INSTYTUT ZOOLOGICZNY. Tom VIII Warszawa, 15 X 1960 Nr 25. Tadeusz P enozak. Nowe przypadki zm ienności ciernika G asłerosteus aculeatus L.

Transkrypt

1 P O L S K A A K A D E M I A NAI'K INSTYTUT ZOOLOGICZNY FRAGMENTA FAUNISTICA Tom VIII Warszawa, 15 X 1960 Nr 25 Tadeusz P enozak Nowe przypadki zm ienności ciernika G asłerosteus aculeatus L. HoBbie cjiynan M3MeHHMBOCTM Tpexnrjion kojuouikh Gasterosteus aculeatus L. New cases of variability of the stickleback G asterosteus aculeatus L. [z 3 rys. w tekście] Udostępnione mi przez In sty tu t Zoologiczny Polskiej A kademii Nauk cierniki z Norwegii i Morza Białego różnią się dość znacznie od opisanych cierników z Polski pokrojem całego ciała lub też pokrojem poszczególnych jego części. Opis tego materiału bez znajomości innych przypadków zmienności o podobnym charakterze może nasunąć przypuszczenie, że mamy do czynienia z nową formą, lub rasą ciernika. P akt ten zmusza mnie do przytoczenia krótkiej charakterystyki ciernika f. trachura Cuv. et Y al., z wymienieniem kilku istniejących przypadków zmienności w obrębie tej formy. Gasterosteus aculeatus L. f. trachura Cuv. et V al. ciernik o trzech kolcach grzbietowych i sześciu lub siedmiu tarczkach podstawowych Tiłożonych w następujący sposób: 1. I0 I I 0 I I I, IV.-Y o V I lub 2. I0 II0 I H i IV2 Y0 VI0 Y II3.

2 404 \ T. Penczak 2 Liczba płytek okrywających boki ciała dochodzi do 27 plus dobrze ukształtowany kil ogonowy. Liczba promieni w płetwach jest następująca: D I I I (9) (14), C 12, A I (7) 8 10 (11), V I 1, P (9) 10 (11). Pancerz boczny oraz pierwsze tworzące go płytki w partii głowowej przybierają dość charakterystyczne kształty, często bardzo typowe dla niektórych stanowisk. P an cerz boczny może być zapoczątkowany regularnymi płytkami, lub nieregularnymi ułożonymi ściśle lub luźno. Płytki pancerza mogą przebiegać szerokim lub wąskim pasmem przez ciało ryby, byw ają ułożone dachówkowato, ewentualnie stykają się k rawędziami, lub ułożone są tak, że pomiędzy nimi widać pasemka gołej skóry. Wielkość dojrzałych okazów waha się w granicach od 35 do 80 i czasami do 110 mm (Ocean Wielki). Składam serdeczne podziękowanie Dyrektorowi Instytutu Zoologicznego Polskiej Akademii Nauk prof, dr Tadeuszowi J a c z e w s k i e m u za udostępnienie mi do opracowania wymienionych materiałów. Serdeczne podziękowanie składam prof, dr Tadeuszowi W o l s k ie m u za okazaną pomoc przy opracowaniu tego materiału. P raca została wykonana pod kierunkiem prof. dr T. W o l s k ie g o Kierownika K atedry Zoologii Systematycznej Uniwersytetu Łódzkiego. C IE R N IK I Z N O R W E G II Materiał pochodzi z dwóch stanowisk. Pierwsze stanowisko reprezentowane jest tylko przez jednego ciernika, złowionego w małym zbiorniku na łąkach wyspy Herdla koło Bergen, 23 V I I 1932 przez J. S. Ruszkowskiego. Okaz ten wykazuje duże podobieństwo do cierników z Polski, a różni się znacznie od zebranych cierników we fiordzie. Jest to samica z jajnikami wypełnionymi ikrą. Układ płytek bocznych rozpoczyna się u niej dwiema małymi nieregularnymi płytkam i z przodu, następne dwie są również małe lecz kształtem zbliżone już do pozostałych płytek tułowiowych. Kolce grzbietowe i brzuszne u tego okazu są stożkowate i piłkowane. Całkowita długość ciała wynosi 52 mm, długość ciała bez C 46 mm, długość kila ogonowego 6 mm, stosunek pomiaru długości kila do długości ciała

3 3 Nowe przypadki zmienności O. aouleatus L. 4Q5 bez C 0,13. Liczba płytek bocznych z prawej jak i lewej strony wynosi 24 L Liczba promieni w płetwach jest następująca: D I I I 11, C 12, A I 8, Y 1 1, P 10. Przytoczony powyżej opis oraz dane liczbowe nie odbiegają w żadnym przypadku od opisu typowego ciernika z Polski należącego do f. trachura Cuv. et Y a l. Materiał z drugiego stanowiska w liczbie 30 okazów został zebrany w czasie 1 10 Y I I I 1927 przez J. 8. R u s z k o w s k ie g o we fiordzie koło wyspy Herdla, 25 km od Bergen. Rys. 1. Gasterosteus aouleatus L. f. trachura Cuv. et V a l. z fiordu koło w yspy Herdla (Norwegia). x U/z Wszystkie cierniki m ają jednakowy pokrój ciała, ale odmienny od spotykanego najczęściej w Polsce. Wysokość ciała oraz długość głowy są u tych cierników małe w stosunku do całkowitej długości ciała, przez co ryby te ogólnym pokrojem zbliżone są do cierniczka Pungitius pungitius (L.) [rys. 1]. Ha skutek wydłużonej części tułowiowej płetwy grzbietowa i odbytowa wydają się być przesunięte do tyłu. Kolce grzbietowe są krótkie, masywne, piłkowane i osadzone na dużych tarczkach grzbietowych. Kolce brzuszne nie wyróżniają się niczym w budowie, natomiast skrzydła pasa miednicowego są u tych cierników wąskie, pozbawione rozgałęzień na końcach i delikatniejsze aniżeli u cierników z Polski. Układ płytek bocznych rozpoczyna się u tych ryb dwiema lub trzem a nieregularnymi płytkam i. Leżące za mmi, norm alnie ukształtowane płytki tułowiowe okrywające boki ciała są u tych cierników stosunkowo szerokie [rys. 1]. Jeden z okazów ma małe braki w opancerzeniu po prawej i lewej stronie ciała, które być może powstały na skutek me- 1 P łytek tw orzących kił ogonow y nie uwzględniam.

4 406 T. Penczak 4 chanicznego uszkodzenia, lub są bardzo rzadko spotykaną anomalią. Po prawej stronie ciała przerwa w opancerzeniu wynosi 0,5 mm pomiędzy drugim a trzecim kolcem grzbietowym. Po lewej stronie ciała jest również mała przerwa w opancerzeniu pod ostatnim miękkim promieniem płetwy grzbietowej. Z lewej strony ciała płytki boczne, które normalnie zrastają się tworząc kil ogonowy, u tego okazu leżą ułożone luźno na trzonie ogonowym w liczbie 7 sztuk. Dane liczbowe odnoszące się do 30 omawianych cierników zam ykają się w następujących granicach: całkowita długość ciała mm, długość ciała bez O mm, długość kila ogonowego 4,5 7,5 mm, stosunek pomiaru średniej długości kila do średniej długości ciała bez C wynosi 0,11. Liczba płytek bocznych zamyka się w granicach od 24 do 25 sztuk. Liczba promieni w płetwach jest u tych cierników następująca: D I I I , C 12, A , VII, P 1 0. Na uwagę u tych cierników zasługuje stosunkowo krótki kil ogonowy, rzadko spotykany u cierników f. trachura Cuv. et Y a l., ze znanych mi stanowisk w Polsce. D rugą wyróżniającą się cechą jest stosunkowo duża liczba promieni miękkich w płetwie grzbietowej i odbytowej. J a k widać z powyższego opisu cierniki te różnią się znacznie od cierników z Polski i opisanego powyżej okazu z łąk na wyspie Herdla koło Bergen (Norwegia). Jednak na podstawie znajomości wielu odchyleń od typowej formy u cierników z Polski i opisywanych w obcej literaturze, cierniki z fiordu przyjmuję za formę trachura C tjv. et V a l., polimorficznego gatunku Gasterosteus aculeatus L., formę najbardziej pospolitą i w ykazującą duże zróżnicowanie w budowie ciała, lub poszczególnych narządów. C IE R N IK I Z MORZA B IA ŁEG O Materiał w liczbie 7 sztuk został zebrany w 1896 roku w Morzu Białym przez D. S i n i c y n a. O ile cierniki z Norwegii różniły się od najczęściej spotykanych przedstawicieli G. aculeatus L. f. trachura Cuv. et Y a l. ogólnym pokrojem ciała, o tyle cierniki z Morza Białego różnią się od typowych przedstawicieli tej formy tylko budową niektórych elementów kost

5 5 Nowe przypadki zmienności G. aculeatus L. 407 nych. Sylwetka ciała tych cierników jest pośrednia pomiędzy wysmukłą a krępą (ten ty p budowy jest najbardziej charakterystyczny dla cierników z Polski). O. Rys. 2. Początek układu płytok bocznych i skrzydła pasa m iednicowego U G. aculeatus L. f. trachura Cuv. ot V a l. X l 1/2. a. z torenów Polski; b. z Morza Białego Układ płytek bocznych rozpoczyna się u tych cierników nieregularną płytką [rys. 2b]. Druga z kolei zbliżona jest kształtem do rombu, następne zaś mają już kształt płytek tułowiowych. Zewnętrzne brzegi płytek bocznych są u tych b Rys. 3. P łytk i tułow iow e u G. aculeatus L. f. traohura Cuv. ot Y a l. z Morza Białego. x 3 cierników piłkowane, a powierzchnie ich zaopatrzone w dość duże wypukłe wyrostki na wysokości linii bocznej [rys. 3]. Opisany powyżej przypadek zmienności znany jest już w literaturze u G. aculeatus L. f. crenobionta B acescu et Mayek.

6 4 08 T. Penczak 6 Na omówienie zasługuje również budowa pasa miednicowego. Skrzydła pasa miednicowego zakończone są u tych cierników dwoma, zaokrąglonymi wyrostkami, ledwie dosięgającymi dolnego brzegu płytek bocznych [rys. 2b]. Należy zaznaczyć, że skrzydło pasa miednicowego u cierników z terenów Polski są długie, zachodzą na płytki boczne sięgając niekiedy swą górną krawędzią połowy wysokości płytek i wyżej, oraz że górne krawędzie skrzydeł miednicy zakończone są dwoma, lub trzem a stożkowatymi wyrostkami [rys. 2a]. Dane liczbowe omawianych siedmiu cierników są następujące: całkowita długość ciała mm, długość ciała bez C mm, długość kila ogonowego 7 9 mm, stosunek pomiaru długości kila do długości ciała bez C 0,13, liczba płytek bocznych od 24 do 25 sztuk. Liczba promieni w płetwach jest u tych okazów następująca: D I I I 12 14, C 12, A , V 1 1, P 10. Oierniki te, jak widać z przytoczonych danych, charakteryzują się dużymi rozmiarami sięgającymi górnej granicy długości cierników z terenów Polski. Na uwagę zasługuje również liczba promieni w płetwie grzbietowej, a zwłaszcza odbytowej (A 11). Opisane powyżej cierniki z Morza Białego, podobnie jak cierniki z Norwegii są przedstawicielami G. aculeatws L. f. traohura Cuv. et Y a l. PIŚM IE N N IC T W O A n d r i a s z e w A. P., 1954, R yb y siewiornych moriej SSSR Izd. Akad. N auk SSSR, Moskwa. B a c e s c u M., M a y e r R., 1956, Cerootari Asupra Gihidrinilor (Gasterosteus aouleatus L.) D in A pele R om inesti. Bul. Inst. de Cercetari Pisoicole, A nul. B ucarest. 1 5, Nr 2. B a g g e r m a n B., An experim ental study on th e tim ing of breoding and m igration in th e tliree-spined stickleback (Gasterosteus aculeatus L.). Aroh. N eerland. de Zoolog., L eiden 12. B e r g L. S., R yb y priesnych w od SSSR i sopriedielnych stran, III. Izd. A kad. N auk SSSR, Moskwa. B e r t i n M. L., L a valeur des caraoteres specifiquos dans le genre Gasterosteus L in n A B ull, du Mus. N at. H ist., Paris B e r t i n M. L., R echerehes bionom iques, biom etriques et system atiques sur les epinoches (G asterosteidos). Ann. Inst. Oceanograf, de M onaco, 2.

7 7 Nowe przypadki zmienności G. aculeatus L L e i n e r M., Fortsetzung der okologisclio Studien an G. aculeatus L. Z. Morpli. Okol. der Tiere, Berlin, 16. P e n c z a k T Studia nad eiernikiem Gasterosteus aculeatus L. w P o l sce, cz. I. Fragm. faun. W arszawa. T a g l i a n i G., Sulla variabilita di alouni carattori quantitativi di Gasterosteus aculeatus L. del fium e Sarno (Campania) con una esposisione riassuntiva dei principali processi aritm etici statistica, bioinetrici. Ar cli. Zool. Italiano, N apoli 1 1. PE3IOME T p e x u r j i b i e kojuoiukh, c o G p a m ib ie b (Jmopjie okojio o c T p o B a r e p R jih (25 km ot B e p r e H a ), O Tjm naiotch ot y m e o rra c a H H b ix K O Jiiom ek Gasterosteus aculeatus L. f. trachura Cuv. e t Y a l. H3 BOHOeMOB n o n b i u i l H JipyT H X C B poneh C K H X C T p ail MHbIM C TpoeH H em T e n a, hjihiioh h < )opmoh c n a H H b ix K O JiioneK, C T p o e- n iiem c n iih H b ix mhtkob h CTpoeH H em T a 3 0 B o ro n o j i c a [pac. 1]. Kojuoiukh H3 E e j i o r o M o p n o ra n n a io T C H ot ochobhoh M a c cb i o c o S e ił 3 T o ro B H n a S o u b iu H M H p a3m epam M, C T p o eim em kocthiibix njiact H H O K h T a 3 0 B o ro n o a c a [ p a c. 2b, 3]. H e c M O T p a H a 3 H a - M HTeJIbHbie OTJIHHHH B C TpoeH H H TpeXHIMIblX KOJIIOUieK H3 O nh - c a H H b ix M ect O H axojk R eh H ii a B T o p c r a i a e T, hto B ce ohh n p w H a jijie>kat k Gasterosteus aculeatus L. f. trachura Cuv. et V a l. T o jib K O H a K o n jie H H e c o o T B e T C T B y io m ero K O Jin aect B a t iaktob, iio jit B epjk H eh H b ix HHbiMH H C C JienoB aiih H M H, no3b O JiH T p a 3 p e - IUHTb B o n p o c S o jlb llio f i BIiyTpHBHJfOBOH H3MCHMHBOCTH y T p e - XHIMIOH KOJIIOIIIKH. SUM M ARY Threespined sticklebacks captured in a Fiord near Herdl Island (25 km from Bergen) differ from already described ones (G. aculeatus L. f. trachura Cuv. et Y a l.) from Poland and other European countries in body shape, length, shape of dorsal spine, the shape of dorsal bony plates as well as in shape of pelvic lateral bones [fig. 1].

8 410 T. Penc.zak 8 Threespined sticklebacks captured in Wbite Sea may be distinguished from most often encountered specimens of this form by large size, shape of the lateral bony plates and the pelvic bone [fig. 2b, 3]. In spite of the differences in shape noticed in all the sticklebacks from already mentioned places, the author considers the specimens described in his paper to represent G. aculeatus L. f. trachura Cuv. e t Y al. Only accumulation of an adequate number of facts based on experim ental d ata will allow to accept a confirmed a ttitude towards the far advanced variation in sticklebacks. K atedra Zoologii System atycznej U niw ersytetu Łódzkiego R edaktorzy pracy Prof. dr St. Feliksiak i dr M. Gąsowska Państwowe W ydawnictwo Naukowe Warszawa 1960 Nakład egz. Ark. w yd. 0,5 druk. 0,5. Pap. druk. sat. kl. III. 80 g B I. Cena zł 6.- Nr zam. 218/59 H -ll Wrocławska Drukarnia Naukowa