Załącznik II AUTOREFERAT W JĘZYKU POLSKIM

Transkrypt

1 dr inż. Anna Wysokińska Katedra Rozrodu i Higieny Zwierząt Wydział Przyrodniczy Uniwersytet Przyrodniczo-Humanistyczny w Siedlcach ul. Prusa Siedlce Załącznik II AUTOREFERAT W JĘZYKU POLSKIM Siedlce 2014

2 1. IMIĘ I NAZWISKO: Anna Wysokińska 2. POSIADANE DYPLOMY, STOPNIE NAUKOWE: 1995r. magister inżynier zootechniki, Wydział Rolniczy, Wyższa Szkoła Rolniczo-Pedagogiczna praca magisterska pt.: "Zmienność cech wielkości ciała i okrywy włosowej u szynszyli (Chinchilla velligera) Promotor : prof. dr hab. Stanisław Socha 2003r. doktor nauk rolniczych w zakresie zootechniki, Wydział Rolniczy, Akademia Podlaska w Siedlcach praca doktorska pt.: Ocena przydatności do inseminacji knurów mieszańców Duroc x Pietrain i Hampshire x Pietrain na podstawie jakości ejakulatów i aktywności płciowej Promotor: prof. dr hab. Stanisław Kondracki 3. INFORMACJE O DOTYCHCZASOWYM ZATRUDNIENIU W JEDNOSTKACH NAUKOWYCH: r r. asystent, Katedra Zoohigieny i Profilaktyki Weterynaryjnej, Wydział Rolniczy, Akademia Podlaska w Siedlcach. od r. adiunkt, Katedra Rozrodu i Higieny Zwierząt, Wydział Przyrodniczy, Akademia Podlaska (od 2010 roku Uniwersytet Przyrodniczo-Humanistyczny w Siedlcach). 2

3 4. OSIĄGNIĘCIE NAUKOWE (ZGODNIE Z ART. 16 UST. 2 USTAWY Z DNIA 14 MARCA 2003 ROKU O STOPNIACH NAUKOWYCH I TYTULE NAUKOWYM ORAZ O STOPNIACH I TYTULE W ZAKRESIE SZTUKI DZ. U. NR 65, POZ. 595 ZE ZM.) a) Tytuł osiągnięcia naukowego: Możliwości zwiększania efektywności użytkowania rozpłodowego knurów w drodze krzyżowania międzyrasowego b) Publikacje składające się na główne osiągnięcie naukowe: 1. Wysokińska A., Kondracki S. 2013, Assessment of the effect of heterosis on semen parameters of two-breed crosses of Duroc, Hampshire and Pietrain boars. Archiv Tierzucht 56 (7): Kondracki S., Wysokińska A., Banaszewska D., Zajda J. 2006, Breed-related variation in ejaculate traits of AI boars. Animal Science Papers and Reports 24 (3): Wysokińska A., Kondracki S., Kowalewski D., Adamiak A., Muczyńska E. 2009, Effect of seasonal factors on the ejaculate properties of crossbred Duroc x Pietrain and Pietrain x Duroc boars as well as purebred Duroc and Pietrain boars. Bulletin of the Veterinary Institute in Pulawy 53: Wysokińska A., Kondracki S., Banaszewska D., Kondracka D. 2006, Frequency of morphological changes in spermatozoa from the boar semen of different breeds. Animal Science Papers and Reports 24 (3): Wysokińska A., Kondracki S., Banaszewska D. 2006, Application of spermiogram classification in the evaluation of the semen morphology of Duroc x Pietrain crossbreeds and purebred Duroc and Pietrain. Animal Science Papers and Reports 24 (3): Wysokińska A., Kondracki S. 2014, Assessment of sexual activity levels and their association with ejaculate parameters in two-breed hybrids and pure-bred Duroc and Pietrain boars. Annals of Animal Science 14 (3): Wkład Wnioskodawcy w wyżej wymienione prace przedstawiono w załączniku IV, natomiast oświadczenia współautorów w załączniku VIII. 3

4 c) Omówienie celu naukowego w/w prac i osiągniętych wyników wraz z omówieniem ich ewentualnego wykorzystania. Efektywność rozrodu jest głównym czynnikiem determinującym gospodarcze wykorzystanie trzody chlewnej. Poprawa efektywności rozrodu pozwala zmniejszyć wielkość stada podstawowego loch i knurów oraz koszty ponoszone na produkcję prosiąt, a to determinuje obniżkę kosztów tuczu i poprawia ekonomiczną efektywność produkcji żywca wieprzowego. Efektywność rozrodu w dużym stopniu zależy od samców i w tym elemencie można uzyskać największe korzyści gospodarcze. Samców jest bowiem znaczenie mniej niż samic, a ich oddziaływanie jest znacznie większe. Wybór samca, zwłaszcza samca przeznaczonego do użytkowania inseminacyjnego nie jest prostym zadaniem. W momencie wyboru knura znane są informacje o jego wartości hodowlanej (wynik oceny przyżyciowej, ewentualnie oceny stacyjnej ojca lub rodzeństwa i użytkowość matki). Brak jest natomiast danych o przydatności rozpłodowej samca, jego płodności i przydatności nasienia do obróbki laboratoryjnej i obrotu przedinseminacyjnego. Ważna jest także aktywność płciowa knura i łatwość oddawania nasienia. Poziom cech reprodukcyjnych ma znaczący wpływ na efektywność produkcji zwierzęcej. Płodność i plenność zwierząt są wynikiem oddziaływania zespołu czynników genetycznych, fizjologicznych i środowiskowych. Do czynników pozagenetycznych determinujących rozrodczość knurów zalicza się między innymi: warunki odchowu w trakcie wzrostu, warunki żywienia i utrzymania, pielęgnację w czasie użytkowania rozpłodowego oraz sposób pobierania nasienia. Do czynników genetycznych należą efekty wynikające z rasy lub linii genetycznej oraz wariantu krzyżowania. Struktura rasowa knurów użytkowanych w inseminacji zależy głównie od zapotrzebowania terenu na nasienie rozpłodników o określonych genotypach. W ostatnich latach obserwuje się wzrost udziału knurów mieszańców kwalifikowanych do rozrodu. Według danych Instytutu Zootechniki ponad 30% zabiegów inseminacyjnych wykonywanych jest nasieniem knurów mieszańców wielorasowych, a blisko 16% nasieniem mieszańców dwurasowych. Łącznie zatem około 46% zabiegów inseminacyjnych wykonuje się nasieniem knurów nie będących rozpłodnikami czystorasowymi. Tak duża skala praktycznego stosowania w inseminacji nasienia knurów mieszańców przesądza o ich dużym znaczeniu gospodarczym i uzasadnia celowość badań nad efektywnością inseminacyjnego użytkowania knurów o różnym poziomie zróżnicowania genetycznego. 4

5 Niektóre obserwacje wskazują, że mieszańce dwurasowe charakteryzują się korzystnymi cechami aktywności płciowej i dużą odpornością na działanie czynników środowiskowych (Sondermann i Luebbe, 2008). Są też spostrzeżenia pokazujące, że ejakulaty knurów mieszańców mają lepsze cechy zarówno w sensie ilościowym jak i jakościowym niż ejakulaty knurów czystorasowych (Ciereszko i in., 2000; Kawęcka i in., 2008; Smital i in., 2004; Smital, 2009; Wolf i Smital, 2009). Sugeruje to, że można je bardziej ekonomicznie i efektywnie wykorzystać w praktyce inseminacyjnej. Okazuje się jednak, że nie wszystkie warianty krzyżowania dają jednakowe korzyści w zakresie cech jakościowych ejakulatu. Są też mieszańce, których ejakulaty odznaczają się mniej korzystnymi cechami niż ejakulaty rozpłodników czystorasowych (Wierzbicki i in., 2010). Przeciwnicy użytkowania knurów mieszańców wskazują na niebezpieczeństwo pozyskiwania mało wyrównanego materiału na tucz w wyniku niekontrolowanych efektów rekombinacji genów, często występujących w następstwie użycia mieszańców w populacjach o niejednorodnej i nie zawsze znanej strukturze genetycznej, a z takimi populacjami mamy do czynienia w wielu rejonach kraju. Efekty wynikające z krzyżowania w dużym stopniu zależą od trafności doboru ras użytych do wytworzenia knurów mieszańców i od umiejętnego ich wykorzystania w praktyce inseminacyjnej. Ustalenie możliwości zwiększania efektywności użytkowania rozpłodowego knurów poprzez krzyżowanie międzyrasowe ma istotne znaczenie praktyczne. Pozwoli bowiem na określenie w jakim stopniu dodatkowe nakłady związane z wytworzeniem mieszańców oraz ze zwiększeniem komplikacji organizacji rozrodu w stadzie, rekompensowane są korzyściami wynikającymi z poprawy przydatności inseminacyjnej knurów mieszańców. W celu ustalenia możliwości zwiększenia efektywności użytkowania rozpłodowego knurów mieszańców przeprowadzono cykl badań w następujących grupach tematycznych: 1. Ocena efektów heterozji u knurów mieszańców Duroc x Pietrain, Hampshire x Pietrain i Hampshire x Duroc w zakresie cech fizycznych ejakulatów, 2. Analiza zmienności cech ejakulatów pobieranych od knurów mieszańców i od knurów czystorasowych, 3. Ocena wpływu czynników sezonowych na cechy ejakulatu knurów mieszańców i knurów czystorasowych, 4. Ocena częstości występowania zmian morfologicznych plemników w nasieniu knurów mieszańców i knurów czystorasowych, 5

6 5. Ocena poziomu aktywności płciowej knurów mieszańców dwurasowych w porównaniu do knurów czystorasowych i ocena zależności cech ejakulatów knurów mieszańców i knurów czystorasowych od poziomu aktywności płciowej knura. Badania te prowadzono przez blisko 9 lat ( ), a w ich wyniku opracowano wiele prac naukowych, kompleksowo obejmujących powyższą tematykę. Najważniejsze wyniki przedstawiono w sześciu oryginalnych pracach naukowych podanych w części b). W pracy Assessment of the effect of heterosis on semen parameters of two-breed crosses of Duroc, Hampshire and Pietrain boars pozycja 1, przeprowadzono ocenę efektów heterozji dla cech fizycznych ejakulatów knurów mieszańców dwurasowych wytwarzanych z udziałem ras Duroc, Hampshire i Pietrain. W wyniku przeprowadzonych badań stwierdzono występowanie dodatnich i wyraźnie zaznaczonych efektów heterozji dla większości cech fizycznych ejakulatu knurów mieszańców wszystkich badanych wariantów krzyżowania. Ujemny efekt heterozji wykazano jedynie dla koncentracji plemników w ejakulacie u knurów mieszańców Hampshire x Pietrain. Największą efektywność ejakulacyjną stwierdzono u knurów mieszańców wytwarzanych z udziałem rasy Hampshire. U tych rozpłodników wykazano wysokie efekty heterozji dla objętości ejakulatu (44,4% u mieszańców Hampshire x Pietrain i 15,56% u mieszańców Hampshire x Duroc), dla ogólnej liczby plemników w ejakulacie (30,45% u mieszańców Hampshire x Pietrain i 36,11% u mieszańców Hampshire x Duroc) oraz dla liczby dawek inseminacyjnych sporządzanych z jednego ejakulatu (22,69% u mieszańców Hampshire x Pietrain i 24,90% u mieszańców Hampshire x Duroc). Wydaje się zatem, że rasa Hampshire może być szczególnie predysponowana jako komponent do wytwarzania knurów mieszańców dwurasowych. Świnie rasy Hampshire charakteryzują się wysoką mięsnością, ale obciążone są genem RN-, który obniża wartość technologiczną mięsa. Dlatego też korzystniej jest użytkować mieszańce z udziałem tej rasy niż czystorasowe rozpłodniki Hampshire. Efekty heterozji stwierdzane dla mieszańców Duroc x Pietrain były wyraźnie mniejsze niż dla mieszańców z udziałem rasy Hampshire i wynosiły od 0,49% do 7,43%. Największą przewagę mieszańców Duroc x Pietrain nad knurami ras rodzicielskich stwierdzono w zakresie ogólnej liczby plemników w ejakulacie. Wyliczony wskaźnik heterozji dla tej cechy był największy i wynosił 7,43%. U rozpłodników dwurasowych Duroc x Pietrain stwierdzono pośrednie wartości koncentracji plemników w ejakulacie i ruchliwości plemników w stosunku do knurów ras rodzicielskich Duroc i Pietrain. Efekty heterozji dla tych cech były dodatnie, ale nie przekroczyły 1%. 6

7 Ważnym osiągnięciem tej części badań było wykazanie, że w wyniku krzyżowania najbardziej popularnych w Polsce komponentów ojcowskich, tj. ras: Duroc, Pietrain i Hampshire uzyskuje się mieszańce dwurasowe wykazujące wyraźne i dodatnie efekty heterozji w zakresie większości cech ejakulatu. Istotne było również to, że mieszańce wytworzone z udziałem rasy Hampshire wykazywały wyraźnie większe efekty heterozji. Ejakulaty pobierane od knurów inseminacyjnych wykazują dużą zmienność w zakresie cech ilościowych i jakościowych, co w praktyce utrudnia efektywne wykorzystywanie nasienia. Zmienność ejakulatu determinowana jest czynnikami genetycznymi (rasa, wariant krzyżowania, linia genetyczna) oraz czynnikami pozagenetycznymi, takimi jak pora roku. W pracy Breed-related variation in ejaculate traits of AI boars pozycja 2, przeprowadzono analizę zmienności podstawowych cech ejakulatów knurów mieszańców dwurasowych i knurów czystorasowych użytkowanych w inseminacji na podstawie danych z obserwacji wieloletnich. Wykazano, że ejakulaty knurów inseminacyjnych cechuje duża zmienność międzyrasowa i zmienność występująca wewnątrz grup rasowych. Duże różnice międzyrasowe obserwowano pod względem podstawowych parametrów ejakulatu ocenianych w stacjach unasieniania loch tj. pod względem objętości ejakulatu i koncentracji plemników w ejakulacie. Największą objętość miały ejakulaty pozyskiwane od knurów rasy Hampshire oraz od knurów mieszańców tej rasy z rasą Pietrain, a relatywnie małą objętość przy wysokiej koncentracji plemników miały ejakulaty knurów rasy Duroc. Objętość ejakulatu knurów rasy Duroc i knurów mieszańców wytworzonych z udziałem rasy Duroc oraz mieszańców Hampshire x Pietrain cechowała stosunkowo mała zmienność wewnątrzrasowa. Cechą ejakulatu o największej zmienności wewnątrzrasowej okazała się koncentracja plemników. Zmienność tej cechy wahała się od około 30% u knurów rasy Duroc (V% = 30,64) do ponad 40% u knurów rasy Pietrain. Ejakulaty knurów rasy Duroc cechowały się przy tym największą koncentracją plemników (średnio 674,98 tys./mm 3 ) istotnie większą niż ejakulaty knurów pozostałych grup genetycznych. Dużą koncentracją plemników cechowały się także ejakulaty mieszańców Hampshire x Duroc. Mała objętość ejakulatu przy dużej koncentracji plemników jest silnie utrwaloną cechą knurów rasy Duroc. Potwierdzenie tego można znaleźć także w wynikach innych prac badawczych (Castro i in., 1996; Czarnecki i in., 1999; Park i Yi, 2002, Kondracki i in., 2011). Warto zwrócić uwagę na fakt, że cechy te rasa Duroc bardzo mocno przenosi na mieszańce dwurasowe. Małą objętość przy dużej koncentracji plemników miały wszystkie mieszańce z udziałem tej rasy, także mieszańce Duroc x Hampshire mimo, że knury 7

8 Hampshire dawały ejakulaty o zupełnie przeciwstawnej charakterystyce i także dobrze przekazują swoje cechy w krzyżówkach dwurasowych. Z przedstawionych danych wynika, że ejakulaty mieszańców Duroc x Hampshire miały cechy bardziej zbliżone do rasy Duroc a znacznie oddalone od cech ejakulatu knurów rasy Hampshire. Wydaje się zatem, że pod względem objętości ejakulatu i koncentracji plemników rasa Duroc w krzyżowaniu dwurasowym wykazuje znacznie większą ekspresję niż rasa Hampshire. Trzeba przy tym dodać, że obie te rasy znane są z dużych efektów heterozji w zakresie cech ejakulatu, jakie dają w krzyżówkach z innymi rasami, na przykład z rasą pietrain co wykazano w pracy Assessment of the effect of heterosis on semen parameters of two-breed crosses of Duroc, Hampshire and Pietrain boars pozycja 1. Zmienność ruchliwości plemników była silnie uzależniona od rasy, a relatywnie mała wewnątrz grup rasowych, szczególnie u knurów mieszańców. Plemniki mieszańców wykazywały większą ruchliwość niż plemniki knurów czystorasowych, a najmniejszy odsetek ruchliwych plemników stwierdzono w ejakulatach knurów rasy Duroc. Zmienność ważnych ekonomicznie cech ejakulatu takich jak ogólna liczba plemników i liczba dawek inseminacyjnych, które można przygotować z ejakulatu wynikała zarówno z różnic międzyrasowych jak również z relatywnie wysokiej zmienności wewnątrz grup rasowych. U knurów mieszańców wykazano mniejszą zmienność wewnątrzgrupową dla ogólnej liczby plemników niż u knurów czystorasowych. Istotnym osiągnięciem tych badań jest określenie relacji pomiędzy zmiennością międzyrasową a zmiennością wewnątrz grup rasowych i grup mieszańców. Istotne jest także to, że zmienność cech ejakulatów występująca w obrębie grup mieszańców dwurasowych jest relatywnie mała i nie przekracza zmienności cech ejakulatów knurów czystorasowych. Zmienność ilościowych i jakościowych cech ejakulatu determinowana jest również przez czynniki środowiskowe. Do czynników środowiskowych oddziaływujących na reprodukcję należy zaliczyć przede wszystkim czynniki sezonowe, a więc temperaturę otoczenia, długość dnia świetlnego oraz intensywność oświetlenia. W miesiącach letnich obserwuje się zwykle pogorszenie jakości nasienia oraz zmniejszoną skuteczność zapłodnień. Wrażliwość rozpłodników różnych ras lub mieszańców na działanie czynników sezonowych może być jednak zróżnicowana. Problem ten podjęto w pracy Effect of seasonal factors on the ejaculate properties of crossbred Duroc x Pietrain and Pietrain x Duroc boars as well as purebred Duroc and Pietrain boars pozycja 3. Określono w niej wpływ czynników sezonowych na cechy ejakulatu knurów mieszańców Duroc x Pietrain oraz Pietrain x Duroc oraz czystorasowych knurów ras Duroc i Pietrain. Na podstawie przeprowadzonych badań stwierdzono, że cechy fizyczne ejakulatu knurów 8

9 czystorasowych oraz mieszańców Duroc x Pietrain i Pietrain x Duroc są zróżnicowane w zależności od pory roku. Najkorzystniejsze cechy ejakulatu stwierdzono w miesiącach jesienno-zimowych (listopad styczeń). Były to ejakulaty o największej objętości i zawierające najwięcej plemników wykazujących ruch postępowy. Najwięcej dawek inseminacyjnych przygotowywano również w okresie późnej jesieni i zimy. Ejakulaty rozpłodników dwurasowych obydwu wariantów krzyżowania charakteryzowały się zdecydowanie większą ruchliwością plemników niż ejakulaty knurów czystorasowych, bez względu na miesiąc pobrania ejakulatu. Ejakulaty o największej ruchliwości plemników otrzymywano od mieszańców Pietrain x Duroc, a o najmniejszej ruchliwości od czystorasowych knurów rasy Duroc. Różnice w ruchliwości plemników w ejakulatach knurów rasy Duroc i mieszańców Pietrain x Duroc były duże i sięgały 10%. Wykazano, że knury mieszańce i knury czystorasowe są w podobnym stopniu wrażliwe na efekt czynników sezonowych pod względem ilości plemników wydalanych w ejakulacie. U knurów wszystkich tych grup ejakulaty o największej liczbie plemników otrzymywano w grudniu i styczniu, natomiast ejakulaty o najmniejszej liczbie plemników pobierano w lipcu od rozpłodników dwurasowych i w miesiącach czerwiec wrzesień od knurów czystorasowych. Z jednego ejakulatu knurów mieszańców Pietrain x Duroc najwięcej dawek inseminacyjnych sporządzano w miesiącach jesienno-zimowych (od września do lutego) natomiast z ejakulatu knurów Duroc x Pietrain najwięcej porcji inseminacyjnych przygotowywano w listopadzie, grudniu i lutym. Od rozpłodników czystorasowych Duroc oraz Pietrain najwięcej dawek inseminacyjnych otrzymywano z ejakulatów pobieranych w miesiącach jesienno-zimowych (listopad styczeń). Sezonowa zmienność objętości ejakulatu knurów poszczególnych ras i mieszańców dwurasowych nie była jednakowa. Ejakulaty knurów mieszańców Duroc x Pietrain i Pietrain x Duroc oraz knurów rasy Duroc miały najmniejszą objętość w miesiącach wiosennych (marzec, kwiecień, maj) i letnich (lipiec, sierpień, wrzesień), a ejakulaty knurów rasy Pietrain w okresie od lutego do kwietnia. Mieszańce Duroc x Pietrain oraz Pietrain x Duroc dawały ejakulaty o pośrednich wartościach tej cechy względem osobników czystorasowych. W ejakulatach knurów mieszańców obydwu wariantów krzyżowania stwierdzono podobne tendencje zmian koncentracji plemników w różnych porach roku. W ejakulatach tych rozpłodników w okresie od stycznia do lipca obserwowano spadek koncentracji plemników, natomiast od lipca następował stopniowy wzrost koncentracji plemników. Nieco inaczej przedstawiały się te zmiany w ejakulatach knurów czystorasowych. W ejakulatach knurów rasy Pietrain pobieranych w miesiącach luty kwiecień stwierdzono największą koncentrację 9

10 plemników. Od kwietnia do czerwca obserwowano zmniejszenie koncentracji plemników w ejakulacie, natomiast w kolejnych miesiącach następował stopniowy jej wzrost. W ejakulatach knurów rasy Duroc największą koncentrację plemników stwierdzono w miesiącach wiosenno-letnich, natomiast od sierpnia obserwowano stopniowy spadek koncentracji plemników. W badaniach tych potwierdzono fakt, że pora roku istotnie wpływa na cechy fizyczne ejakulatów knurów. Istotne jest jednak to, że wpływ ten wyraża się w podobny sposób zarówno w odniesieniu do knurów czystorasowych, jak również w odniesieniu do mieszańców dwurasowych. Wykazano też, że niezależnie od pory roku knury mieszańce wytwarzają ejakulaty o korzystniejszych cechach niż knury czystorasowe. Jednym z podstawowych kryteriów oceny jakości nasienia oraz pośrednio płodności knura jest badanie morfologii plemników. Pozwala ono wnioskować o przebiegu spermatogenezy i spermiogenezy oraz dostarcza informacji o częstości występowania plemników niezdolnych do zapłodnienia. W pracy Frequency of morphological changes in spermatozoa from the boar semen of different breeds pozycja 4, określono częstość występowania plemników zmienionych morfologicznie w nasieniu knurów mieszańców i knurów czystorasowych użytkowanych w inseminacji. Wykazano, że nasienie knurów mieszańców i knurów czystorasowych różni się częstością występowania plemników ze zmianami morfologicznymi. Stwierdzono, że w grupie knurów tej samej rasy lub wariantu krzyżowania mimo niskiej średniej frekwencji plemników zmienionych morfologicznie mogą być knury lub ejakulaty, w których zmiany morfologiczne plemników występują z dużą częstotliwością. Spośród badanych knurów mieszańców najlepsze jakościowo ejakulaty dawały knury Duroc x Hampshire, a spośród rozpłodników czystorasowych knury rasy Duroc. Zarówno u mieszańców Duroc x Hampshire jak i u knurów rasy Duroc nie stwierdzono ejakulatów, w których byłoby więcej niż 5% plemników ze zmianami głównymi. Duży odsetek plemników z takimi wadami może świadczyć o występowaniu zaburzeń w procesie spermatogenezy lub podczas przesuwania plemników w drogach wyprowadzających. Stwierdzono, że średnia zawartość plemników o prawidłowej budowie morfologicznej w ejakulatach knurów mieszańców i knurów czystorasowych jest duża, co wskazuje, że nasienie pobierane od tych rozpłodników nadaje się do wykorzystania inseminacyjnego, jednak ich struktura jakościowa nie była jednolita. Większość ejakulatów mieszańców Duroc x Hampshire (62,5%) zakwalifikowano do grupy o największej zawartości plemników o prawidłowej morfologii, a pozostałe (37,5%) miały także dużą zawartość plemników o poprawnej budowie, mieszczącą się w przedziale 86-10

11 95%. Można zatem powiedzieć, że jakość plemników w ejakulatach mieszańców Duroc x Hampshire jest nie tylko dobra, ale dosyć jednolita. Najmniejszy odsetek plemników o prawidłowej budowie morfologicznej (wynoszący 85,06%) stwierdzono w nasieniu knurów rasy Hampshire. Udział plemników o prawidłowej budowie morfologicznej wynoszący ponad 95% wykazano w około 23-25% ejakulatów knurów tych ras. Prawie 18% ejakulatów knurów rasy Hampshire miało mniej niż 75% plemników o prawidłowej budowie. Badania te wykazały wyraźne zróżnicowanie frekwencji głównych i podrzędnych zmian plemników w ejakulatach knurów różnych ras i mieszańców dwurasowych. Stwierdzono także, że ocena jakości nasienia wyłącznie na podstawie średniej arytmetycznej częstości występowania poszczególnych form morfologicznych plemników nie jest efektywna w ocenie poszczególnych osobników. Dlatego też rozpoczęto prace nad opracowaniem nowej metody klasyfikacji spermiogramów knurów. Nową metodę klasyfikacji spermiogramów knurów opracowano w Katedrze Rozrodu i Higieny Zwierząt Uniwersytetu Przyrodniczo-Humanistycznego w Siedlcach. Przydatność tej klasyfikacji zweryfikowano w pracy Application of spermiogram classification in the evaluation of the semen morphology of Duroc x Pietrain crossbreeds and purebred Duroc and Pietrain pozycja 5. Przeprowadzono w niej ocenę morfologii nasienia knurów mieszańców Duroc x Pietrain i czystorasowych knurów ras Duroc i Pietrain z wykorzystaniem metody klasyfikacji spermiogramów. Do takiej oceny ejakulaty pogrupowano, przypisując im określoną klasę spermiogramu na podstawie budowy morfologicznej plemników. Zastosowanie metody klasyfikacji spermiogramów pozwoliło stwierdzić, że knury mieszańce Duroc x Pietrain cechują się bardzo dobrą jakością nasienia. Wszystkie ejakulaty knurów mieszańców Duroc x Pietrain zakwalifikowano do klas 5 i 4, które według przyjętej klasyfikacji grupują nasienie wysokiej jakości, przydatne bez zastrzeżeń do inseminacji. Spośród 72 badanych ejakulatów knurów mieszańców, aż 71 otrzymało ocenę 5, a tylko jeden z nich sklasyfikowano z oceną 4. Świadczy to o doskonałej jakości ejakulatów mieszańców Duroc x Pietrain, co można stwierdzić nie tylko na podstawie średniej arytmetycznej dla całej grupy ejakulatów, ale także w każdym ejakulacie z osobna. Klasyfikacja spermiogramów ejakulatów pobranych od knurów rasy Duroc pozwoliła stwierdzić, że część badanych ejakulatów nie nadaje się do unasieniania lub ich zastosowanie wiąże się z ryzykiem występowania mniejszej skuteczności zapłodnień. Większość badanych ejakulatów (prawie 89%) zakwalifikowano do klas 5 i 4, które grupują ejakulaty o bardzo dobrej jakości nasienia i o wysokiej przydatności do inseminacji. To właśnie one najbardziej wpływają na średnią arytmetyczną frekwencji 11

12 poszczególnych form morfologicznych, która sugeruje, że nasienie knurów rasy Duroc jest także bardzo dobrej jakości i nie przekracza dopuszczalnych granic zawartości plemników zmienionych morfologicznie. Stosując metodę analizy klasyfikacji spermiogramów wykazano jednak, że prawie 3% badanych ejakulatów ma nasienie o zaledwie dopuszczalnej przydatności do unasieniania (klasa 3), a ponad 8% ocenionych ejakulatów ma nasienie o wątpliwej jakości lub wręcz nieprzydatne do inseminacji (klasy 2,1 i 0). Stosując metodę klasyfikacji spermiogramów knurów rasy Pietrain wykazano, że podobnie jak w przypadku knurów rasy Duroc, także większość ejakulatów knurów rasy Pietrain (91%) ma nasienie o najlepszej przydatności do unasieniania (klasa 5 lub 4). Jednak ponad 4% ejakulatów knurów tej rasy ma wątpliwą przydatność do inseminacji (klasa 3), a 4,17% ejakulatów knurów rasy Pietrain ma nasienie niskiej jakości, które należy uznać za nieprzydatne do unasieniania samic. Spośród 6 badanych knurów rasy Pietrain 3 rozpłodniki dawały ejakulaty o bardzo dobrej jakości (klasa spermiogramu 5 i 4), a pozostałe osobniki wytwarzały ejakulaty zarówno dobrej jakości jak i nie nadające się do inseminacji. W badaniach nad morfologią nasienia knurów czystorasowych i mieszańców dwurasowych wykazano wyraźnie zróżnicowanie jakości plemników zarówno między rasami i grupami mieszańców, jak również w obrębie grup rasowych. Udowodniono, że dla prawidłowej oceny przydatności knurów do inseminacji nie wystarczy średnia arytmetyczna frekwencji morfologicznych zmian plemników, ale potrzebna jest klasyfikacja spermiogramów poszczególnych ejakulatów. Oprócz cech nasienia dla praktyki inseminacyjnej ważne są cechy aktywności płciowej knura. Cechy te wykazują dużą zmienność i w istotny sposób wpływają na przydatność utylitarną knurów inseminacyjnych (Chamberlain i Hughes, 1996; Levis i Reicks, 2005; Ren i in., 2009). Na szybkość wyzwalania i przebieg odruchów kopulacyjnych wpływają różne czynniki, do których zalicza się czynniki genetyczne i czynniki środowiskowe (Petherick, 2005; Galina i in., 2007). W pracy Assessment of sexual activity levels and their association with ejaculate parameters in two-breed hybrids and pure-bred Duroc and Pietrain boars pozycja 6, podjęto badania nad poziomem aktywności płciowej knurów mieszańców dwurasowych w porównaniu do knurów czystorasowych. Przeprowadzono w nich również ocenę zależności cech fizycznych ejakulatów knurów mieszańców i knurów czystorasowych od poziomu aktywności płciowej knura. O aktywności płciowej knurów wnioskowano na podstawie czasu wyzwalania kolejnych odruchów kopulacyjnych podczas pobierania nasienia metodą manualną. W ocenie uwzględniono następujące cechy aktywności płciowej: czas od 12

13 wejścia knura do maneżu do jego wspięcia na fantom, czas od wspięcia knura na fantom do rozpoczęcia ejakulacji, czas ejakulacji, łączny czas kopulacji, czyli czas od skutecznego wspięcia do zsunięcia się knura z fantomu po zakończonej ejakulacji oraz liczbę wspięć knura na fantom niezbędnych do oddania nasienia. Stwierdzono, że knury mieszańce dwurasowe szybciej skaczą na fantom niż knury czystorasowe. Knury mieszańce Duroc x Pietrain mają krótki czas od wspięcia na fantom do rozpoczęcia ejakulacji, ale znacznie dłużej oddają ejakulaty niż knury mieszańce Pietrain x Duroc oraz knury czystorasowe ras Duroc i Pietrain. Knury rasy Duroc charakteryzują się krótkim czasem upływającym od wspięcia na fantom do rozpoczęcia ejakulacji, krótkim czasem ejakulacji i krótkim łącznym czasem kopulacji. Cechy ejakulatu w największym stopniu są związane z czasem ejakulacji i z łącznym czasem kopulacji. Wykazano również, że u knurów ras Duroc i Pietrain w miarę wydłużania czasu ejakulacji i łącznego czasu kopulacji maleje koncentracja i ruchliwość plemników, wzrasta natomiast objętość ejakulatu. U knurów mieszańców dwurasowych w miarę wydłużania czasu ejakulacji i łącznego czasu kopulacji zwiększa się objętość ejakulatu. W praktyce inseminacyjnej ważna jest sprawność knura i szybkość wyzwalania poszczególnych odruchów kopulacyjnych. W wyniku ośmioletnich badań uwzględnionych w pracach składających się na jednotematyczny cykl publikacji wykazano, że poprzez właściwy dobór ras do wytworzenia knurów mieszańców można uzyskać rozpłodniki o większej przydatności inseminacyjnej. Wykorzystanie dobrze skomponowanych knurów krzyżówkowych pozwoli zwiększyć efektywność użytkowania rozpłodowego knurów inseminacyjnych. Badania te udowodniły, że w wyniku krzyżowania najbardziej popularnych w Polsce komponentów ojcowskich, tj. ras: Duroc, Pietrain i Hampshire uzyskuje się mieszańce dwurasowe, wykazujące wyraźne i dodatnie efekty heterozji w zakresie najważniejszych cech ejakulatu, tj. w zakresie objętości ejakulatu, ogólnej liczby plemników w ejakulacie i liczby dawek inseminacyjnych sporządzanych z jednego ejakulatu. Stwierdzono również, że mieszańce wytworzone z udziałem rasy Hampshire wykazywały wyraźnie większe efekty heterozji. Szkoda więc, że w ostatnim czasie rasę Hampshire coraz mniej wykorzystuje się do wytwarzania knurów mieszańców. Ważnym spostrzeżeniem wynikającym z badań opisanych w przedstawionych pracach jest fakt, że zmienność cech ejakulatów pozyskiwanych od mieszańców dwurasowych jest relatywnie mała i nie przekracza zmienności cech ejakulatów pozyskiwanych od knurów czystorasowych. Badania te obalają zatem często prezentowane poglądy o dużej zmienności ejakulatów pozyskiwanych od knurów krzyżówkowych i 13

14 wskazują, że w praktyce inseminacyjnej można używać knurów mieszańców dwurasowych bez ryzyka dużej zmienności pozyskiwanych ejakulatów. W prezentowanych badaniach wykazano również, że zmienność ejakulatów wynikająca z oddziaływania czynników sezonowych u mieszańców dwurasowych nie jest większa od stwierdzanej u knurów czystorasowych. Badania te dokumentują wyraźne zróżnicowanie frekwencji głównych i podrzędnych zmian plemników w ejakulatach knurów różnych ras i mieszańców dwurasowych. Istotnym osiągnięciem tych badań jest wykazanie, że ocena jakości nasienia wyłącznie na podstawie średniej arytmetycznej częstości występowania poszczególnych form morfologicznych plemników nie jest wystarczająca dla oceny poszczególnych osobników, jak również całej grupy genetycznej. Do tego celu niezbędne jest zastosowanie specjalnej klasyfikacji spermiogramów. Poprzez zastosowanie opracowanej klasyfikacji spermiogramów można dokładnie ocenić jakość nasienia knurów. Analiza ejakulatów knurów czystorasowych i mieszańców dwurasowych na podstawie klasyfikacji spermiogramów pozwoliła wykazać, że nie wszystkie ejakulaty mimo wysokiego odsetka plemników o prawidłowej budowie charakteryzują się bardzo dobrą jakością. W badaniach tych wykazano, że stosowanie metody klasyfikacji spermiogramów w ocenie morfologii nasienia knurów pozwoliło na wyszczególnienie konkretnych ejakulatów o gorszej lub lepszej przydatności do inseminacji. Wykazano również, że knury mieszańce dwurasowe charakteryzują się większą aktywnością płciową niż knury czystorasowe. Udowodniono, że mieszańce dwurasowe szybciej reagują na fantom niż knury czystorasowe. Wykazano również, że cechy ejakulatu zależą od aktywności płciowej knura, ale zależność ta jest nieco inna u mieszańców niż u knurów czystorasowych. U knurów czystorasowych w miarę wydłużania czasu ejakulacji i łącznego czasu kopulacji maleje koncentracja i ruchliwość plemników, wzrasta natomiast objętość ejakulatu. U knurów mieszańców dwurasowych w miarę wydłużania czasu ejakulacji i łącznego czasu kopulacji zwiększa się jedynie objętość ejakulatu. Piśmiennictwo Castro M.L.S., Deschamps J.C., Meinke W., Siewedt F., Cardelino R.A Influence of the collection period on volume, motility and semen doses in swine. Ciencia Rural 26: Chamberlain T.S., Hughes P.E The influence of mating frequency and nutrition on the stimulus value of boars. Anim. Reprod. Sci. 43:

15 Ciereszko A., Ottobre J.S., Glogowski J Effects of season and breed on sperm acrosin activity and semen quality of boars. Anim. Reprod. Sci. 64: Czarnecki R., Różycki M., Udała J., Kawęcka M., Kamyczek M., Pietruszka A., Delikator B The growth rate, meatiness value and reproductive performance of young duroc boars and their hybrids with the pietrain breed. Rocz. Nauk. Zoot. 3: Galina C.S., Horn M.M., Molina R Reproductive behaviour in bulls raised under tropical and subtropical conditions. Horm. Behav. 52: Kawęcka M., Pietruszka A., Jacyno E., Czarnecki R., Kamyczek M Quality of semen of young boars of the breeds Pietrain and Duroc and their reciprocal crosses. Arch. Tierz. 51 (1): Kondracki S., Wysokińska A., Iwanina M., Banaszewska D., Sitarz D Effect of sperm concentration in an ejaculate on morphometric traits of spermatozoa of Duroc boars. Pol. J. Vet. Sci. 14 (1): Levis D.G., Reicks D.L Assessment of sexual behavior and effect of semen collection pen design and sexual stimulation of boars on behavior and sperm output-a review. Theriogenology 63: Park C.S., Yi Y.J Comparison of semen characteristics, sperm freezability and testosterone concentration between duroc and Yorkshire boars during seasons. Anim. Reprod. Sci. 73: Petherick J.C A review of some factors affecting the expression of libido in beef cattle, and individual bull and herd fertility. Appl. Anim. Behav. Sci. 90: Ren D., Xing Y., Lin M., Wu Y., Li K., Li W., Yang S., Guo T., Ren J., Ma J., Lan L., Huang L Evaluations of boar gonad development, spermatogenesis with regard to semen characteristics, libido and serum testosteron levels based on Large White Duroc x Chinese Erhualian crossbred boars. Reprod. Dom. Anim. 44: Smital J., De Sousa L.L., Mohnsen A Differences among breeds and manifestation of heterosis in AI boar sperm output. Anim. Reprod. Sci. 80: Smital J Effect influencing boar semen. Anim. Reprod. Sci. 110: Sonderman J.P., Luebbe J.J Semen production and fertility issues related to differences in genetic lines of boars. Theriogenology 70: Wierzbicki H., Górska I., Macierzyńska A., Kmieć M Variability of semen traits of boars used in artificial insemination. Med. Wet. 66 (11): Wolf J., Smital J Quantification of factors affecting semen traits in artifical insemination boars from animal model analyses. J. Anim. Sci. 87:

16 5. OMÓWIENIE POZOSTAŁYCH OSIĄGNIĘĆ NAUKOWO BADAWCZYCH Od rozpoczęcia pracy biorę aktywny udział w realizacji tematów badawczych prowadzonych w Katedrze Rozrodu i Higieny Zwierząt. Moje zainteresowania naukowe dotyczą głównie zagadnień z zakresu rozrodu zwierząt ze szczególnym uwzględnieniem oceny wpływu czynników genetycznych i środowiskowych na efektywność użytkowania rozpłodników różnych gatunków zwierząt oraz oceny przydatności rozpłodowej zwierząt gospodarskich. Moje zainteresowania badawcze można podzielić na następujące grupy tematyczne: 1. Wpływ czynników genetycznych i środowiskowych na cechy nasienia knurów. 2. Zmiany cech ejakulatu zachodzące w miarę rozwoju płciowego knura. 3. Zastosowanie komputerowej analizy obrazu w ocenie morfologii plemników. 4. Badania nad optymalizacją metody klasyfikacji spermiogramów knura. 5. Ocena wrażliwości nasienia knurów na procesy związane z postępowaniem przedinseminacyjnym. 6. Badania nad zmianami populacji zwierząt dziko żyjących. Ad. 1. Mój główny nurt badawczy obejmuje ocenę wpływu czynników genetycznych i środowiskowych na cechy nasienia knurów. Badania te wykazały, że różnice genetyczne są jedną z ważniejszych przyczyn zróżnicowania przydatności knurów do inseminacji. Udowodniono w nich, że rasa lub linia genetyczna albo wariant krzyżowania są podstawowym czynnikiem decydującym o efektywności wykorzystania samca w inseminacji. W badaniach tych wykazano, że knury poszczególnych ras i mieszańców dwurasowych wytwarzają ejakulaty o różnej objętości, różnej koncentracji i ruchliwości plemników oraz zdolności do zapłodnienia. W inseminacji świń różnice te mają duże znaczenie, ponieważ od poziomu wymienionych cech zależy liczba dawek inseminacyjnych, jakie można sporządzić z ejakulatów, a to decyduje o możliwościach wykorzystania rozpłodnika. Specyficzną pod względem cech ejakulatów okazała się rasa Duroc. Knury tej rasy dają ejakulaty o dużej koncentracji plemników, ale są mniej efektywne w użytkowaniu inseminacyjnym, ponieważ objętość ich ejakulatów jest stosunkowo niewielka. Z ejakulatów knurów rasy Duroc wykonuje się w praktyce mniej dawek inseminacyjnych. Aby efektywnie wykorzystać wszystkie plemniki z zagęszczonego nasienia knurów tej rasy, trzeba by stosować bardzo wysokie rozcieńczenia 16

17 ejakulatu, znacznie większe od dopuszczalnych, a to zmniejsza przeżywalność i zdolność zapładniającą plemników. Ważnym spostrzeżeniem tych badań było wykazanie, że u knurów rasy Duroc występuje duża zmienność w zakresie morfologii plemników. Wskazuje to na konieczność częstszego niż u knurów innych ras wykonywania oceny morfologii plemników. Przeprowadzone badania wskazują, że jest to rasa specyficzna, która pod względem cech nasienia znacząco wyróżnia się spośród innych ras współcześnie użytkowanych świń. Udowodniono, że knury rasy Duroc korzystniej jest użytkować w krzyżówkach dwurasowych, ponieważ takie mieszańce wytwarzają ejakulaty o większej objętości i lepszej jakości niż rozpłodniki czystorasowe. Badania z tego zakresu przedstawiono w publikacjach II.A.1, II.A.6, II.A.8, II.D.4, II.D.6, II.D.8, II.D.9, II.D.10, II.D.15, II.D.16, II.D.18, II.D.19, II.D.20, II.D.21, II.D.22, II.D.30, II.D.31, II.D.32, II.D.37, II.D.39. Dużą część moich badań poświęciłam ocenie wpływu czynników środowiskowych na efektywność użytkowania rozpłodowego knurów. Badania te wykazały, że w okresie letnim (od lipca do września) znacząco spada objętość pozyskiwanych ejakulatów, co bardzo niekorzystnie wpływa na ilość uzyskiwanych porcji inseminacyjnych. Najkorzystniejsze cechy mają ejakulaty pobierane w sezonie jesienno-zimowym. Są to ejakulaty o największej objętości i zawierające najwięcej plemników wykazujących ruch postępowy. W tym okresie z jednego ejakulatu przygotowuje się największą liczbę dawek inseminacyjnych. Wykazano także, że czynniki środowiskowe wpływają na udział plemników o prawidłowej budowie morfologicznej. W okresie lata wykazano pogorszenie jakości nasienia wyrażone większym odsetkiem plemników zmienionych morfologicznie niż w pozostałych porach roku. Całokształt badań przeprowadzonych w tym zakresie wskazuje, że jedną z istotnych przyczyn sezonowej zmienności cech nasienia knurów jest atawistyczna skłonność świń domowych do większej aktywności płciowej w okresie naturalnej huczki dzików oraz przejawiania mniejszej aktywności płciowej w okresie niesprzyjającym rozmnażaniu u dzików. Poliestralność świń domowych nie jest bowiem stanem naturalnym, ale między innymi stanowi efekt udomowienia. Badania z tego zakresu przedstawiono w publikacjach II.D.1, II.D.7, II.D.12, II.D.24, II.D.28, II.D.33, II.D.36, II.D.41. Ad.2. Ważnym etapem mojej pracy naukowo-badawczej były badania nad zmianami cech ejakulatu zachodzącymi w trakcie rozwoju płciowego knurów. Badania te wykazały, że w 17

18 pierwszych miesiącach użytkowania zachodzi intensywny rozwój płciowy młodych knurów inseminacyjnych, objawiający się głównie zwiększeniem objętości ejakulatu i liczby wytwarzanych plemników. Udowodniono, że postępujący rozwój funkcji układu rozrodczego kształtującego się jeszcze w pierwszych miesiącach użytkowania knurów, uwarunkowany cechami osobniczymi, może być wyznacznikiem przydatności samca do użytkowania inseminacyjnego. Wykazano znaczące różnice między knurami poszczególnych ras w poziomie cech fizycznych ejakulatu oraz w przebiegu zmian tych cech zachodzących z wiekiem rozpłodników. W badaniach tych ustalono maksymalną wydajność ejakulacyjną osiąganą w określonym wieku knura. Informacje o granicy wieku knurów, przy których następują istotne zmiany ilościowe cech ejakulatu zostały włączone do praktyki inseminacyjnej w postaci instrukcji wdrożeniowej. Wykazano w nich, że rozwój płciowy u knurów najliczniej reprezentowanych inseminacyjnie ras tj. pbz i wbp postępuje dosyć intensywnie w czasie ich użytkowania rozpłodowego do wieku miesięcy, kiedy to rozpłodniki tych ras osiągają maksymalną wydajność ejakulacyjną. Udowodniono, że knury rasy Duroc relatywnie wcześnie osiągają pełną wydajność ejakulacyjną, która w niewielkim stopniu zmienia się w trakcie ich użytkowania. Uwzględniając fakt, że skala zachodzących z wiekiem zmian cech ejakulatu knurów rasy Duroc jest niewielka, oszacowanie przydatności inseminacyjnej tych rozpłodników jest możliwa już w początkowym okresie użytkowania. Wykazano, że do szacowania przydatności inseminacyjnej knurów można wykorzystać także pomiary libido wykonywane na początku użytkowania rozpłodnika. Największą do tego przydatność mają pomiary czasu ejakulacji i łącznego czasu kopulacji, wykonywane na początku inseminacyjnego użytkowania knura. Badania te wykazały, że im dłuższy jest czas ejakulacji i łączny czas kopulacji knura tym większa jest objętość wytwarzanego ejakulatu oraz większa liczba dawek inseminacyjnych uzyskiwanych na początku i w pierwszych kilku miesiącach inseminacyjnego jego użytkowania. Poziom tych zależności maleje jednak wraz z upływem czasu użytkowania i postępującym rozwojem knura. Dlatego kryterium to ma dużą przydatność tylko w pierwszych miesiącach użytkowania knura. Istotnym osiągnięciem było wykazanie, że wraz z wiekiem knura zmieniają się nie tylko cechy fizyczne ejakulatu, ale także morfologia i wymiary plemników. Stwierdzono, że najwięcej plemników zmienionych morfologicznie występuje w ejakulatach młodych knurów w pierwszych miesiącach ich użytkowania. 18

19 Badania z tego zakresu przedstawiono w publikacjach II.A.7, II.A.10, II.D.5, II.D.10, II.D.11, II.D.13, II.D.14, II.D.17, II.D.19, II.D.42, II.E.1, II.E.2. Ad.3. Kolejnym obszarem badawczym, który znalazł się w kręgu moich zainteresowań było zastosowanie komputerowej analizy obrazu do oceny morfologii plemników. Badania te wykazały, że plemniki o prawidłowej budowie morfologicznej różnią się nieznacznie kształtem, który może wywierać wpływ na szybkość docierania do komórki jajowej oraz przeniknięcie przez warstwy ją okrywające. Wykazano w nich występowanie różnic w wymiarach i kształcie plemników w zależności od rasy i wieku rozpłodnika. Różnice międzyrasowe w zakresie cech morfometrycznych plemników były większe w ejakulatach pobieranych w późniejszym wieku tj. w wieku miesięcy niż w ejakulatach osobników młodych, w wieku 7-11 miesięcy, będących w początkowej fazie użytkowania rozpłodowego. Ważnym efektem moich badań było wykazanie związku wymiarów i kształtu plemnika z cechami ejakulatu. W badaniach tych wykazano różnice w wymiarach i kształcie plemników w zależności od ich koncentracji w ejakulacie. Zaobserwowano zależność w zakresie rozmiarów główki plemnika wraz ze wzrostem ich koncentracji w ejakulacie. W ejakulatach mniej skoncentrowanych obserwowano plemniki z nieco większymi główkami, co wynikało z większej ich długości, obwodu i pola powierzchni niż w ejakulatach o dużej koncentracji plemników. Stwierdzono także, że liczba plemników w ejakulacie wpływa na cechy budowy morfometrycznej plemnika. Udowodniono bowiem różnice między ejakulatami o różnej liczbie plemników w zakresie wymiarów i kształtu plemników. W ejakulatach o małej liczbie plemników występują plemniki o większych wymiarach i bardziej wydłużonym kształcie niż w ejakulatach o dużej ich liczbie. Badania z tego zakresu przedstawiono w publikacjach II.A.4, II.A.5, II.A.6, II.A.7, II.A.8, II.A.9, II.A.11, II.D.31. Ad.4. Ważnym osiągnięciem moich zainteresowań naukowych było wykazanie, że ocena jakości nasienia na podstawie średniej frekwencji zmian morfologicznych plemników nie w pełni charakteryzuje płodność rozpłodnika lub grupy rozpłodników. W Katedrze Rozrodu i Higieny Zwierząt Uniwersytetu Przyrodniczo-Humanistycznego w Siedlcach opracowaliśmy metodę klasyfikacji spermiogramów knurów, umożliwiającą ocenę ich 19

20 ejakulatów w skali od 0 (dla ejakulatów o najgorszej morfologii plemników) do 5 (dla ejakulatów o najlepszej morfologii plemników). Klasyfikacja ta umożliwiła wskazanie, jaka część ejakulatów danego knura jest przydatna do inseminacji i wykazuje wysoki wskaźnik płodności, a jaka część ejakulatów powinna być wyeliminowana z procesu sztucznego unasieniania. Badania, z wykorzystaniem tej metody klasyfikacji spermiogramów, przeprowadzone na licznym materiale obejmującym ejakulaty knurów różnych ras wykazały, że ocena nasienia jedynie na podstawie badania morfologii plemników kreuje na ogół pozytywne oceny, bez stwierdzenia w ilu przypadkach uzyskano wyniki odmienne i jaka jest amplituda zmian w jakości plemników w różnych ejakulatach. Udowodniono, że ocena jakości nasienia knura lub grupy knurów oparta wyłącznie na średniej frekwencji występowania zmian morfologicznych plemników w wielu badanych ejakulatach może prowadzić do błędnych wniosków, a rzeczywisty obraz jakości nasienia można uzyskać określając udział ejakulatów przydatnych i nieprzydatnych do inseminacji na podstawie obiektywnej metody klasyfikacji spermiogramów. Opracowana metoda klasyfikacji spermiogramów pozwoliła też określić zmienność jakości ejakulatów każdego knura, co ma duże znaczenie w praktyce inseminacyjnej. Wyniki tych badań przedstawiono w publikacjach II.A.2, II.D.29, II.D.38, II.D.39. Ad.5. W ostatnim okresie mojej pracy naukowo-badawczej zajęłam się oceną wrażliwości nasienia knurów na procesy związane z postępowaniem przedinseminacyjnym. W praktyce inseminacyjnej oprócz standardowych metod oceny nasienia korzystnie jest uwzględnić techniki oceny integralności błon komórkowych plemników. Badania te wykazały, że wrażliwość nasienia na działanie zewnętrznych czynników przedinseminacyjnych jest indywidualną cechą knura i możliwe jest wyselekcjonowanie osobników o dużej przydatności do użytkowania inseminacyjnego. Udowodniono, że prostym i możliwym do praktycznego zastosowania wskaźnikiem wrażliwości nasienia knurów jest frekwencja podrzędnych zmian morfologicznych plemników, określana przy rozpoczęciu użytkowania inseminacyjnego samca. Ocena frekwencji podrzędnych zmian morfologicznych może być wykorzystana jako narzędzie selekcji knurów pod kątem ich przydatności do użytkowania inseminacyjnego. Wskaźnikami potwierdzającymi trafność wyboru samców do inseminacji może być mała dynamika spadku ruchliwości plemników w czasie przechowywania rozcieńczonego nasienia, mała i nie wzrastająca w czasie przechowywania nasienia frekwencja podrzędnych zmian morfologicznych plemników i duża frekwencja plemników 20

21 z nieuszkodzoną błoną komórkową. Ocena zmian integralności błon komórkowych plemników zachodzących w czasie przechowywania nasienia, pobranego od zróżnicowanych genetycznie samców świni domowej z wykorzystaniem dwóch metod barwienia pozwoliła wykazać różnice we wrażliwości nasienia samców czystorasowych i mieszańców na procesy oddziałujące podczas przechowywania nasienia w warunkach in vitro. Badania te wykazały, że knury mieszańce wytwarzają więcej plemników zachowujących integralność błony komórkowej niż samce czystorasowe zarówno po 1, po 24 jak i po 48 godzinach przechowywania. Wyniki tych badań przedstawiono w publikacjach II.A.13, II.E.3. Ad. 6. Jednym z etapów moich badań była analiza zmienności populacji zwierząt dziko żyjących w okręgach łowieckich środkowo-wschodniej Polski. W badaniach tych wykazano znaczną zmienność zasobności łowisk badanej zwierzyny łownej drobnej i grubej, co wyrażało się różną liczebnością populacji tych zwierząt i różnym zagęszczeniem w poszczególnych okręgach łowieckich oraz różnym poziomem eksploatacji populacji. W analizowanych sezonach łowieckich stwierdzono spadek intensywności eksploatacji populacji kuropatwy przy niewielkich zmianach zagęszczenia. Prawdopodobnie ograniczenie pozyskania należy do głównych czynników pozwalających utrzymać stan liczebny kuropatw na praktycznie stałym poziomie. W okręgach łowieckich Polskiego Związku Łowieckiego środkowo-wschodniej Polski stwierdzono znaczną dynamikę zmian populacji lisa, co wyrażało się zróżnicowaną jego liczebnością i zagęszczeniem. Pomimo intensywnej redukcji tego drapieżnika wykazano ponad 3-krotny wzrost liczebności lisów. Stwierdzono, że jedną z przyczyn dużej liczebności lisów może być stosowanie okresowych szczepień przeciw wściekliźnie. Ponad 90-procentowe pobranie szczepionki, stwierdzone na badanym terenie, zapobiegło występowaniu tej choroby wśród lisów. W celu ochrony zagrożonych gatunków zwierzyny drobnej konieczna wydaje się bardziej intensywna redukcja zwiększającej się populacji lisa. W przeprowadzonych badaniach wykazano dynamiczny wzrost liczebności dzika i jelenia w każdym analizowanym okręgu łowieckim. W badanych sezonach łowieckich wykazano prawie dwukrotny wzrost liczebności i zagęszczenia dzika, przy względnie stałym poziomie eksploatacji tego gatunku. Wyniki badań z tego zakresu przedstawiono w publikacjach II.A.12, II.D.25, II.D.26, II.D.27, II.D

22 6. PODSUMOWANIE DOROBKU NAUKOWEGO Mój dorobek naukowy obejmuje łącznie 131 pozycji, w tym 57 oryginalnych prac naukowo-badawczych, z czego 18* publikacji znajduje się w czasopismach indeksowanych w bazie Journal Citation Reports - JCR. Pozostałą część dorobku stanowi 5 prac popularno-naukowych, 3 instrukcje wdrożeniowe oraz 66 komunikatów konferencyjnych. Łączna liczba punktów za publikacje wynosi 385,5 (według list MNiSW zgodnych z rokiem opublikowania) lub 535 (wg listy MNiSW z dnia roku). Sumaryczny Impact Factor (IF) publikacji naukowych według listy JCR (zgodnie z rokiem opublikowania) wynosi 6,121, liczba cytowań według bazy Web of Science wynosi 41, a indeks Hirscha jest równy 4. Zestawienie dorobku naukowego w formie tabelarycznej przedstawiono w załączniku VI. *Łącznie z publikacjami stanowiącymi szczególne osiągnięcie naukowe 22