SOCIAL DIAGNOSIS 2013

Transkrypt

1 Contemporary Economics Quarterly of University of Finance and Management in Warsaw Volume 7 September 213 SPECIAL ISSUE SOCIAL DIAGNOSIS 213 OBJECTIVE AND SUBJECTIVE QUALITY OF LIFE IN POLAND DIAGNOZA SPOŁECZNA 213 WARUNKI I JAKOŚĆ ŻYCIA POLAKÓW Edited by: Janusz Czapiński Tomasz Panek Raport Diagnoza Społeczna 213 finansowany przez: Warszawa: Rada Monitoringu Społecznego Projekt został sfinansowany ze środków Narodowego Centrum Nauki

2 CONTEMPORARY ECONOMICS ABSTRACTED/INDEXED: ABI/INFORM Complete (ProQuest) ABI/INFORM Global (ProQuest) Academic OneFile (GALE Science in Context) Business & Company Profiles (GALE Science in Context) Business and Economics Theory Collection (GALE Science in Context) Cabell s Directories Central and Eastern European Online Library CEJSH Directory of Open Access Journals (DOAJ) Directory of Research Journal Indexing (DRJI) EBSCO ECONIS EconLit EconPapers EconStor (EconBiz) GENAMICS JournalSeek General Business File ASAP (GALE Science in Context) Google Scholar GREENR - Gale Resource on the Environment, Energy and Natural Resources (GALE Science in Context) IDEAS IndexCopernicus Infotrac Custom Journals (GALE Science in Context) International Business (GALE Science in Context) Library of Congress (USA) Ministry of Science and Higher Education list of scored journals (rating score 9 pts) ProQuest Central ProQuest Research Library Research Papers in Economics (RePEc) Scirus SCOPUS Social Science Research Network The British Library The Central European Journal of Social Sciences and Humanities The International Bibliography of the Social Sciences (IBSS)/ProQuest Ulrichsweb WorldCat Zetoc Editor in Chief: Henryk Król Deputy Editor in Chief Piotr Szczepankowski Editorial Manager Marcin W. Staniewski Stat Editor Henryk Rosłaniec Language Editor Mariènne E. Botha Technical Editors Karol Kowalczyk Tomasz Szopiński Associate Editors Zenon Biniek Wiesław Dębski Witold Jakóbik Witold Małecki Danuta Mliczewska Włodzimierz Rembisz Grażyna Rytelewska Maria Sierpińska Tadeusz Szumlicz Ryszard Wilczyński EDITORIAL BOARD: Nur Adiana Hiau Abdullah (Malaysia) Icek Ajzen (USA) Damodaran Appukuttan Nair (India) Hrabrin Bachev (Bulgaria) Richard Blundell (Great Britain) Constantin A. Bob (Romania) Udo Broll (Germany) Tanja Broz (Croatia) Jelena Budak (Croatia) Barbara Czarniawska (Sweden) Didar Erdinç (Bulgaria) József Fogarasi (Romania) Nicolai Juul Foss (Denmark) Bruno S. Frey (Switzerland) Masahiko Gemma (Japan) Srećko Goić (Croatia) Kjell Åge Gotvassli (Norway) Adriana Grigorescu (Romania) Oliver D. Hart (USA) Roman Horvath (Czech Republic) Shelby D. Hunt (USA) Zoran Ivanovic (Croatia) Søren Johansen (Denmark) Sten Jönsson (Sweden) Judit Karsai (Hungary) Elko Kleinschmidt (Canada) Monika Kostera (Sweden) Stephen F. LeRoy (USA) Csaba Lentner (Hungary) Lena Malešević Perović (Croatia) Victor Martinez Reyes (USA) Eric Maskin (USA) Igor Matunović (Croatia) Ieva Meidute (Lithuania) Fatmir Memaj (Albania) Garabed Minassian (Bulgaria) Anayo Nkamnebe (Nigeria) Harald Oberhofer (Austria) Boris Podobnik (Croatia) Nina Pološki Vokić (Croatia) Rossitsa Rangelova (Bulgaria) Assaf Razin (USA) Sanda Renko (Croatia) Richard Roll (USA) Steven Rosefielde (USA) Yochanan Shachmurove (USA) Andrei Shleifer (USA) Eduardo Schwartz (USA) Mirosław Skibniewski (USA) Stanley F. Slater (USA) Lenka Slavíková (Czech Republic) Joel Sobel (USA) Jasminka Sohinger (Croatia) Miemie Struwig (South Africa) Guido Tabellini (Italy) Masahiro Taguchi (Japan) Josip Tica (Croatia) Joachim Wagner (Germany) John Whalley (Canada) Gary Wong (China) The original version: on-line journal ADDRESS OF EDITORS: CONTEMPORARY ECONOMICS, University of Finance and Management in Warsaw, 1-3 Warszawa, 55 Pawia Str., room 211, phone: (22) editorial@ce.vizja.pl PUBLISHER: Vizja Press & IT, 1 29 Warszawa, 6 Dzielna Str. phone/fax: (22) vizja@vizja.pl All articles published in the quarterly are subject to double-blind peer reviews ISSN:

3 Diagnoza społeczna Aby zacytować ten rozdział należy podać źródło: Czapiński, J. (213). Stan społeczeństwa obywatelskiego. Kapitał społeczny. Diagnoza Społeczna 213 Warunki i Jakość Życia Polaków - Raport. [Special issue]. Contemporary Economics, 7, DOI: 1.579/ce Kapitał społeczny Janusz Czapiński Kapitał społeczny stanowi istotę społeczeństwa obywatelskiego, z pewnością zaś społeczeństwa efektywnego rozwojowo (np. Czapiński, 211b; Halpern, 21; Woolcock, 1998) 78. Dlaczego kapitał społeczny miałby wpływać na rozwój gospodarczy wspólnoty? Teoretyczna odpowiedź jest tyleż prosta, niemal oczywista, co ciągle słabo udokumentowana empirycznie (np. Sabatini, 27): ułatwia negocjacje, obniża koszty transakcji, skraca proces inwestycyjny (zmniejsza prawdopodobieństwo zaskarżania kolejnych decyzji władz administracyjnych), zmniejsza korupcję, zwiększa rzetelność kontrahentów, sprzyja długoterminowym inwestycjom i dyfuzji wiedzy, zapobiega nadużywaniu dobra wspólnego i zwiększa solidarność międzygrupową, a także poprzez rozwój trzeciego sektora sprzyja społecznej kontroli działania władz (Coleman, 199; Halpern, 25; Glaeser, Laibson, Sacerdote, 22; Knack, Keefer, 1997; LaPorta i in., 1997; Putnam, 2, 28; Sztompka, 27). Oczywiście zalety kapitału społecznego nie ograniczają się jedynie do efektów ekonomicznych. Rozciągają się na szeroko rozumianą jakość życia społeczeństwa milej jest żyć wśród ludzi, którzy sobie ufają i ze sobą współpracują. Pojęcie kapitału społecznego nie jest ściśle zdefiniowane. Jest za to bardzo pojemne; mieści się w nim wszystko to, co decyduje o zdrowych relacjach społecznych, dbaniu o dobro wspólne i współpracy 79. Według Roberta Putnama (23, 28) kapitał społeczny jest zjawiskiem kulturowym i obejmuje obywatelskie nastawienie członków społeczeństwa, normy społeczne wspierające działania wspólne oraz zaufanie interpersonalne i zaufanie obywateli do instytucji publicznych. Badania Putnama, przeprowadzone we Włoszech dowodzą, że kapitał społeczny budowany jest w długim horyzoncie historycznym i ma charakter dobra publicznego nie jest własnością czy cechą poszczególnych jednostek. Zależy jednak od jednostek, od ich nastawienia, przekonań, systemu wartości. Francis Fukuyama (1997, 2), podobnie jak Putnam, definiuje kapitał społeczny jako zestaw nieformalnych wartości i norm etycznych wspólnych dla członków określonej grupy i umożliwiających im skuteczne współdziałanie. Podstawą współdziałania na rzecz dobra publicznego jest wzajemne zaufanie członków grupy. Zasady, które tworzą kapitał społeczny, rozciągają się od normy wzajemności między dwojgiem przyjaciół aż po bardzo złożone i skodyfikowane doktryny, takie jak chrześcijaństwo czy konfucjanizm. Nie każdy jednak system norm tworzy kapitał społeczny. W przeciwieństwie do Putnama, Pierre Bourdieu (1986, 1993) definiuje kapitał społeczny jako indywidualne inwestycje w sieci związków społecznych. Według niego kapitał społeczny jest dobrem prywatnym, a nie publicznym, i może owocować kapitałem kulturowym, zamożnością, albo kapitałem symbolicznym czyli oznakami statusu społecznego. Kapitał społeczny jednostki jest zasadniczym elementem jej pozycji społecznej. W naszym badaniu przyjęliśmy definicję bliższą Putnamowi i Fukuyamie niż Bourideu. Kapitał społeczny rozumiemy tu jako sieci społeczne regulowane normami moralnymi lub zwyczajem (a nie, lub nie tylko, formalnymi zasadami prawa), które wiążą jednostkę ze społeczeństwem w sposób umożliwiający jej współdziałanie z innymi dla dobra wspólnego. Putnam na podstawie swoich badań przeprowadzonych we Włoszech dowodził dużego gospodarczego znaczenia kapitału społecznego. Poziom rozwoju ekonomicznego traktować można jako efekt kapitału społecznego lub jako jedną z jego funkcji. Oprócz tego służy on: integracji i solidarności społecznej przeciwdziała wykluczeniu i dyskryminacji; uzupełnianiu i wyręczaniu niewydolnych instytucje państwa; kontroli sektora rządowego i wymuszaniu jego odpowiedzialności (accountability of government); kontroli sektora komercyjnego; budowaniu i ochronie kultury lokalnej przed jej komercjalizacją. Jako wskaźniki tak rozumianego kapitału społecznego można przyjąć uogólnione zaufanie interpersonalne, dobrowolną (niewymuszoną np. charakterem samorządu zawodowego) przynależność do organizacji i pełnienie w nich funkcji, udział w nieprzymusowych zebraniach publicznych i zabieranie na nich głosu, organizowanie takich zebrań, dobrowolne działania na rzecz społeczności lokalnej, w tym nieodpłatna praca na rzecz potrzebujących (wolontariat), udział w wyborach parlamentarnych oraz pozytywny stosunek do demokracji, która tworzy najbardziej sprzyjające warunki dla rozwoju kapitału społecznego i sama się nim żywi, stosunek do mniejszości np. seksualnych i generalnie otwartość na innych 8. Przestrzenią, w której i poprzez którą głównie tworzony jest kapitał społeczny, jest trzeci sektor (dobrowolne organizacje pozarządowe i pozarodzinne stowarzyszenia i fundacje) sieć formalnych związków. Sieć nieformalnych związków (rodzinnych, towarzyskich) także może tworzyć kapitał społeczny, ale efektywność kapitału społecznego bywa mniejsza w przypadku silnych związków nieformalnych w obrębie wyodrębnionej grupy, jako że w tym przypadku większe jest ryzyko maksymalizowania korzyści partykularnych (rodzinnych, koteryjnych, mafijnych) kosztem dobra wspólnego. Poleganie na nieformalnym kapitale społecznym ( koneksjach ), zwłaszcza w sferze publicznej, może podważać wiarę w bezstronność instytucji publicznych i zniekształcać ich funkcjonowanie w postaci korupcji, klientelizmu oraz wyprowadzania zasobów publicznych w prywatne ręce. (Raiser, Haerpfer, 78 Szczególnie w krajach bogatszych (Czapiński, 28, 29, 211b). 79 Krytyczny przegląd różnych definicji kapitału społecznego znaleźć można w Hardin (29). 8 Tutaj omówimy wyniki dotyczące niektórych z tych wskaźników. Większość z nich została użyta do budowy syntetycznego wskaźnika kapitału społecznego stanowiącego jeden z wymiarów jakości życia (zob. rozdz. 9.1).

4 Diagnoza społeczna Nowotny i Wallace, 21). Nie oznacza to, że ryzyka takiego nie ma w organizacjach pozarządowych, zwłaszcza w korporacjach i związkach zawodowych. Według Jeremy ego Rifkina (2) zachodnia cywilizacja znalazła się w zwrotnym punkcie. Wobec słabości państw i agresywnej ekspansji globalizującej się komercji słabnie kultura i znika jej różnorodność podstawowe przesłanki zrównoważonego rozwoju. Możliwe są trzy scenariusze: wzrost fundamentalizmu, rozwój czwartego sektora (grup przestępczych) lub rozwój trzeciego sektora (odnowienie społeczeństwa obywatelskiego). Jedyny efektywny scenariusz ratujący demokrację i gwarantujący zrównoważony rozwój to budowa trzeciego sektora. Ale to wymaga spełnienia co najmniej dwóch warunków definiujących kapitał społeczny w rozumieniu Putnama: wzajemnego zaufania ludzi i znacznego udziału wolontariatu w populacji osób aktywnych zawodowo. Wolontariat, czyli nieodpłatna działalność na rzecz wspólnoty, jest bowiem konieczną podstawą rozwoju organizacji pozarządowych (nonprofit pożytku publicznego, zwanych NGO-sami od non-govermental organizations), czyli właśnie trzeciego sektora, którego rozwój Rifkin postrzega jako jedyny pozytywny scenariusz dla demokracji i zrównoważonego rozwoju. Polska nie spełnia ani jednego z tych dwóch kryteriów społeczeństwa obywatelskiego. Pod względem ogólnego zaufania zajmujemy jedno z ostatnich miejsc wśród krajów objętych badaniem European Social Survey (ESS) w 26 i 212 r. (wykres 6.3.1). W Polsce z opinią, że większości ludzi można ufać, zgadzało się według naszego badania zaledwie 1,5 proc. respondentów w 23 i 25 r., 11,5 proc. w 27 r., 13,4 proc. w 29 r. i tyleż samo w 211 r. oraz 12,2 proc. w 213 r., a w ESS w 212 r. 18 proc. trzy razy mniej niż w Danii, Norwegii i Finlandii, które to kraje w ostatnim rankingu jakości życia zajęły wśród 199 państw odpowiednio 15, 1 i 21 miejsce (Polska 39) (UNDP, 213) 81. Znacznie rzadziej też Polacy niż przedstawiciele innych społeczeństw wierzą w dobre intencje bliźnich. Zaledwie 14 proc. rodaków wg ESS z 212 r. (mniej tylko w Bułgarii i Portugalii) i nieco mniej wg Diagnozy Społecznej z 211 r. a nieco więcej wg Diagnozy Społecznej z 213 r. (16 proc.) jest przekonanych, że ludzie najczęściej starają się być pomocni (wykres 6.3.2) ,2 Źródło danych: dla wszystkich krajów, włącznie z Polską ESS - European Social Survey 26 i 212 (odsetek odpowiedzi 7-1 na skali: - ostrożności nigdy za wiele, 1- większości ludzi można ufać ), dla Polski DS Diagnoza Społeczna z lat (odsetek odpowiedzi większości ludzi można ufać na skali: większości ludzi można ufać, ostrożności nigdy za wiele, trudno powiedzieć). Wykres Odsetek osób w wieku 16 i więcej lat ufających innym ludziom Źródło: dla wszystkich krajów European Social Survey 212 (odsetek odpowiedzi 7-1 na skali: - ludzie najczęściej dbają wyłącznie o własne sprawy, 1- ludzie najczęściej starają się być pomocni ), średnia dla wszystkich krajów w 21 r. 27,3. Wykres Odsetek osób w wieku 16 i więcej lat przekonanych, że ludzie najczęściej starają się być pomocni Przejawem niskiej tolerancji Polaków wobec mniejszości jest stosunek do homoseksualistów (wykres 6.3.3). Zaledwie 13 proc. wg ESS z 212 r. (4 od końca miejsce na 24 krajów) i podobnie (8,5 proc.) wg Diagnozy Społecznej 81 Polska w tym rankingu zajęła w 212 r. 39 miejsce; i tak o 5 pozycje lepiej niż w 1998 r. (UNDP, 2). 82 W Diagnozie skala odpowiedzi była nie 11-punktowa lecz 7-punktowa od zdecydowanie tak do zdecydowanie nie. Podane tutaj procenty obejmują odpowiedzi zdecydowanie tak i tak.

5 Diagnoza społeczna z 213 r. zgadza się zdecydowanie z opinią, że homoseksualiści powinni móc układać sobie życie według własnych przekonań Źródło: dla wszystkich krajów, włącznie z Polską ESS - European Social Survey 212, dla Polski DS213 Diagnoza Społeczna z 213 r. Wykres Odsetek osób zdecydowanie zgadzających się z opinią, że homoseksualiści powinni móc układać sobie życie według własnych przekonań Jeśli chodzi o drugi warunek rozwoju społeczeństwa obywatelskiego, czyli trzeci sektor, dane wyglądają następująco. W Polsce zarejestrowanych było w 212 r. 72 tys. stowarzyszeń i 11 tys. fundacji. Zaledwie 6-8 proc. z nich prowadziło wg szacunków GUS aktywną działalność ( ebook/content/podstawowefaktyngo_212_klonjawor_raport.pdf) [pobrano ]). Stowarzyszenia zrzeszają przeciętnie 35 członków, przy czym połowa z nich jest całkowicie bierna. Po roku 2 zatrzymało się na poziomie 4 tys. rocznie tempo przyrostu nowych stowarzyszeń, ale znaczna część w tym czasie wygasza swoją działalność, o czym świadczy systematyczny wzrost odsetka organizacji istniejących dłużej niż 15 lat. Skłonność do stowarzyszania się, gdy przynależność do organizacji stała się po zmianie systemu w pełni dobrowolna, gwałtownie spadła z 3,5 proc. w 1989 r. (World Value Survey) do 14,8 proc. i utrzymała się na tym poziomie do dzisiaj (w 213 r. 13,7 proc.). Lokujemy się pod tym względem, podobnie jak pod względem zaufania, na końcu grupy krajów objętych badaniem European Social Survey w 22 r. (wykres 6.3.4). 3 2,5 2 1,5 1,5 2,6 2,5 2,4 2,3 2,1 2 1,6 1,6 1,6 1,6 1,6 1,3 1,9,7,6,5,4,4,3,14,15,2,17,14 Źródło: dla wszystkich krajów, włącznie z Polską ESS - European Social Survey 22, dla Polski DS Diagnoza Społeczna z lat Wykres Przeciętna liczba organizacji, do których należą respondenci w wieku 16 i więcej lat Spośród osób zrzeszonych 72,2 proc. przyznaje, że uczestniczy aktywnie w działaniach organizacji, do których należą. W tegorocznej edycji Diagnozy spytaliśmy także o rodzaj organizacji, w których działaniach Polacy aktywnie uczestniczą. Najwięcej aktywnych członków mają organizacje religijne (kościelne) (24 proc.), a następnie kluby sportowe (15,3 proc.), związek, koło zainteresowań (np. wędkarskie, filatelistyczne, motoryzacyjne itp.) (13,7 proc.) oraz związek zawodowy (11,7 proc.); w pozostałych 11 typach organizacji wymienionych w kwestionariuszu aktywnie działa po mniej niż 1 proc. spośród wszystkich wykazujących aktywność organizacyjną, a 22,4 proc. przyznaje się do aktywności w organizacji nie wymienionej w kwestionariuszu (wykres 6.3.5). Poszczególne typy organizacji różnią się pod względem struktury płci i wieku aktywnych członków. Do typowo męskich należą kluby sportowe, partie polityczne, koła zainteresowań i organizacje konsumentów, wybierane władze

6 Diagnoza społeczna samorządowe, a znacząca przewaga kobiet jest w organizacjach towarzyskich (klubowych), religijnych, grupach samopomocowych, organizacjach upowszechniających wiedzę i komitetach rodzicielskich (wykres 6.3.6). Jeśli chodzi o strukturę wieku przewagę najmłodszych członków (do 29 lat) mają kluby sportowe, koła zainteresowań i organizacje ekologiczne, najstarsze są natomiast są władze samorządowe, organizacje upowszechniania wiedzy (głównie za sprawą uniwersytetów trzeciego wieku), organizacje religijne, towarzyskie i komitety mieszkańców; w komitetach rodzicielskich przeważają rodzice dzieci w wieku szkolnym, w związkach zawodowych i organizacjach zawodowych osoby w wieku lat; w pozostałych typach organizacji struktura wieku jest w miarę zrównoważona (wykres 6.3.7). Wśród aktywnych członków organizacji przeważają osoby lepiej wykształcone (dyplom wyższej uczelni ma 38 proc., a maturę 35 proc. członków). Największa przewaga osób z wyższym wykształceniem jest w korporacjach zawodowych, partiach politycznych, organizacjach pomocowych, organizacjach upowszechniających wiedzę i w klubach sportowych, natomiast najmniejszy udział członków z wyższym wykształceniem jest w organizacjach towarzyskich i religijnych (wykres 6.3.8). Organizacje ogółem Organizacja religijna, kościelna Inna organizacja Klub sportowy Koło zainteresowań Związek zawodowy Organizacja towarzyska, klubowa Komitet rodzicielski Organizacja pomocowa Komitet mieszkańców Organizacja biznesowa, zawodowa, rolnicza Organizacja upowszechaniająca wiedzę Partia polityczna Organizacja ekologiczna Wybierane władze samorządowe Ośrodek wsparcia, grupa samopomocowa Organizacja konsumentów 23,9 22,4 15,3 13,7 11,7 9,5 8,1 7,8 6,7 6,5 4,9 3,2 2,9 2,7 1,9,4 72,2 Wykres Procent aktywnych członków organizacji ogółem i w przekroju typów organizacji Organizacje ogółem Klub sportowy Organizacja biznesowa, zawodowa, rolnicza Partia polityczna Organizacja pomocowa Związek zawodowy Koło zainteresowań Komitet mieszkańców Komitet rodzicielski Organizacja ekologiczna Organizacja konsumentów Organizacja towarzyska, klubowa Organizacja religijna, kościelna Organizacja upowszechaniająca wiedzę Wybierane władze samorządowe Ośrodek wsparcia, grupa samopomocowa Inna organizacja 48,6 75,3 58,6 81,7 33,2 54,3 68,6 46,9 21,2 54, ,2 29,9 63,8 36,7 55,9 51,4 24,8 41,4 18,3 66,8 45,7 31,4 53,1 78,8 45, ,8 7,1 63,3 Mężczyźni Kobiety 36,2 44,1 Wykres Procentowy udział mężczyzn i kobiet wśród aktywnych członków organizacji

7 Diagnoza społeczna Organizacje ogółem Klub sportowy Organizacja biznesowa, zawodowa, rolnicza Partia polityczna Organizacja pomocowa Związek zawodowy Koło zainteresowań Komitet mieszkańców Komitet rodzicielski Organizacja ekologiczna Organizacja towarzyska, klubowa Organizacja religijna, kościelna Organizacja upowszechaniająca wiedzę Wybierane władze samorządowe Ośrodek wsparcia, grupa samopomocowa Inna organizacja 5,6 11,2 8 6,6 4,3 21,9 19,8 25,3 25,6 2,7 18,1 14,3 29,1 25,7 27,3 34,7 24,3 47,5 29,6 3,9 12,9 24,5 18,3 24,4 26,5 21,7 26,6 21,6 28,1 73,1 18,5 22,7 31,4 26,9 24, ,9 27,3 38,5 25, ,8 26,6 3,5 2 36,2 42,5 4 26,4 48,8 22,4 18,3 34,3 24,7 27,7 2, ,2 22,7 22,7 14,1 19,7 7 4, lat 3-44 lata lat Wykres Procentowy udział czterech grup wieku wśród aktywnych członków organizacji (ze względu na małą liczbę osób pominięto organizacje konsumentów) Organizacje ogółem Klub sportowy Organizacja biznesowa, zawodowa, rolnicza Partia polityczna Organizacja pomocowa Związek zawodowy Koło zainteresowań Komitet mieszkańców Komitet rodzicielski Organizacja ekologiczna Organizacja towarzyska, klubowa Organizacja religijna, kościelna Organizacja upowszechaniająca wiedzę Wybierane władze samorządowe Ośrodek wsparcia, grupa samopomocowa Inna organizacja 5,4 22,2 4,3 3 3,6 8,3 3, ,8 1,6 17,7 3,7 23,7 2,3 16,8 1,9 16,1 2,7 13,3 1,5 25,9 1 24,8,8 7,9 34,6 5,8 27, ,1 24,7 34,6 26, ,1 36,1 48,2 2,3 62,9 37,7 37,9 35,3 3, ,4 37,3 56,7 31, , ,8 39,5 Podstawowe Zasadnicze Średnie 45,7 51, , , ,9 27,1 Wykres Procentowy udział czterech grup wykształcenia wśród aktywnych członków organizacji (ze względu na małą liczbę osób pominięto organizacje konsumentów) Do tej pory mówiliśmy o znaczeniu kapitału społecznego dla rozwoju społeczeństwa, a więc dla jakości jego życia, ale nie przedstawiliśmy żadnych dowodów zasadności tego twierdzenia. Oto garść danych na ten temat. W przekroju międzynarodowym poziom zaufania wiąże się niezwykle silnie z materialnym poziomem życia mierzonym Produktem Krajowym Brutto (PKB) na mieszkańca. Wykres dowodzi, że kapitał społeczny jest istotnym korelatem bogactwa tylko w krajach rozwiniętych. W krajach rozwijających się czynnikiem wyjaśniającym różnice w PKB jest kapitał ludzki, mierzony tutaj przeciętną liczbą lat nauki (wykres 6.3.1). Kapitał ludzki wydaje się istotnym predyktorem także w krajach rozwiniętych, ale w istocie wynika to z silnego w tych krajach pozytywnego związku poziomu wykształcenia z ogólnym zaufaniem. Gdy w równaniu regresji wielokrotnej uwzględnimy na raz poziom wykształcenia i zaufania, okazuje się, że w krajach rozwijających się kapitał ludzki pozostaje istotnym predyktorem PKB, natomiast w krajach rozwiniętych jego moc wyjaśniającą konsumuje kapitał społeczny (tabela 6.3.1).

8 Diagnoza społeczna Kraje rozwijające się Kraje rozwinięte 1 MEX 6 R kwadrat dla Liniowej =,27 CAN SWE DNK 8 ZAF PER BGR BLR IRQ USA AUT IRL BEL JPN ISL FIN NLD PKB per capita PHL DZA MKD BIH SRB JOR ALB UKR MAR EGY IDN CHN PKB per capita FRA GBR ITA PRI SVN GRC KOR ESP 2 UGA TZA ZWE MDA KGZ NGA BGD PAK IND VNM 2 PRT MLT CZE SVK EST CHL LVA HRV RUS LTU VEN POL HUN ARG TUR R kwadrat dla Kwadratowej =,747, 2, 3, 4, 5, 6, 2, 3, 4, 5, 6, 7, Zaufanie 1999/22 Zaufanie 1999/22 Źródło danych: zaufanie World Value Survey, PKB World Bank, oprac. własne. Wykres Zaufanie interpersonalne w latach 1999/22 a PKB na mieszkańca w USD w 212 r. w przekroju krajów z dwóch grup o różnym poziomie rozwoju Kraje rozwijające się Kraje rozwinięte 1 MEX PAN 1 NOR R kwadrat dla Liniowej =,496 R kwadrat dla Liniowej =,346 8 COL MUS ZAF BWA AZE BGR PER 8 CHE AUS PKB per capita w 212 r CHN BLR DOM JAM THA DZA MKD TUN JOR BIH SLV PRY ALB FJI GEO GTM EGY GUY UKR MAR IDN SYR LKA ARM BOL PHL PNG HND MDA NIC SDN NGA GHA VNM IND BEN SEN KEN ZMB PAK MLI BFA NPL RWA BGD ZWE LSO SLE TZA HTI MOZ GNB UGA LBR SRB PKB per capita w 212 r TUR BRA PRT ITA PRI ESP MYS VEN AUT FRA SVN MLT TTO HRV CHL RUS URY DNK JPN NLD FIN IRL BEL GBR HKG CYP GRC CZE SVK EST LTU HUN LVA ARG POL SWE KOR CAN USA, 2, 4, 6, 8, 5, 6, 7, 8, 9, 11, 12, Liczba lat nauki ok. 2 r. Liczba lat nauki ok. 2 r. Źródło danych: World Bank, oprac. własne. Wykres Przeciętna liczba lat nauki ok. roku 2 a PKB na mieszkańca w USD w 212 r w przekroju krajów z dwóch grup o różnym poziomie rozwoju Tabela Wyniki analizy regresji wielokrotnej PKB na poziom zaufania i liczbę lat nauki w krajach rozwijających się i rozwiniętych Współczynniki Współczynniki niestandaryzowane standaryzowane Grupa krajów Błąd t Istotność B standardowy Beta Rozwijające się (Stała) 349,76 991,628,353,727 N=3 Zaufanie 65, ,382,22 1,335,192 Lata nauki 782,89 185,757,636 4,214, Rozwinięte (Stała) 1542, ,66 1,148,259 N=37 Zaufanie 1341, ,511,65 4,441, Lata nauki 1845, ,29,169 1,155,256 Oczywiście związek dwóch zmiennych nie przesądza jeszcze kierunku zależności; nie daje odpowiedzi na pytanie, która z nich jest przyczyną, a która skutkiem. Co prawda w naszych analizach wartości miękkich kapitałów pochodzą z lat 9. ubiegłego i początków tego wieku, więc wyprzedzają w czasie wskaźnik zamożności z 212 r,. ale jest oczywiste, że porządek krajów w zakresie poziomu wykształcenia i zaufania interpersonalnego jest względnie stały, a więc zasadniczo podobny do dzisiejszego. Aby rozstrzygnąć kierunek zależności, musielibyśmy wykazać, że któraś zmienna decyduje o zmianie innej zmiennej w porządku czasowym. Najłatwiej to sprawdzić w odniesieniu do

9 Diagnoza społeczna zależności między kapitałem społecznym i kapitałem ludzkim a rozwojem ekonomicznym mierzonym wzrostem PKB per capita. Okazuje się, że poziom kapitału społecznego według różnych miar (zaufanie, aktywność organizacyjna, poziom korupcji, etyka korporacyjna i in.) pozwala w znaczącym stopniu przewidzieć tempo wzrostu gospodarczego w kolejnych 12 latach (Czapiński, 211b). Należy jednak podkreślić, że ta zależność, podobnie jak zależność statyczna, obowiązuje głównie w krajach wyżej rozwiniętych. W słabiej rozwiniętych ważniejszym wyznacznikiem rozwoju jest kapitał ludzki (mierzony przeciętną liczbą lat nauki mieszkańców) niż kapitał społeczny. Sprawdźmy to w dłuższym horyzoncie czasu, obejmującym okres kryzysu gospodarczego z lat , który dotknął głównie kraje rozwinięte. Przyjmijmy jako miarę kapitału ludzkiego przeciętną liczbę lat nauki mieszkańców z drugiej połowy lat 9. ub.w., a jako miary kapitału społecznego złożony wskaźnik ogólnego zaufania do ludzi i aktywności organizacyjnej z badań World Value Survey w latach 1994/1999 oraz poziom korupcji 83 z roku Za miarę tempa wzrostu gospodarczego między 1995 i 212 rokiem przyjmijmy logarytm naturalny zmiany PKB w okresie 84. Wykres dowodzi, że poziom kapitału społecznego pozwala przewidzieć w prawie 6 procentach, a po wyłączeniu Japonii w ponad 6 proc tempo wzrostu gospodarczego tylko w grupie krajów wyżej rozwiniętych 85. W grupie krajów niżej rozwiniętych wartość predyktywna kapitału społecznego jest zerowa. Podobnie kontrola korupcji -- w żadnym stopniu nie determinuje tempa wzrostu w krajach niżej rozwiniętych, natomiast w krajach wyżej rozwiniętych odpowiedzialna jest za ponad połowę zróżnicowania logarytmu wzrostu PKB (tabela i wykres ). Tabela Wyniki analizy regresji logarytmu wzrostu PKB w latach na liczę lat nauki i wskaźnik kapitału społecznego w grupach krajów niżej i wyżej rozwiniętych Współczynniki niestandaryzowane Współczynniki standaryzowane Statystyki współliniowości Kraje Krok Predyktor Błąd t p B standardowy Beta Tolerancja VIF Niżej 1 (Stała) 5,682,187 3,398, rozwinięte Lata nauki,42,38,787 1,592, 1, 1, (N=7) 2 (Stała) 5,927,236 25,98, Lata nauki,384,39,752 9,865,,925 1,81 Kontrola korupcji,38,185,127 1,664,11,925 1,81 Wyżej 1 (Stała) 8,39,381 21,78, rozwinięte Lata nauki,183,44,572 4,123, 1, 1, (N=36) 2 (Stała) 8,275,291 28,442, Lata nauki,86,38,269 2,258,3,767 1,33 Kontrola korupcji,455,87,627 5,255,,767 1,33 Kraje niżej rozwinięte Kraje wyżej rozwinięte 11,5 LTU EST LVA R kwadrat dla Liniowej =,61 11, NOR Logarytm zmiany PKB , TUR RUS VEN AZE COL BGR BLR PER ALB GEO MKD UKR PHL MDA BIH ZAF NGA IND MEX DOM ARM Logarytm zmiany PKB ,5 9,5 9, PRI CZE ESP SVN CHL SVK HRV BRA HUNURY KOR AUS CHE SWE USA FIN R kwadrat dla Liniowej =,583 8,5 ARG JPN BGD 6, 8, -3, -2, -1,, 1, 2, 3, 4, -2, -1,, 1, 2, 3, 4, Kapitał społeczny 1994/1999 Kapitał społeczny 1994/1999 Wykres Regresja logarytmu wzrostu PKB w latach na poziom kapitału społecznego z lat 9. XX w. w 1996 r. w grupie krajów niżej (N=24) i wyżej (N=18 rozwiniętych 83 Wskaźnik ten pochodzi z cyklicznych badań Banku Światowego i mierzy postrzeganą powszechność w danym kraju korupcji wśród biznesmenów, urzędników państwowych i polityków; im wyższa wartość tego wskaźnika tym niższy poziom postrzeganej korupcji, stąd nazwa kontrola korupcji [ 84 Logarytm uwzględnia prawo malejącej korzyści krańcowej. Jest oczywiste, że wzrost PKB o 1 USD w kraju z wyjściowym PKB 7 USD ma większe znaczenie dla jakości życia mieszkańców niż wzrost PKB nawet o 1 USD z poziomu 7 USD. 85 Kryterium podziału na kraje gorzej i lepiej rozwinięte był poziom PKB w wyjściowym roku 1995 (4 tys. USD).

10 Diagnoza społeczna Kraje niżej rozwiniete Kraje wyżej rozwinięte 11,5 Logarytm zmiany PKB , 8, 7, 6, LBR TJK SLE EST RUS LVA LTU KAZ POL SUR TUR AZE VEN PAN TKM LBN CRI CHN AGO BLR BGR MEX COL PER MUS UKR ECU DOM BIH ALB NAM GEO ARM JOR DZA GUY BWA ZAF IDN JAM LKA TUN EGY MNG MKD GTM SYR THA MAR HND SLV PHL NGA PRY UZB BOL YEM VNM MDA ZMB KGZ GHA PNG SDN IND KHM PAK NIC CMR SEN NPL CIV HTI KEN TZA BGD MLI MOZ BFA ETH GNB MDG TGO UGA NER ZWE Logarytm zmiany PKB , 1,5 9,5 9, R kwadrat dla Liniowej =,554 TTO ITA KOR ESP CZE SVK MLT SVN HRV URY GRC HUN GAB BRA MYS NOR LUX AUS CHE SGP CAN USA IRL SWE DNK NLD PRI ISL FIN BEL GBR HKG AUT FRA CHL CYP PRT 5, MWI GIN 8,5 ARG JPN R kwadrat dla Liniowej =,35 4, 8, -2, -1,5-1, -,5,,5 1, -1,, 1, 2, Kontrola korupcji 1996 Kontrola korupcji 1996 Wykres Regresja logarytmu wzrostu PKB w latach na kontrolę korupcji w 1996 r. w grupie krajów niżej (N=87) i wyżej (N=38) rozwiniętych Kapitał ludzki, mierzony przeciętną liczbą lat nauki mieszkańców, ma dużo większe znaczenie prorozwojowe w krajach słabej rozwiniętych (wyjaśnia tu ponad 6 proc. zróżnicowania tempa wzrostu PKB w okresie kolejnych 17 lat) niż w krajach wyżej rozwiniętych, gdzie jego moc predyktywna jest o połowę mniejsza (wykres ). Kraje niżej rozwinięte Kraje wyżej rozwinięte 11,5 9, VEN TUR CHN COL LTU LVA RUS AZE MEX PAN BLR EST POL 11, R kwadrat dla Liniowej =,327 AUS NOR Logarytm zmiany PKB , 7, 6, 5, MUS ZAF BIH BGR JAM DOM DZA BWA THAPER EGY TUN GUY JOR ALB UKR GTM SYR ARM SLV FJI MKD MAR IDN HND LKA MDA NGA PRY SDN PNG BOL IND PHL GHA NIC VNM ZMB SEN LSO MOZ PAK KEN NPL MLIBGD CMR HTI RWA BFA BEN SLE UGA LBR GNB ETH NER TGO ZWE R kwadrat dla Liniowej =,625 MWI Logarytm zmiany PKB ,5 9,5 9, 8,5 BRA SGP IRL NLD GBR AUT PRI BEL FRA ITA ISL SVN SVK CYP ESP TTO HKG CHL CZE GRC MLT PRT URY HUN HRV MYS ARG JPN CHE DNK FIN CAN SWE KOR USA 4, 8,, 2, 4, 6, 8, 5, 7,5 Poziom wykształcenia w latach 9. XX w. Poziom wykształcenia w latach 9. XX w. Wykres Regresja logarytmu wzrostu PKB w latach na poziom wykształcenia z lat 9. XX w. w grupie krajów niżej (N=74) i wyżej (N=36) rozwiniętych Ponieważ kapitał społeczny może być skorelowany z kapitałem ludzkim, pojawia się pytanie, co jest rzeczywistym zasobem rozwojowym w krajach wyżej rozwiniętych. Jeśli chodzi o związek tych dwóch kapitałów, to w krajach słabiej rozwiniętych korelacja wykształcenia z kapitałem społecznym jest nieistotna statystycznie a w krajach wyżej rozwiniętych jest ona bardzo silna i dodatnia (r=,825); korelacja wykształcenia z kontrolą korupcji jest w obu grupach krajów dodatnia, ale niemal dwukrotnie wyższa w krajach wyżej rozwiniętych (tabela 6.3.3). Warto również zwrócić uwagę na brak korelacji kontroli korupcji z klasycznie mierzonym kapitałem społecznym (zaufanie i aktywność organizacyjna) w krajach niżej rozwiniętych i wysoki współczynnik korelacji między tymi zmiennymi w krajach wyżej rozwiniętych. Może to wynikać z niewielkiego rozwojowego znaczenia zarówno korupcji jak i zaufania i aktywności organizacyjnej mieszkańców krajów słabo rozwiniętych. Ze względu na wysoką korelację między kapitałem ludzkim i społecznym w krajach rozwiniętych, utrudniona jest odpowiedź na pytanie, który z tych kapitałów odgrywa większą rolę w stymulowaniu rozwoju gospodarczego. Wynik wielokrotnej analizy regresji sugeruje, że w krajach rozwiniętych kapitał społeczny ma większe znaczenie niż ludzki, który w większości tych krajów osiągnął już bardzo wysoki poziom (tabela ). Jednakże wysokość VIF (siły współliniowości predyktorów) powyżej 2 osłabia kategoryczność tego twierdzenia. Potwierdza natomiast prorozwojową przewagę kapitału społecznego nad ludzkim w krajach rozwiniętych zamiana wskaźnika zaufania i aktywności organizacyjnej na wskaźnik kontroli korupcji, który znacznie słabiej koreluje z poziomem wykształcenia i w związku z tym miara współliniowości mieści się w normie (tabela 6.3.4).

11 Diagnoza społeczna Tabela Korelacja wskaźników kapitału społecznego i ludzkiego w grupach krajów niżej i wyżej rozwiniętych Kraje Wskaźnik Kapitał społeczny Kontrola korupcji Niżej rozwinięte Lata nauki -,216,269(*) Kapitał społeczny,47 Kontrola korupcji Wyżej rozwinięte lata nauki,825(**),548(**) Kapitał społeczny,823(**) Kontrola korupcji * Korelacja jest istotna na poziomie.5 (dwustronnie). ** Korelacja jest istotna na poziomie.1 (dwustronnie). Również dane Diagnozy potwierdzają zależność między kapitałem społecznym, zdefiniowanym zgodnie z przyjętymi przez nas wskaźnikami (patrz wyżej), a innymi wymiarami jakości życia, w tym z ogólnym wskaźnikiem jakości życia (patrz rozdz. 9.2) (tabela 6.3.4). Wszystkie związki są istotne statystycznie. Najwyższy jest współczynnik korelacji z ogólnym wskaźnikiem jakości życia, co nie dziwi, jako że wskaźnik kapitału społecznego jest jedną z ośmiu składowych ogólnego wskaźnika jakości życia. W drugiej kolejności pod względem wysokości są dwa współczynniki korelacji ze wskaźnikami standardu życia poziomem cywilizacyjnym i dobrobytem materialnym. Tabela Współczynniki korelacji kapitału społecznego z innymi wskaźnikami jakości życia* Dobrostan psychiczny Dobrostan fizyczny Dobrostan społeczny Poziom cywilizacyjny Dobrobyt materialny Stres życiowy Patologie Ogólna jakość życia r Pearsona,143,19,137,271,23,118,22,531 p,,3,,,,,, N * Miary jakości życia patrz rozdz Podobnie jak w przekroju międzynarodowym stwierdzamy istotny związek między kapitałem społecznym a zamożnością polskich podregionów i większych miast. W przypadku podregionów dysponujemy PKB na mieszkańca w 21 r. (GUS, 212). Przeciętny poziom kapitału społecznego mieszkańców 66 podregionów wyjaśnia 35 proc. zróżnicowania PKB (wykres ). W podregionie o najwyższym poziomie kapitału społecznego (w Poznaniu) jest też najwyższy po Warszawie PKB na mieszkańca. R 2 =,35 Wykres Kapitał społeczny w 213 r. a PKB na osobę 66 podregionów wg NUTS3 w 21 r.

12 Diagnoza społeczna Kapitał społeczny wyjaśnia również w podobnym stopniu (38 proc.) zróżnicowanie regionalne średniego dochodu gospodarstw domowych na osobę (wykres ). I ponownie wyróżniający się pod względem kapitału społecznego Poznań jest, pomijając Warszawę, miastem najzamożniejszym. R 2 =,38 Wykres Kapitał społeczny a dochód gospodarstwa domowego na osobę w 66 podregionach Dla miast (z wyjątkiem kilku największych, tworzących odrębne podregiony) nie są dostępne w miarę aktualne dane na temat ich dochodów, musimy zatem przyjąć inną miarę zamożności. Przeciętny poziom kapitału społecznego mieszkańców 43 miast mających odpowiedniej wielkości reprezentację w próbie badawczej wyjaśnia 33 proc. zróżnicowania dochodu gospodarstw domowych na osobę mieszkańców tych miast (wykres ). Zależność liniowa jest istotna statystycznie ale jest kilka miast, które odbiegają od linii trendu; najbardziej Rzeszów, którego kapitał społeczny jest bezwzględnie najwyższy (dzięki głównie większej niż w innych miastach skłonności do zrzeszania się), ale pod względem dobrobytu mieszkańców znajduje się na poziomie miast charakteryzujących się niskim lub średnim kapitałem społecznym. Po wyłączeniu Rzeszowa z analizy regresji procent wyjaśnionej wariancji rośnie do 43 proc. R 2 =,33 Wykres Kapitał społeczny a dochód gospodarstw domowych na osobę w 43 miastach

13 Diagnoza społeczna Podobnie jak w porównaniach międzynarodowych kapitał społeczny lepiej wyjaśnia różnice w zamożności regionów wyżej niż niżej rozwiniętych. Przyjmując za poziom kryterialny wysokość PKB na mieszkańca 3 tys. PLN możemy stwierdzić, że kapitał społeczny w regionach powyżej tego kryterium wyjaśnia 43 proc. różnic w PKB, a w regionach poniżej tej granicy jest predyktorem nieistotnym statystycznie (wykres ). R 2 =,1 R 2 =,43 Wykres Kapitał społeczny w 213 a PKB na osobę 66 podregionów wg NUTS3 w 21 r. w podziale na regiony lepiej i słabiej rozwinięte Podobnie jak w porównaniach międzynarodowych pytanie brzmi, czy kapitał społeczny jest niezależnym od kapitału ludzkiego warunkiem zamożności. W przekroju większych miast kapitał ludzki mierzony przeciętną liczbą lat nauki mieszkańców wyjaśnia zróżnicowanie dochodu gospodarstw domowych znacznie lepiej niż kapitał społeczny (wykres ). Co więcej, uwzględnienie w równaniu regresji jednocześnie obu kapitałów sprawia, że kapitał społeczny traci w ogóle moc wyjaśniającą, a liczba lat nauki wyjaśnia 46 proc. różnic w dochodach gospodarstw domowych. R 2 =,52 Wykres Kapitał ludzki a dochód gospodarstw domowych na osobę w przekroju mieszkańców 43 miast Podobne efekty otrzymujemy w przekroju podregionów. Ponieważ jest ich więcej niż dużych miast, możemy się pokusić o sprawdzenie, czy o ekonomicznej roli kapitału społecznego i kapitału ludzkiego nie decyduje aby poziom osiągniętego rozwoju. Nieco wcześniej już stwierdziliśmy, że w regionach słabiej rozwiniętych kapitał społeczny nie

14 Diagnoza społeczna wyjaśnia znaczącej porcji różnic w PKB. Może zatem liczy się tam kapitał ludzki, a w regionach lepiej rozwiniętych ważniejsza jest rola kapitału społecznego. Wykres dowodzi, że kapitał ludzki jest nawet ważniejszy dla wyjaśnienia PKB w podregionach lepiej niż gorzej rozwiniętych. Jego korelacja z kapitałem społecznym jest, jak pamiętamy, także silniejsza w krajach lepiej niż słabiej rozwiniętych. Po włączeniu do równania regresji obu kapitałów kapitał społeczny w regionach lepiej rozwiniętych traci istotną statystycznie moc wyjaśniającą zróżnicowanie PKB. Może to oznaczać, że także lepiej rozwinięte regiony w Polsce nie osiągnęły jeszcze tego poziomu zaawansowania gospodarki innowacyjnej, przy którym kapitał społeczny staje się ważnym być może najważniejszym -- zasobem rozwojowym niezależnie od już wystarczająco wysokiego poziomu kapitału ludzkiego. R 2 =,28 R 2 =,54 Wykres Kapitał ludzki w 213 a PKB na osobę 66 podregionów wg NUTS3 w 21 r. w podziale na regiony lepiej i słabiej rozwinięte Zobaczmy teraz, jak dwa wybrane wskaźniki kapitału społecznego w Polsce kształtowały się w okresie minionych lat. Wskaźnik zaufania społecznego nieznacznie się zmieniał, ale w całym okresie od 1992 r. do 213 r. pozostawał na poziomie 2-3-krotnie niższym od średniej Unii Europejskiej (wykres 6.3.2). Procent wolontariuszy wśród dorosłych Polaków rósł do 25 r., po czym zaczął spadać do poziomu sprzed 23 r., aby następnie znów rosnąć do poziomu połowy poprzedniej dekady (wykres Należy jednak dodać, że w 213 r. skala odpowiedzi nie była dychotomiczna (tak lub nie), ale trzy-stopniowa (tak, często; tak, rzadko i nie), co mogła wpłynąć na wzrost odsetka wolontariuszy. proc. 3 26, ,3 9 8,4 8,4 1,3 12,4 13,8 1,5 1,5 11,5 13,4 13,4 12,2 Średnia UE Źródło danych: średnia UE ESS - European Social Survey 21; Polska dla lat Polski Generalny Sondaż Społeczny, dla lat Diagnoza Społeczna, oprac. własne. Wykres Odsetek osób ufających innym ludziom w Polsce w latach i średni poziom zaufania w UE w 28 r. Zadowolonych z demokracji w Polsce, po chwilowym wzroście w 1997 r., zaczęło według danych Polskiego Generalnego Sondażu Społecznego (PGSS, 1999) ubywać. W naszych badaniach, w których stosowaliśmy inną

15 Diagnoza społeczna skalę oceny demokracji niż Polski Generalny Sondaż Społeczny, odsetek zwolenników poglądu, że demokracja ma przewagę nad wszelkimi innymi formami rządów, utrzymuje się na bardzo niskim i ostatnio jeszcze spadającym poziomie w 23 r. 17 proc., w 25 r. 21 proc., w 27 r. 24 proc., w 29 r. 24 proc., w 211 r. 26,8 proc. i w 213 r. 25,5 proc. proc Źródło danych: lata Wolontariat, filantropia i 1 proc. Stowarzyszenie Klon/Jawor; lata Diagnoza Społeczna. Wykres Procent wolontariuszy wśród dorosłych Polaków w latach Zasadnicze dla perspektyw Polski pytanie brzmi: co jest źródłem naszego rozwoju gospodarczego w okresie III RP przy nieustannie niskim poziomie kapitału społecznego? Rozwój Warszawy czy Poznania i Gdyni można wiązać z wyższym niż w innych aglomeracjach kapitałem społecznym, ale materialny poziom życia rośnie dość równomiernie w całej populacji (zob. rozdz. 9.3), także w regionach z najniższym poziomem kapitału społecznego. Hipotetyczna odpowiedź brzmi: jesteśmy w fazie rozwoju molekularnego, charakterystycznego dla krajów słabo rozwiniętych w opozycji do rozwoju wspólnotowego, charakterystycznego dla krajów wysoko rozwiniętych (Czapiński, 28, 211b). Opozycję tę symbolizuje przepaść między tempem poprawy warunków życia gospodarstw domowych, ich wyposażenia w różnego rodzaju trwałe dobra (por. rozdz. 4.3) a tempem rozwoju infrastruktury, na przykład drogowej, i trudnościami w realizacji wszelkich inwestycji publicznych. O ekonomicznym awansie poszczególnych osób i rodzin decyduje szybko rosnący w Polsce kapitał ludzki, zwłaszcza poziom wykształcenia. Dla powodzenia przedsięwzięć zbiorowych, wymagających efektywnej współpracy władz centralnych i samorządowych, oraz lokalnych społeczności i poszczególnych obywateli, niezbędny jest kapitał społeczny; wiedza i zdrowie przestają wystarczać. Żyjemy w kraju coraz bardziej efektywnych jednostek i niezmiennie nieefektywnej wspólnoty. Dobro wspólne mierzone choćby wielkością budżetu państwa rośnie tylko dlatego, że bogacą się ci, którzy mają obowiązek odprowadzania znacznej części swoich dochodów do tej wspólnotowej skarbonki. Niewielki jednak wynika z tego pożytek dla inwestycji publicznych. To, że znaczne środki finansowe płynące z UE niwelują dziś w pewnym stopniu tę asymetrię, nie powinno uspokajać polityków, bo wkrótce, gdy zasilanie zewnętrzne opadnie, a nie zwiększy się kapitał społeczny, grozi nam zahamowanie rozwoju. Badania międzynarodowe dowodzą, że kapitał ludzki jest ważniejszą niż kapitał społeczny przesłanką rozwoju w krajach uboższych, do których ciągle jeszcze zaliczyć można także Polskę. Po przekroczeniu jednak pewnego progu zamożności 86 decydującego znaczenia dla dalszego rozwoju nabiera kapitał społeczny. To wyjaśnia, dlaczego do tej pory rozwijaliśmy się gospodarczo w niezłym tempie pomimo bardzo niskiego poziomu kapitału społecznego. Polska przekroczy próg zamożności, powyżej którego dalsze inwestowanie w kapitał ludzki przestanie wystarczać do podtrzymania rozwoju, prawdopodobnie za ok. 8 lat. Tyle mniej więcej zostało nam czasu na budowanie kapitału społecznego, jeśli chcemy się dalej rozwijać (Czapiński, 211b). Problem polega na tym, że w kapitał ludzki można inwestować indywidualnie; i Polacy tak właśnie uczynili i czynią (obecnie już 2/3 studentów płaci z własnej kieszeni za naukę), natomiast w kapitał społeczny indywidualnie inwestować się nie da. Po pierwsze, jak twierdzi Putnam, jest on zależny od rozciągniętego w czasie procesu historycznego formującego wspólnotę obywatelską, a po drugie, w tym historycznym procesie ogromną rolę odgrywa to, co dzieje się w przestrzeni publicznej: w polityce, szkole, w samorządach, na ulicy, w urzędach, a co w dużej mierze zależy od elit, zwłaszcza od polityków. Trudno znaleźć obecnie przykłady politycznej i ogólniej instytucjonalnej zachęty dla Polaków, poczynając od systemu oświaty, a na parlamencie kończąc, do większego wzajemnego zaufania i większej gotowości do współpracy. Sam upływ czasu niczego nie zmieni. Podsumowując: dzisiaj wystarczającym źródłem indywidualnego rozwoju Polaków i za sprawą ich indywidualnych starań także Polski jest rosnący kapitał ludzki, przyciągający zagranicznych inwestorów, i finansowe wsparcie Unii. Za jakiś czas dotkliwie jednak odczujemy brak kapitału społecznego odpowiedzialnego za rozwój wspólnoty bez dużego zasilania zewnętrznego. 86 Poziom zamożności mierzony np. wysokością PKB per capita, jest tylko dostępnym dla większości krajów wskaźnikiem stopnia złożoności relacji gospodarczych, zaawansowania technologicznego, konkurencyjności gospodarki i innych wyznaczników poziomu rozwoju społeczeństwa.