lubin) 0,94 mg/kg ś.m., - w Brodowie (G. Rudna) 0,88 mg/kg ś.m. Buraki korzenie Zawartość ołowiu w korzeniach buraków mieści się w przedziale od wartości poniŝej 0,04 mg/kg ś.m. do 2,16 mg/kg ś.m. Średnia zawartość ołowiu, obliczona dla 14 zbadanych prób korzeni buraków, przyjmując dla próbek wykazujących zawartości kadmu poniŝej granicy oznaczalności wartość połowy granicy oznaczalności, wynosi w przybliŝeniu 0,39 mg/kg ś.m. Próby korzeni buraków pobrano w 9 obrębach; najniŝsze zawartości (poniŝej granicy oznaczalności metody) badania wykazały w obrębach: Krzydłowice, Grodziszcze (G. Grębocice), natomiast najwyŝsze (2,16 mg/kg ś.m.; 1,24 mg/kg ś.m.) w obrębie Dąbrowa Górna G. Lubin. PoniŜej uszeregowano 4 obręby (spośród 9), w których stwierdzono badaniami najwyŝsze zawartości ołowiu (mg/kg ś.m.): 86

88 - Dąbrowa Górna (G. Lubin) 2 próbki: 2,16 mg/kg ś.m.,1,24 mg/kg ś.m. - Składowice (G. Lubin) 0,66 mg/kg ś.m., - Rudna (G. Rudna) 0,28 mg/kg ś.m., - Krzydłowice (G. Grębocice) 2 próbki: 0,27 mg/kg ś.m., 0,23 mg/kg ś.m., Ocena zawartości ołowiu, dokonana wg wytycznych IUNG, wykazała przydatność paszową w 100% prób w Ŝadnej próbie nie stwierdzono przekroczenia 5 mg/kg ołowiu. Buraki liście W liściach buraków zawartość ołowiu waha się w przedziale od 0,02 mg/kg ś.m. do 2,42 mg/kg ś.m. Średnia wyliczona dla 12 prób, wynosi w 0,82 mg/kg ś.m. Badania wykazały najwyŝsze zawartości ołowiu w próbach z następujących lokalizacji: - Dąbrowa Górna (G. Lubin) 2,42 mg/kg ś.m., - Grodziszcze (G. Grębocice) 1,67 mg/kg ś.m. - Krzydłowice (G. Grębocice) 1,31 mg/kg ś.m.; 1,15 mg/kg ś.m. - Tarnówek (G. Polkowice) 1,21 mg/kg ś.m. Ocena zawartości ołowiu w liściach buraków, dokonana wg wytycznych IUNG, wykazała, Ŝe 100% prób spełnia wymogi określone dla przydatności paszowej nie stwierdzono w nich przekroczenia progowej zawartości ołowiu 3 mg/kg ś.m. Kukurydza ziarno W ziarnie kukurydzy zawartość ołowiu mieści się w przedziale od poniŝej 0,08 mg/kg ś.m. do 12,3 mg/kg ś.m. Średnia zawartość wyliczona dla 15 prób, przyjmując dla próbek wykazujących zawartości ołowiu poniŝej granicy oznaczalności wartość połowy granicy oznaczalności, wynosi w przybliŝeniu 1,86 mg/kg ś.m. PoniŜej wymieniono 5 obrębów (spośród 10), w których badania wykazały najwyŝsze zawartości ołowiu w ziarnie kukurydzy. - Księginice (G. Lubin) 2 próbki 1,39 mg/kg ś.m., 3,02 mg/kg ś.m. - Rudna (G. Rudna) 3,23 mg/kg ś.m., - Składowice (G. Lubin) 12,3 mg/kg ś.m., - Rynarcice (G. Rudna) 1,62 mg/kg ś.m., - Ustronie (G. Lubin) 2,07 mg/kg ś.m. Ocena zawartości ołowiu pod kątem przydatności konsumpcyjnej ziarna kukurydzy (wg IUNG), wykazała przekroczenie progu zawartości (1,0 mg/kg ś.m.) w 6 próbkach, co stanowi 40% spośród zbadanych próbek. 87

89 Ocena zawartości ołowiu, dokonana wg wytycznych IUNG, wykazała, Ŝe tylko jedna spośród badanych prób nie spełnia kryteriów przydatności paszowej próba nr 163/zk, Składowice G. Lubin (zawartość Pb - 12,3 mg/kg ś.m.) Kukurydza łodygi Łodygi kukurydzy wykazują zróŝnicowanie zawartości ołowiu od 0,08 do 13,3 mg/kg ś.m. Średnia zawartość wyliczona dla 15 prób, wynosi 2,26 mg/kg ś.m. NajwyŜsze zawartości ołowiu w łodygach kukurydzy stwierdzono w następujących obrębach: - Składowice (G. Lubin) 6,38 mg/kg ś.m,. - Dąbrowa Górna (G. Lubin) 13,3 mg/kg ś.m., W powyŝszych 2 próbach zawartość ołowiu przekracza zawartość progową (3 mg/kg ś.m.), określoną dla przydatności paszowej (wytyczne IUNG). Pszenica, pszenŝyto, Ŝyto ziarno Zawartość ołowiu w zbadanym ziarnie zbóŝ kształtowała się w przedziale od poniŝej 0,10 mg/kg ś.m. do 1,17 mg/kg ś.m. Średnia zawartość, przyjmując dla próbek wykazujących zawartości ołowiu poniŝej granicy oznaczalności wartość połowy granicy oznaczalności, wynosi: - dla 94 prób ziarna pszenicy 0,54 mg/kg ś.m., - dla 11 prób ziarna pszenŝyta 0,55 mg/kg ś.m., - dla 12 prób ziarna Ŝyta 0,48 mg/kg ś.m. NajwyŜsze zawartości ołowiu, w pojedynczych próbach, kształtują się następująco: - 1,17 mg/kg ś.m. (pszenica) w obrębie Stara Rudna, - 1,14; 1,12 mg/kg ś.m. (pszenica 2 próbki) w obrębie Rudna, - 1,04 mg/kg ś.m. (pszenica) w obrębie Dąbrowa, - 1,02 mg/kg ś.m. (pszenica) w obrębie Grodziszcze, W ziarnie zbadanych zbóŝ stwierdzono przekroczenia dopuszczalnej zawartości ołowiu (1,0 mg/kg ś.m.) dla przydatności konsumpcyjnej w 4,3% badanych próbek (5 spośród 117). W Ŝadnej z prób ziarna zbóŝ nie stwierdzono przekroczenia granicznej zawartości ołowiu wg wytycznych IUNG (10,0 mg/kg ś.m.) dla celów przydatności paszowej. 88

90 Pszenica, przenŝyto, Ŝyto słoma W słomie zbóŝ zawartość ołowiu stwierdzono w przedziale od poniŝej 0,10 do 9,70 mg/kg ś.m. NajwyŜszymi zawartościami charakteryzowały się próby słomy pszenicy z obrębów Gola 9,70 mg/kg ś.m., Składowice 2,79 mg/kg ś.m., Dąbrowa Górna 2,52 mg/kg ś.m; 2,62 mg/kg ś.m. Ocena zawartości ołowiu, dokonana wg wytycznych IUNG, wykazała, Ŝe tylko jedna spośród badanych prób nie spełnia kryteriów przydatności paszowej wartość graniczna 3 mg/kg ś.m (próbka nr 738/sł, Gola G. Lubin zawartość Pb - 9,70 mg/kg ś.m.) Trawa W zbadanych 53 próbach trawy zawartość ołowiu wahała się w przedziale od poniŝej 0,04 mg/kg ś.m. do 15,95 mg/kg ś.m. w obrębie Dąbrowa, gm. Polkowice. Średnia zawartość, przyjmując dla próbek wykazujących zawartości ołowiu poniŝej granicy oznaczalności wartość połowy granicy oznaczalności, wynosi w przybliŝeniu 1,09 mg/kg ś.m. Badania wykazały, Ŝe najwyŝsze zawartości ołowiu, w pojedynczych próbach, stwierdzono: w następujących obrębach - Dąbrowa (Gm. Polkowice) 15,95 mg/kg ś.m. - Komorniki (Gm. Polkowice) 14,0 mg/kg ś.m - Tarnówek (Gm. Polkowice) 9,76 mg/kg ś.m. - Trzebcz (Gm. Polkowice) 4,35 mg/kg ś.m. W powyŝszych 4 próbach zawartość ołowiu przekracza zawartość progową (3 mg/kg ś.m.), określoną dla przydatności paszowej (wytyczne IUNG), co stanowi 7,5% zbadanych próbek traw. Kapusta W 29 główkach kapusty zawartość ołowiu waha się od poniŝej 0,02 do 2,64 mg/kg ś.m. Średnia zawartość, przyjmując dla próbek wykazujących zawartości ołowiu poniŝej granicy oznaczalności wartość połowy granicy oznaczalności, wynosi w przybliŝeniu 0,33 mg/kg ś.m. Próby kapusty pobrano w 18 obrębach, a najwyŝsze poziomy zawartości badania wykazały w próbach z Dąbrowy Górnej (G. Lubin) 2,64 mg/kg ś.m., Składowic (G. Lubin) 1,24 mg/kg ś.m., Grodowca (G. Grębocice) 0,71 mg/kg ś.m. oraz Księginic (G. Lubin) 0,58 mg/kg ś.m. W 10 spośród 29 badanych prób kapusty, co stanowi 34,5% ogółu prób, stwierdzono przekroczenie progowej zawartości ołowiu dla przydatności konsumpcyjnej (0,3 mg/kg ś.m.). 89

91 BADANIA WYKAZAŁY przekroczenie najwyŝszych dopuszczalnych poziomów zanieczyszczenia ołowiem, określonych Rozporządzeniem Komisji (WE) nr 1881/2006 z dnia 19 grudnia 2006r. (Dz. U L 364 z r.), w niŝej wymienionej ilości roślin konsumpcyjnych: - ziemniaki w 56 próbach (86,2% ogółu prób), - kukurydza ziarno w 12 próbach (80,0% ogółu prób), - pszenica ziarno w 72 próbach (76,6% ogółu prób), - pszenŝyto ziarno w 10 próbach (90,9% ogółu prób), - Ŝyto ziarno w 10 próbach (83,3% ogółu prób), - kapusta w 10 próbach (34,5% ogółu prób). 90

92 Zawartość cynku Cynk jest pobierany przez rośliny w formie jonów cynku lub związków chelatowych. Pobieranie cynku odbywa się przez korzenie i liście. Cynk jest pierwiastkiem niezbędnym do prawidłowego funkcjonowania roślin. Występuje on w róŝnych enzymach i reguluje metabolizm białek, węglowodanów i związków fosforowych, zwiększa odporność roślin na suszę i choroby. Tolerancja roślin na wysokie stęŝenia cynku jest dość duŝa i dlatego rośliny nawet przy duŝej zawartości tego pierwiastka nie wykazują symptomów toksyczności. Ziemniaki Zawartość cynku w bulwach ziemniaków wykazuje wahanie od 1,72 do 11,33 mg/kg ś.m. Średnia zawartość tego metalu dla 65 prób wynosi 4,18 mg/kg ś.m. PoniŜej uszeregowano 5 obrębów, w których badania wykazały najwyŝsze zawartości cynku: - Ustronie (G. Lubin) 11,33 mg/kg ś.m., - Księginice (G. Lubin) 7,75 mg/kg ś.m., - Krzydłowice (G. Grębocice) 7,19 mg/kg ś.m., - Gola (G. Lubin) 5,99 mg/kg ś.m., - Stara Rudna (G. Rudna) 5,76 mg/kg ś.m. Ocena zawartości cynku wg wytycznych IUNG wykazała, Ŝe wszystkie próby ziemniaków (100%) spełniają wymogi określone dla przydatności konsumpcyjnej (20 mg/kg ś.m.) i paszowej (40 mg/kg ś.m.). Buraki korzenie Zawartość cynku w korzeniach buraków wykazuje zróŝnicowanie od 1,57 do 19,08 mg/kg ś.m. Średnia zawartość dla 14 prób wynosi 5,58 mg/kg ś.m. NajwyŜsze zawartości tego pierwiastka stwierdzono w niŝej wymienionych obrębach: - Dąbrowa Górna (G. Lubin) 19,08 mg/kg ś.m., - Grodziszcze (G. Grębocice) 12,96 mg/kg ś.m., - Rudna (G. Rudna) 6,41 mg/kg ś.m., - Krzydłowice (G. Grębocice) 4,46 mg/kg ś.m. Wszystkie próby korzeni buraków spełniają wymogi przydatności paszowej nie stwierdzono w nich przekroczenia progowej zawartości cynku 40 mg/kg ś.m. 91

93 Buraki liście W 12 próbach liści buraków zawartość cynku waha się od 2,57 do 99,67 mg/kg ś.m. Średnia zawartość tego metalu wynosi 15,46 mg/kg ś.m. PoniŜej wymieniono obręby, w których badania wykazały najwyŝsze zawartości cynku: - Składowice (G. Lubin) 99,67 mg/kg ś.m., - Dąbrowa Górna (G. Lubin) 17,97 mg/kg ś.m., - Komorniki (G. Polkowice) - 16,86 mg/kg ś.m., - Grodziszcze (G. Grębocice) 7,64 mg/kg ś.m. Ocena wyników badań wykazuje, Ŝe w 1 próbie (8,3% ogółu prób) zawartość cynku jest wyŝsza od progowej zawartości (20,00 mg/kg ś.m.), określonej dla przydatności paszowej. Kukurydza ziarno W ziarnie kukurydzy zawartość cynku wykazuje zróŝnicowanie od 11,47 do 135,46 mg/kg ś.m. Zawartość 135,46 mg/kg ś.m. badania wykazały w próbie nr 246/kz z obrębu Dąbrowa Górna. Średnia zawartość cynku, obliczona dla 15 prób ziarna, wynosi 27,42 mg/kg ś.m. NajwyŜsze zawartości cynku stwierdzono w pojedyńczych próbach z poniŝszych obrębów: - Dąbrowa Górna (G. Lubin) 135,46 mg/kg ś.m., - Ustronie (G. Lubin) 43,12 mg/kg ś.m., - Księginice (G. Lubin) 39,12 mg/kg ś.m., - Składowice (G. Lubin) 21,56 mg/kg ś.m., - Rynarcice (G. Rudna) 18,37 mg/kg ś.m. W 1 próbie, spośród 15, badania wykazały przekroczenie progowej zawartości dla przydatności konsumpcyjnej (50 mg/kg ś.m.) i paszowej (100 mg/kg ś.m.) próba nr 246/zk z Dąbrowy Górnej. Kukurydza łodygi W łodygach kukurydzy zawartość cynku waha się od 9,32 do 64,48 mg/kg ś.m. Średnia zawartość cynku wynosi 21,22 mg/kg ś.m. NajwyŜszymi zawartościami charakteryzowały się próby z poniŝszych obrębów: - Składowice (G. Lubin) 64,48 mg/kg ś.m., - Ustronie (G. Lubin) 35,19 mg/kg ś.m., - śelazny Most (G. Polkowice) 25,27 mg/kg ś.m., 92

94 - Dąbrowa Górna (G. Lubin) 24,32 mg/kg ś.m., - Komorniki (G. Polkowice) 21,85 mg/kg ś.m. Ocena wyników dokonana wg IUNG wykazała, Ŝe w 6 próbach (40% ogółu prób) zawartość cynku była wyŝsza od progowej zawartości 20 mg/kg ś.m., określonej dla przydatności paszowej. Pszenica, pszenŝyto, Ŝyto ziarno Zawartość cynku w ziarnie zbadanych 3 zbóŝ kształtuje się w przedziale od 1,18 mg/kg ś.m. do 33,7 mg/kg ś.m. Średnie zawartości tego metalu są następujące: - ziarno pszenicy 13,91 mg/kg ś.m., - ziarno pszenŝyta 17,45 mg/kg ś.m., - ziarno Ŝyta 14,57 mg/kg ś.m. W poniŝszym zestawieniu wymieniono obręby, w których badania wykazały najwyŝsze zawartości cynku. W ziarnie pszenicy (mg/kg ś.m.) W ziarnie pszenŝyta (mg/kg ś.m.) W ziarnie Ŝyta (mg/kg ś.m.) Stara Rzeka 27,6 Grodziszcze 33,7 Gola 30,8 śelazny Most 26,4 Krzydłowice 22,1 Krzydłowice 20,0 Trzebcz 25,6 śelazny Most 22,0 Juszowice 17,6 Koźlice 25,6 Dąbrowa Górna 16,9 Skłądowice 15,9 Stara Rudna 24,3 Rynarcice 23,8 Wszystkie zbadane ziarna zbóŝ (100%) spełniają wymogi określone dla przydatności konsumpcyjnej (zawartość progowa 50 mg/kg ś.m.). Pszenica, pszenŝyto, Ŝyto słoma W słomie zbóŝ (50 prób) zawartość cynku wahała się od 1,18 do 21,0 mg/kg ś.m. Średnie zawartości są następujące: - dla słomy pszenicy 6,39 mg/kg ś.m., - dla słomy pszenŝyta 4,05 mg/kg ś.m., - dla słomy Ŝyta 7,66 mg/kg ś.m. NajwyŜszymi zawartościami charakteryzują się próby słomy w obrębach: - pszenicy Gwizdanów (21,0 mg/kg ś.m.), Dąbrowa (15,3 mg/kg ś.m.), Grodziszcze (13,6 mg/kg ś.m.), - pszenŝyta śelazny Most (9,8 mg/kg ś.m.), - Ŝyta Ustronie (10,05 mg/kg ś.m.). 93

95 Tylko 1 próba słomy pszenicy (próba nr 712/sł obręb Gwizdanów) nie spełniała wymogów przydatności paszowej (20 mg/kg ś.m.). W pozostałych 49 próbach słomy pszenicy, pszenŝyta i Ŝyta zawartość cynku jest poniŝej progowej zawartości tego metalu. Trawa Zawartość cynku w 53 próbach trawy kształtuje się w przedziale od 1,18 do 156 mg/kg ś.m. Średnia zawartość dla 53 prób wynosi 18,57 mg/kg ś.m. NajwyŜszymi zawartościami tego metalu charakteryzują się próby z poniŝszych obrębów: - Komorniki (G. Polkowice) 156,0 mg/kg ś.m., - Tarnówek (G. Polkowice) 143,0 mg/kg ś.m., - śuków (G. Polkowice) 82,9 mg/kg ś.m., - Stara Rzeka (G. Grębocice) 70,6 mg/kg ś.m., - Trzebcz (G. Polkowice) 65,5 mg/kg ś.m., - Dąbrowa (G. Polkowice) 50,8 mg/kg ś.m. W 9 próbach (17% ogółu prób) zawartość cynku przewyŝsza zawartość progową określoną dla przydatności paszowej, tj. 20 mg/kg ś.m. Kapusta Zawartość cynku w kapuście wykazuje wahanie od 1,14 do 23,75 mg/kg ś.m. Średnia zawartość dla 29 prób wynosi 4,36 mg/kg ś.m. NajwyŜszymi zawartościami charakteryzują się próby kapusty z poniŝszych obrębów: - Składowice (G. Lubin) 23,75 mg/kg ś.m., - Dąbrowa Górna (G. Lubin) 10,58 mg/kg ś.m., - Księginice (G. Lubin) 6,0 mg/kg ś.m. 3 próby kapusty (10,3% ogółu prób) nie spełniają wymogów określonych dla przydatności konsumpcyjnej (zawartość progowa 10 mg/kg ś.m.) - 2 próby ze Składowic (nr 155/kap i 160/kap) i 1 próba z Dąborowy Górnej (nr 245/kap). 94

96 Wykres 14. Średnie zawartości cynku w roślinach (mg/kg ś.m.) Ziemniaki Buraki - korzenie Buraki - liście Kukurydza - ziarno Kukurydza - łodygi Pszenica - ziarno PszenŜyto - ziarno śyto - ziarno Pszenica - słoma PszenŜyto - słoma śyto - słoma Trawa Kapusta

97 Zawartość rtęci Rośliny pobierają rtęć z roztworu glebowego lub przez aparaty szparkowe liści w formie gazowej (pary rtęci). W warunkach naturalnych zawartość rtęci w roślinach jest bardzo mała, natomiast na glebach zanieczyszczonych i w warunkach podwyŝszonej zawartości tego składnika w atmosferze, moŝe być wyŝsza, a niekiedy dochodzić do około 1 mg/kg. W przemysłowej emisji rtęci największy udział mają procesy spalania surowców energetycznych, w tym głownie węgla. Rośliny są dość wraŝliwe na rtęć, szczególnie najbardziej są wraŝliwe na pary rtęci. Pierwsze objawy toksyczności przejawiają się chlorozą i brunatnieniem liści oraz uszkodzeniem korzeni. Ziemniaki W zbadanych 39 próbach ziemniaków zawartość rtęci wahała się od 0,001 do 0,05 mg/kg ś.m. Średnia zawartość tego metalu wynosi 0,011 mg/kg ś.m. NajwyŜsze zawartości rtęci badania wykazały w próbach pobranych w poniŝszych obrębach: - w obrębie Grodowiec (G. Grębocice) 0,05 mg/kg ś.m., - w obrębie Księginice (G. Lubin) 0,027 mg/kg ś.m., - w obrębie Grodziszcze (G. Grębocice) 0,025 mg/kg ś.m., - w obrębie Brodów (G. Rudna) 0,023 mg/kg ś.m., - w obrębie Stara Rzeka (G. Grębocice) 0,021 mg/kg ś.m. W 5 w/w próbach zawartość rtęci przewyŝsza maksymalne poziomy zanieczyszczenia (0,02 mg/kg ś.m.), przyjęty do oceny przydatności spoŝywczej ziemniaków. Buraki korzenie Zawartość rtęci mieści się w zakresie od 0,002 mg/kg ś.m. w obrębie Mleczno (nr próby 96/bk) G. Rudna do 0,114 mg/kg ś.m. w obrębie Grodziszcze (nr próby 570/bk) G.Grębocice. Średnia zawartość, obliczona dla 7 zbadanych prób, wynosi 0,021 mg/kg ś.m. Wysoka zawartość rtęci 0,114 mg/kg ś.m. znacznie odbiega od zawartości w pozostałych 6 próbach, w których stwierdzono 0,002 do 0,008 mg/kg ś.m. tego pierwiastka. Zawartość rtęci 0,114 mg/kg ś.m. naleŝy uznać jako szkodliwą w ocenie przydatności paszowej buraków. Buraki liście W 7 próbach liści buraków zawartość rtęci mieści się w zakresie od 0,004 mg/kg ś.m. w obrębie Składowice G. Lubin do 0,062 mg/kg ś.m. w obrębie Dąbrowa Górna (na próby 244/bl) G. Lubin. Średnia zawartość dla 7 prób liści buraków wynosi 0,030 mg/kg ś.m. 96

98 NajwyŜsze zawartości rtęci w liściach buraków stwierdzono w niŝej wymienionych obrębach: - Dąbrowa Górna (G. Lubin) 0,062 mg/kg ś.m., - Tarnówek (G. Polkowice) 0,061 mg/kg ś.m., - Grodziszcze (G. Grębocice) 0,055 mg/kg ś.m. W/w 3 próbach liści buraków (42,9% ogółu prób) zawartość rtęci moŝe zagraŝać przydatności paszowej tego produktu. Kukurydza ziarno Zawartość rtęci w 9 próbach ziarna kukurydzy mieści się w przedziale od 0,004 mg/kg ś.m. do 0,031 mg/kg ś.m. Średnia zawartość dla wszystkich zbadanych prób wynosi 0,020 mg/kg ś.m. NajwyŜsze zawartości rtęci badania wykazały w próbach niŝej wymienionych obrębów: - Komorniki (G. Polkowice) 0,031 mg/kg ś.m., - Rudna (G. Rudna) 0,031 mg/kg ś.m., - Składowice (G. Lubin) 0,026 mg/kg ś.m., - śelazny Most (G. Polkowice) 0,025 mg/kg ś.m., - Toszowice (G. Rudna) 0,024 mg/kg ś.m. W 7 próbach ziarna kukurydzy (77,8% ogółu prób) zawartość rtęci przekracza maksymalny poziom zanieczyszczenia (0,01 mg/kg ś.m.), przyjęty w opracowaniu do oceny przydatności spoŝywczej tego produktu. Kukurydza łodygi W 8 zbadanych próbach zawartość rtęci waha się od 0,004 do 0,095 mg/kg ś.m. Średnia zawartość dla zbadanych prób wynosi 0,028 mg/kg ś.m. NajwyŜszymi zawartościami charakteryzowały się próby w niŝej wymienionych obrębach: - Dąbrowa Górna (G. Lubin) 0,095 mg/kg ś.m., - Księginice (G. Lubin) 0,050 mg/kg ś.m. - śelazny Most (G. Polkowice) 0,017 mg/kg ś.m. Z punkty widzenia przydatności paszowej 2 próby łodyg kukurydzy wykazują podwyŝszoną zawartość rtęci. Pszenica, pszenŝyto ziarno Zawartość rtęci zbadano w 9 próbach ziarna pszenicy i w 1 próbie ziarna pszenŝyta. W ziarnie pszenicy zawartość rtęci wahała się od 0,009 do 0,031 mg/kg ś.m., a w ziarnie pszenŝyta wynosiła 0,021 mg/kg ś.m. 97

99 Średnia zawartość tego metalu dla 10 prób ziarna dwóch zbóŝ wynosi 0,019 mg/kg ś.m. NajwyŜsze zawartości rtęci stwierdzono w poniŝszych obrębach: - Mleczno (G. Rudna) 0,031 mg/kg ś.m., - Tarnówek (G. Polkowice) 0,024 mg/kg ś.m., - Księginice (G. Lubin) 0,022 mg/kg ś.m., - Gwizdanów (G. Rudna) 0,021 mg/kg ś.m., - Komorniki (G. Polkowice) 0,021 mg/kg ś.m. (pszenŝyto). W powyŝszych 5 w/w próbach ziarna zawartość rtęci jest wyŝsza od maksymalnego poziomu określonego dla przydatności spoŝywczej (0,02 mg/kg ś.m.) Pszenica słoma W 7 próbach słomy pszenicy zawartość rtęci kształtuje się w przedziale od 0,009 do 0,032 mg/kg ś.m. Średnia zawartość wynosi 0,019 mg/kg ś.m. NajwyŜsze zawartości tego metalu stwierdzono w poniŝszych obrębach: - Tarnówek (G. Polkowice) 0,032 mg/kg ś.m., - śuków (G. Polkowice) 0,021 mg/kg ś.m., - Ustronie (G. Lubin) 0,021 mg/kg ś.m. Zawartość rtęci nie obniŝa wartość paszową zbadanych prób słomy. Trawa W zbadanych 13 próbach trawy zawartość rtęci waha się od 0,007 mg/kg ś.m. do 0,026 mg/kg ś.m. Średnia zawartość wynosi 0,012 mg/kg ś.m. NajwyŜsze zawartości rtęci badania wykazały w próbach z poniŝszych obrębów: - Składowice (G. Lubin) 0,026 mg/kg ś.m., - Juszowice (G. Rudna) - 0,018 mg/kg ś.m., - Rynarcice (G. Rudna) 0,014 mg/kg ś.m., - Brodów (G. Rudna) 0,013 mg/kg ś.m. Stwierdzona badaniami zawartość rtęci w próbach trawy nie obniŝa ich wartości paszowej. Kapusta W 5 próbach kapusty zawartość rtęci wahała się od 0,001 do 0,014 mg/kg ś.m. Średnia zawartość tego metalu wynosi 0,005 mg/kg ś.m. NajwyŜszą zawartość rtęci stwierdzono w próbie nr 155/kap, w obrębie Składowice (G. Lubin). 98

100 Wszystkie próby kapusty spełniają wymogi dla przydatności spoŝywczej w Ŝadnej nie stwierdzono przekroczenia 0,02 mg/kg ś.m. Wykres 15. Średnie zawartości rtęci w roślinach (mg/kg ś.m.) Ziemniaki Buraki - korzenie Buraki - liście 0.03 Kukurydza - ziarno 0.02 Kukurydza - łodygi ZboŜa - ziarno ZboŜa - słoma Trawa Kapusta

101 Zawartość arsenu Nie wyjaśniona jest dotychczas biologiczna rola arsenu w roślinach. Pobierany jest jednak przez wszystkie rośliny. Stosunkowo najniŝszą zawartością arsenu charakteryzują się ziarna zbóŝ, a najwyŝszą liście szpinaku. Rośliny pobierają arsen przez korzenie i transportowany jest on do nadziemnych części. W wielu przypadkach wzbogacanie roślin w arsen moŝe być wynikiem opadu pyłu na powierzchnie liści. Toksyczność arsenu objawia się na roślinach więdnięciem liści, zmianami zabarwienia i uszkodzeniem systemu korzeniowego. W przypadkach toksycznego stęŝenia arsenu w roślinach następuje w nich spadek zawartości fosforu, potasu, wapnia i manganu. Badania zawartości arsenu w roślinach, zgodnie z zawartą umową, wykonane zostały w części pobranych prób roślin. Ogółem przeanalizowano 193 próbki roślin pod kątem zawartości arsenu, w tym: 65 próbek ziemniaków 14 próbek korzenia buraka 12 próbek liści buraka 15 próbek ziarna kukurydzy 15 próbek łodyg kukurydzy 35 próbek ziarna pszenicy 2 próbki ziarna pszenŝyta 3 próbki ziarna Ŝyta 2 próbki słomy pszenicy 1 próbkę trawy 29 próbek liści kapusty Zdecydowana większość przebadanych prób wykazała zawartość arsenu na bardzo niskim poziomie poniŝej granicy oznaczalności, która w zaleŝności od zawartości suchej masy w roślinie wahała się od granicy 0,04 do 0,2 mg/kg ś.m. Jedynie 2 spośród 193 przebadanych prób wykazały zawartość nieznacznie podwyŝszoną poza poziom 0,2 mg/kg ś.m. (graniczna zawartość pod kątem przydatności spoŝywczej wg danych z archiwum aktów prawnych oraz literatury naukowo-badawczej) zawartość arsenu: próbka ziarna pszenicy z obrębu śuków (G. Polkowice) 0,33 mg/kg ś.m. próbka ziarna kukurydzy z obrębu Księginice (G. Lubin) 0,24 mg/kg ś.m. Biorąc pod uwagę znikomą liczbę prób wykazujących przekroczenie 0,2 mg/kg ś.m. oraz niewielkie przekroczenie zawartości arsenu w wyŝej wymienionych 2 próbkach, moŝna stwierdzić, Ŝe na badanym terenie, nie 100

102 stwierdzono istotnych przekroczeń zawartości arsenu w Ŝadnej spośród badanych grup roślin. 101

103 8.2. Zawartość siarki w roślinach W Polsce zawartość siarki w roślinach uprawnych najczęściej zawiera się w przedziale od 0,2 0,5%. Do roślin pobierających i zawierających szczególnie duŝo siarki naleŝą: rzepak, kapusta, gorczyca, fasola, groch i cebula. Rozmieszczenie siarki w roślinach nie jest równomierne najzasobniejsze są liście, a uboŝsze nasiona i owoce. Nadmierne pobieranie siarki przez rośliny jest przyczyną zakłócenia procesów metabolicznych, np. syntezy białek, węglowodorów i w istotny sposób pogarsza ich wartość konsumpcyjno technologiczną. Największym źródłem antropogenicznego zanieczyszczenia roślin siarką jest zanieczyszczone związkami siarki powietrze i wykazujące nadmierne ilości tego składnika gleby Kryteria oceny zawartości siarki w roślinach Ocenę zawartości siarki w roślinach dokonano w oparciu o wytyczne IUNG Ocena stopnia zanieczyszczenia gleb i roślin metalami cięŝkimi i siarką Ramowe wytyczne dla rolnictwa, Puławy W tabeli 50 zamieszczono wartości progowe stęŝenia siarki, których przekroczenie powoduje niekorzystne zmiany w metabolizmie roślin i związane z tym pogorszenie jakości spoŝywczej i technologicznej produktów roślinnych. Tabela 50 Zawartość siarki w roślinach uprawnych (% w p.s.m.) Roślina Zakres wahań Wartość progowa Pszenica ziarno 0,03 0,31 x 0,25 PszenŜyto ziarno 0,01 0,20 0,25 śyto ziarno 0,01 0,21 0,25 Pszenica słoma 0,05 1,01 x 0,50 PszenŜyto słoma 0,15 0,39 0,50 śyto słoma 0,03 1,22 x 0,50 Kukurydza ziarno 0,01 0,17 0,25 Kukurydza łodygi 0,10 0,80 x 0,50 Ziemniaki bulwy 0,10 0,30 0,30 Buraki liście 0,30 0,36 0,45 Kapusta 0,35 0,70 0,70 Trawa 0,10 0,30 0,50 x) zawartości ekstremalne uzyskane w rejonów uprzemysłowionych Zawartość siarki Ziemniaki Zawartość siarki w zbadanych 65 próbach ziemniaków wykazuje zróŝnicowanie od 0,09% (próba nr 25/zie z Rudnej) do 0,37% (próba nr 203/zie w Księginicach). Średnia zawartość siarki obliczona dla wszystkich zbadanych prób wynosi 0,20%. 102

104 PoniŜej wymieniono obręby, w których stwierdzono najwyŝsze zawartości siarki w ziemniakach, w obszarze 4 gmin: - w obszarze Gminy Polkowice o w Trzebczu 0,33%, o w śelaznym Moście 0,30%, - w obszarze Gminy Grębocice o w Proszycach 0,29%, o w Grodziszczu 0,26%, - w obszarze Gminy Rudna o w Radomiłowie 0,29%, o w Rynarcicach 0,26%, - w obszarze Gminy Lubin o w Księginicach 0,37%, o w Ustroniu 0,33%. Przekroczenie wartości progowej siarki 0,30% - stwierdzono w 5 próbach ziemniaków (7,7% ogółu): - w obszarze Gminy Polkowice Trzebcz, próby nr 524/zie i 525 /zie, - w obszarze Gminy Lubin Księginice próba nr 203/zie, Ustronie próba nr 231/zie i 238/zie. Buraki korzenie Zawartość siarki w korzeniach buraków wykazuje zróŝnicowanie od 0,09% w obrębie Mleczno G. Rudna do 0,46% w obrębie Ustronie G. Lubin. Średnia zawartość siarki wynosi 0,22%. PoniŜej wymieniono 4 obręby, w których stwierdzono najwyŝsze zawartości siarki: - Ustronie (G. Lubin) 0,46%, - Składowice (G. Lubin) 0,32%, - Grodziszcze (G. Grębocice) 0,28%, - Krzydłowice (G. Grębocice) 0,27%. Przekroczenie wartości progowej siarki (0,30%) badania wykazały w 2 próbach buraków (14,3% ogółu): - Ustronie w próbie nr 222/bk, - Składowice w próbie nr 138/bk. Buraki liście W liściach buraków zawartość siarki wahała się od 0,17 % do 0,55%. Średnie zawartość dla 12 zbadanych prób wynosi 0,26%. NajwyŜsze zawartości siarki badania wykazały w próbach z poniŝszych obrębów: - Składowice (G. Lubin) 0,55%, 103

105 - Mleczno (G. Rudna) 0,32%, - Dąbrowa Górna (G. Lubin) 0,26%, - Krzydłowiec (G. Grębocice) 0,26%. Progowa zawartość siarki została przekroczona w 1 próbie liści buraków (8,3% ogółu): - Składowice próba nr 138/bl. Kukurydza ziarno W 15 zbadanych próbach ziarna kukurydzy zawartość siarki mieści się w zakresie od 0,08 do 0,36%. Średnia zawartość odpowiada wartości 0,19%. PoniŜej wymieniono 4 obręby (spośród 10), w których badania wykazały najwyŝsze zawartości siarki: - Ustronie (G. Lubin) 0,36%, - Grodowiec (G. Grębocice) 0,33%, - Składowice (G. Lubin) 0,25%, - Księginice (G. Lubin) 0,23%. Progowa zawartość siarki (0,25%) została przekroczona w 2 próbach (13,3% ogółu): - Grodowiec próba nr 369/zk, - Ustronie próba nr 225/zk. Kukurydza łodygi W łodygach kukurydzy zawartość siarki waha się od 0,12% (próba nr 102/łk z obrębu Rynarcice) do 0,40% (próba nr 41/łk z obrębu Rudna). NajwyŜsze zawartości siarki badania wykazały w poniŝszych 3 obrębach: - Rudna (G. Runa) 0,40%, - Składowice (G. Lubin) 0,36%, - Grodowiec (G. Grębocice) 0,31%. W łodygach kukurydzy nie stwierdzono przekroczenia progowej zawartości siarki 0,50%. Pszenica, pszenŝyto, Ŝyto ziarno Zawartość siarki w zbadanych ziarnach zbóŝ kształtuje się w następujących przedziałach: - w pszenicy 0,11 do 0,30%, średnia 0,21%, - w pszenŝycie 0,15 do 0,26%, średnia 0,20%, - w Ŝycie 0,14 do 0,28%, średnia 0,21%. 104

106 W pszenicy najwyŝszą zawartość siarki (0,30%) badania wykazały w obrębie śuków (G. Polkowice), w pszenŝycie (0,26%) w obrębie Krzydłowice (G. Grębocice), w Ŝycie (0,28%) w obrębie Składowice (G.Lubin). Zawartość progowa siarki (0,25%) została przekroczona w 17 próbach ziarna zbóŝ (14,5% ogółu prób zbóŝ): - w 14 próbach ziarna pszenicy, - w 2 próbach ziarna Ŝyta, - w 1 próbie ziarna pszenŝyta. Przekroczenia progowej zawartości siarki badania wykazały w niŝej wymienionych obrębach: w ziarnie pszenicy w ziarnie pszenŝyta w ziarnie Ŝyta Dąbrowa pr. nr 648/z Krzydłowice p. nr 665 Grodowiec p. nr 655/z Komorniki p. nr 629/z Składowice p. nr 728/z Tarnówek p. nr 634/z Tarnówek p. nr 637/z śuków p. nr 639/z Proszyce p. nr 676/z Stara Rzeka p. nr 674/z Krzydłowice p. nr 664/z Mleczno p. nr 698/z Rudna p. nr 667/z Rynarcice p. nr 691/z Toszowice p. nr 705/z Juszowice p. nr 637/z Ustronie p. nr 729/z Pszenica, pszenŝyto, Ŝyto słoma Słoma zbadanych zbóŝ wykazuje zróŝnicowanie zawartości siarki od 0,11% (słoma pszenicy) do 0,22% (słoma pszenŝyta). Średnie zawartości wykazują bardzo małe zróŝnicowanie od 0,18% do 0,21%. śadna zbadana próba słomy zbóŝ (50 prób) nie wykazała zawartości siarki wyŝszej, od wartości progowej 0,50%. Trawa Zawartość siarki w trawie waha się w zakresie od 0,11% do 0,28%. NajwyŜszą zawartością charakteryzuje się próba nr 620/tr z Mleczna (G. Runa). Kolejną najwyŝszą zawartość 0,26% - stwierdzono w obrębach: Tarnówek, Grodowiec, Mleczno i Rudna. Średnia zawartość wynosi 0,19%. We wszystkich 53 próbach trawy zawartość siarki była niŝsza od zawartości progowej 0,50%. 105

107 Kapusta Zawartość siarki w główkach kapusty wykazywała zróŝnicowanie od 0,07% do 1,19%. Średnia zawartość siarki dla 29 prób wynosi 0,34%. NajwyŜsze zawartości siarki badania wykazały w próbach z obrębów: - Dąbrowa 1,19%, - Rudna 1,15%, - Rynarcice 0,82%, - Rynarcice 0,56%, - Stara Rudna 0,44%. W 3 próbach, spośród 29, badania wykazały zawartość siarki wyŝszą od zawartości progowej 0,70%. Wykres 16. Średnie zawartości siarki w roślinach (S - %) Ziemniaki 0.2 Buraki - korzenie 0.22 Buraki - liście 0.26 Kukurydza - ziarno 0.19 Kukurydza - łodygi ZboŜa - ziarno ZboŜa - słoma Trawa Kapusta

108 9. OCENA PRZESTRZENNEGO ODDZIAŁYWANIA ZBIORNIKA śelazny MOST NA GLEBY I ROŚLINY 9.1. Analiza występowania metali w glebach w funkcji odległości od zbiornika osadów poflotacyjnych oraz w zaleŝności od właściwości gleb Istotnym zagadnieniem z punktu widzenia oceny oddziaływania emisji pochodzących ze zbiornika na gleby jest analiza zaleŝności zawartości metali w glebach od odległości od granic zbiornika. Badanie zaleŝności poziomu zawartości metali od odległości od źródła emisji przeprowadzono za pomocą korelacji Pearsona przy poziomie istotności p <0,05, zarówno dla całego zbioru danych, jak równieŝ dla podzbiorów wyróŝnionych ze względu na połoŝenie w stosunku do róŝy wiatrów Rysunek 1. W analizie uwzględniono miedź, kadm i ołów jako metale wskaźnikowe, potencjalnie stanowiące ładunki zanieczyszczeń związane z emisjami pyłów ze zbiornika odpadów poflotacyjnych. Rysunek 1. Rozmieszczenie punktów poboru próbek glebowych i roślinnych w stosunku do kierunków geograficznych oraz odległości od zbiornika odpadów poflotacyjnych śelazny Most 107