ZAGROŻENIA ŚRODOWISKA NATURALNEGO WYNIKAJĄCE Z EKSPLOATACJI PLATFORM WIERTNICZYCH NA OBSZARZE MORZA BAŁTYCKIEGO

Transkrypt

1 Joanna Wolak Koło Naukowe Bezpieczeństwa Morskiego Akademia Marynarki wojennej im Bohaterów Westerplatte w Gdyni ZAGROŻENIA ŚRODOWISKA NATURALNEGO WYNIKAJĄCE Z EKSPLOATACJI PLATFORM WIERTNICZYCH NA OBSZARZE MORZA BAŁTYCKIEGO Wstęp Ropa naftowa oraz gaz ziemny, które wydobywane są przy zastosowaniu platform wiertniczych, stanowią obecnie główne źródło zapotrzebowania w energię na świecie. Wszystkie działania, które są niezbędne do ich eksploatacji przyczyniają się do szkód w środowisku morskim oraz na terenach nadbrzeżnych. Prowadzą do degradacji morskiej flory oraz fauny, która potrzebuje dziesięcioleci by się odnowić, po katastrofach spowodowanych przez ropę naftową. Rozwój górnictwa morskiego, również przyczynił się do rozwoju specjalistycznych statków i platform, przystosowanych do prac na obszarach morskich. Dzięki nowym technologiom oraz poprzez otwieranie nowych wiertni, także w Polsce możliwe jest wydobywanie ropy naftowej ze złóż znajdujących się na terenie Morza Bałtyckiego. Zasoby te w Polskim sektorze Morza Bałtyckiego, obejmują głównie obszary na północ od przylądka Rozewie. Działalność górnictwa morskiego, opiera się głównie na szelfie, którego powierzchnia wynosi niespełna 28 mln km kwadratowych. W mniejszym już stopniu prace platform wiertniczych obejmują stok kontynentalny, jego podnóże, obszary równi abisalnych, grzbietów oceanicznych, a także podwodnych wulkanów. Największe nakłady finansowe zostały przeznaczone na poszukiwania i eksploatacje złóż ropy naftowej i gazu ziemnego na szelfie, ze względu na to, że posiadają połowę ziemskich zasobów. Podstawą działalności górnictwa morskiego są platformy wiertnicze, przystosowane do podmorskich wierceń, oraz urządzenia umożliwiające eksploatację złóż ropy naftowej i gazu zimnego. Celem niniejszego artykułu jest pokazanie, w jaki sposób eksploatacja platform wiertniczych, które w XXI wieku znajdują bardzo duże zastosowanie w poszukiwaniu i eksploatacji ropy naftowej oraz gazu ziemnego, wpływa na środowisko naturalne.

2 Artykuł został poświęcony na scharakteryzowaniu działalności Polskiej spółki naftowej Petrobaltic, w kontekście zagrożeń dla środowiska morskiego Bałtyku. Ponadto przedstawiony został przemysł naftowy na Bałtyku oraz opisane zostały polskie złoża, które są istotne w dostarczaniu energii i surowców dla naszego kraju. Nakreślono prawdopodobne zagrożenia, które mogą wystąpić podczas funkcjonowania platformy wiertniczej. W artykule wykorzystane zostały opracowania, publikacje naukowe i popularnonaukowe wielu autorów. Pracę kończą wnioski, które stanowią podsumowanie opracowanego tematu. Człowiek już od wieków sięgał po surowce mineralne dostarczane przez morza, początkowo zbierając je z plaży, później nurkując z łodzi, aż wreszcie budując specjalistyczne urządzenia pływające, które służyły wyłącznie do eksploatacji surowców zalegających na dnie morskim. Eksploatacja, a także budowa obiektów morskich, w szeroko rozumianym znaczeniu, była zawsze ważnym obszarem życia człowieka zwłaszcza w państwach, które usytuowane były nad brzegami mórz i oceanów. Odkrycia złóż mineralnych na dnie mórz i oceanów, przyczyniły się do wzrostu zainteresowania morskimi urządzeniami hydrotechnicznymi i wydobywczymi. Większy nacisk kładziono na projektowanie urządzeń służących do poszukiwania oraz wydobycia morskich zasobów mineralnych oraz wdrażanie tych projektów do użytku, dotyczyło to różnego rodzaju platform wydobywczych oraz pomocniczych obiektów im towarzyszących. Niekorzystne rozmieszczenie złóż mineralnych, a także ograniczona ilość zasobów, narzuciły konstruowanie i budowanie pływających urządzeń wydobywczych w celu efektywniejszego wykorzystania podmorskich złóż mineralnych 1. Cieszą się one większym zainteresowaniem w związku z wyczerpywaniem zasobów paliw mineralnych na lądzie. Początkowo prace wydobywcze dotyczyły płytkich, spokojnych wód przybrzeżnych. Jednak z biegiem lat, chęcią większych zysków oraz dzięki rozwojowi technologii, prace wydobywcze prowadzone były nie tylko w rejonach przybrzeżnych mórz i oceanów, ale również na obszarach szelfu kontynentalnego, stanowiąc około 20% światowej produkcji 2. Wydobycie minerałów spod dna morskiego, realizowane jest przy wykorzystaniu konstrukcji pełnomorskiej (offshore). Terminem offshore określa się instalacje poszukiwawcze, wydobywcze, przetwórcze i transportujące, które pracują na pełnym morzu. Konstrukcje te służą do eksploatacji złóż, minerałów znajdujących się pod 1 A. Rumianowski, Badania dynamiki wybranych morskich obiektów pływających, Wyd.. Politechniki Gdańskiej, Gdańsk 2003, s S. Karlic, Zarys górnictwa morskiego, Wyd, Śląsk, Katowice 1983, s. 5.

3 dnem morza. Pojecie to obejmuje także jednostki niezbędne do obsługi konstrukcji pracujących na pełnym morzu 3. Ropa naftowa jest wydobywana na Bałtyku przez firmę LOTOS Petrobaltic, która posiada 8 koncesji na poszukiwanie i rozpoznanie kopalin w polskiej EEZ (rys. 1.1). W polskim sektorze Morza Bałtyckiego, zasoby ropy naftowej obejmują głównie obszary na północ od przylądka Rozewie 4. Rys Koncesje firmy LOTOS Petrobaltic na Morzu Bałtyckim. Źródło: [ r.] Przemysł naftowy w Polsce, w odniesieniu do globalnej produkcji ropy naftowej jest najstarszy na świecie. Pierwszy szyb naftowy został wydrążony w 1854 r. przez Ignacego Łukasiewicza. Ignacy Łukasiewicz został nazwany ojcem przemysłu naftowego. Dwa lata po wydrążeniu szybu naftowego, zbudował pierwszą w historii rafinerię naftową. Obecnie w Polsce, przemysł naftowy dzięki nowym technologiom z większą sprawnością i łatwością umożliwia nafciarzom wydobywanie większej ilości ropy niż kiedykolwiek wcześniej, poprzez otwieranie nowych wiertni. Polska grupa LOTOS S.A., jest szóstą największą firmą paliwową w Europie Środkowej. Głównym obszarem poszukiwań jest Morze Bałtyckie. 3 R. Pakos, E. Romek, Konstrukcje stalowe pełnomorskie (offshorte)- rodzaje, remont, Przegląd spawalnictwa, 2009, s N. Wolnomiejski, T. Pawlikowski, Zarys ekologii i ochrony mórz, Część I, Wyd. Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2006, s

4 Obecnie, grupa LOTOS S.A. prowadzi prace związane z rozpoczęciem wydobycia ropy ze złoża B8 na Morzu Bałtyckim. Produkcja planowana jest pod koniec 2015 roku. Złoże B8 ma możliwość wydobywczą, nie niższą niż 3,5 mln ton ropy naftowej. Średnioroczne wydobycie szacowane jest na tys. ton ropy naftowej. Niemniej jednak, spółka LOTOS ma nadzieję na zwiększenie wydobycia ropy naftowej o 15 tys. rocznie do 2026 roku, na bezzałogowej platformie ze złoża B-3 5. Na dnie Morza Bałtyckiego, odkryto wiele surowców mineralnych takich jak: ropa naftowa, gaz ziemny, żwir i piasek, minerały ciężkie oraz bursztyn. Rozciągając się wzdłuż południowo - wschodnich wybrzeży Morza Bałtyckiego, na głębokościach od 2 do 6 km pod dnem morza występuje ropa naftowa i gaz ziemny. Ciągłe poszukiwania ropy wykazały, że najbardziej obiecujące złoża zlokalizowane są w rejonie na północ od Rozewia, czyli w polskiej strefie ekonomicznej. Właśnie tutaj w 1980 roku, na Morzu Bałtyckim stanęła pierwsza platforma wiertnicza. Obecnie poszukiwania ropy naftowej, prowadzone są również w rosyjskiej strefie, w rejonie Kaliningradu. Przeważnie ropie naftowej towarzyszą złoża gazu. Rys Schemat kopalni na przykładzie Platformy eksploatacyjnej "Baltic Beta". Źródło: [ r.] W południowej części Morza Bałtyckiego eksploatowane są trzy złoża ropy naftowej. Złoże B3, B8 oraz D-6. Złoże B3 związane jest z platformą eksploatacyjną Baltic Beta (rys.2.2), usytuowanej w obszarze koncesji Łeba. Złoże B8 związane jest z platformą eksploatacyjną Petrobaltic, usytuowanej w koncesji Rozewie. Obydwie platformy 5 [ r.]

5 zlokalizowane są w polskiej wyłącznej strefie ekonomicznej. Oddalone prawie o 70 km od brzegu. Umieszczone na dnie morskim o głębokości 80 m. Natomiast ostatnie złoże D-6, zlokalizowane jest w rosyjskiej wyłącznej strefie ekonomicznej, na obszarze Obwodu Kaliningradzkiego 6. W rosyjskiej wyłącznej strefie ekonomicznej, na obszarze Obwodu Kaliningradzkiego, w terenie złoża ropy naftowej Krawcowskoje, złoże D-6 zlokalizowane jest ok. 20 km od brzegu. Jest ono eksploatowane od 2004 roku. Jest to pierwsza Rosyjska platforma umieszczona na Morzu Bałtyckim. Pozyskiwana ropa ze złoża D-6, transportowana jest podwodnym rurociągiem, do terminalu lądowego, który mieści się w miejscowości Romanovo, do 50 km od pola naftowego. Wydobycie ropy naftowej ze złoża Krawcowskoje, przez najbliższe lat, przewidziane jest na ok. 260 tysięcy ton rocznie 7. Petrobaltic, jest jedynym w Polsce przedsiębiorstwem, który zajmuje się górnictwem naftowym na Bałtyku. Posiada wyłączną koncesje na poszukiwania i eksploatację złóż na polskim obszarze Morza Bałtyckiego, który obejmuje prawie 30 tys. km 2. Koncesja na poszukiwanie i rozpoznanie kopalin jaką otrzymał Petrobaltic jest ważna od 2007 roku. Obejmuje osiem koncesji, której suma wynosi 8150 km 2, znajdujących się głównie we wschodniej części Polskiego obszaru morskiego. Obszar, który objęty jest tymi koncesjami posiada cztery złoża ropy naftowej i cztery złoża gazu ziemnego. Ropa naftowa, która wydobywana jest z bałtyckich złóż, jest ropą lekką i bogatą w węglowodory frakcji benzynowej. Grupa LOTOS S.A., używa je do produkcji benzyn, oraz benzyn lotniczych. Jedną z ważniejszych dat, która wiąże się z rozpoczęciem poszukiwania ropy naftowej oraz gazu ziemnego w południowej części szelfu Morza Bałtyckiego jest rok Poszukiwaniami zajmowała się wtedy, tak zwana Wspólna Organizacja Poszukiwań Naftowych (WOPN) na Morzu Bałtyckim Petrobaltic. W latach 1975 do 1990, Wspólna Organizacja Poszukiwań Naftowych prowadziła prace wiertnicze oraz badania geologiczno - geograficzne. W 1990 roku rządy udziałowców Wspólnej Organizacji Poszukiwań Naftowych, trzech krajów, takich jak Polska, Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich (ZSRR) oraz Niemiecka Republika Demokratyczna (NRD), podjęły decyzje o zlikwidowaniu Wspólnej Organizacji Poszukiwań Naftowych. Jeszcze w tym samym roku, udało się stworzyć polskie Przedsiębiorstwo Poszukiwań i Eksploatacji Złóż Ropy i Gazu Petrobaltic, które od 2003 roku jest spółką akcyjną. Na początku 2005 roku, czołowym 6 M. Małaczyński, J. Czarnecki, Zagrożenia wynikające z eksploatacji złóż ropy naftowej w szelfie Morza Bałtyckiego, 2010, s. 6, [ r.] 7 Tamże, s. 7.

6 właścicielem akcji Petrobaltic stała się Grupa LOTOS S.A., która kupiła od Nafty Polskiej S.A. 69% akcji należącej do spółki poszukiwawczo wydobywczej Petrobaltic. Od chwili rozpoczęcia działalności do połowy 2006 roku, Petrobaltic wydobył spod dna Morza Bałtyckiego prawie 3,5 mln m 3 ropy naftowej. W Polsce Petrobaltic jest jednym z najlepszych przedsiębiorców pod względem efektywności gospodarczej 8. Częste przebywanie ludzi w strefie wydobycia ropy naftowej, przyczynia się do powstawania dużej ilości odpadów bytowych i ścieków sanitarnych. Przyjmując, że na platformie wiertniczej, jest zatrudnione średnio ok. 50 osób dziennie, którzy pozostawiają po sobie ok. 10 m sześciennych ścieków sanitarnych i prawie 100 kg odpadów bytowych w tym śmieci, odpady spożywcze, opakowania itp. Zanieczyszczenie Morza Bałtyckiego związane jest również z olejami, z wydobyciem ropy naftowej, lokalnymi przepompowaniami, przeładunkami, a także eksploatacją silników spalinowych napędzających statki obsługowe oraz generatory na platformie. Ścieki sanitarne, zgodnie z postanowieniami Konwencji MARPOL 73/78, mogą być zrzucone do morza dopiero po ich uprzednim oczyszczeniu. Natomiast odpady i śmieci, które nie mogą być wrzucane do morza, myszą być przetransportowane na ląd. Znaczne zanieczyszczenia powstają także podczas pracy urządzeń wiertniczych, gdzie gromadzą się spore ilości wód zęzowych oraz wód deszczowych zanieczyszczonych olejami. Zrzucenie do morza takich zanieczyszczonych wód jest stanowczo zabronione 9. W polskiej strefie ekonomicznej Morza Bałtyckiego, zasoby ropy naftowej wynoszą prawie 11% wydobywanych zasobów krajowych. Wydobycie ropy naftowej i gazu ziemnego z polskich złóż Morza Bałtyckiego, prowadzone jest z wydajnością ok. 100 do 250 tysięcy ton rocznie z niewielką tendencją wzrostową. Na chwilę obecną nie dopuszcza się do przewidywania znacznego wzrostu jej wydobycia, a także odkrycia nowych złóż ropy naftowej. Jedynie można się spodziewać, że miejsce istotnych zasobów ropy naftowej i platform eksploatacyjnych skupiać się będzie nadal na Bałtyku południowym czyli na polskiej wyłącznej strefie ekonomicznej oraz na rosyjskiej strefie ekonomicznej w rejonie Obwodu Kaliningradzkiego 10. Bałtyk, jest morzem wewnątrzkontynentalnym o niewielkich rozmiarach i niskim zasoleniu. Dlatego już, za katastrofalny rozlew ropy naftowej można uznać, rozlew 8 A. Biedrzycka, Złoża ropy w polskiej części Bałtyku, Odkrycia potwierdzone testami i analizami, Nowoczesne Budownictwo Inżynieryjne, Listopad- Grudzień 2006, s S. Sikora, E Wojna- Dyląg, Zagrożenia..., dz.cyt., s M. Małaczyński, J. Czarnecki, Zagrożenia wynikające z eksploatacji złóż ropy naftowej w szelfie Morza Bałtyckiego, 2010, s , [ r.]

7 od ok metrów 3. Po takim rozlewie prawdopodobieństwo zanieczyszczenia brzegów morskich jest bardzo wysokie. Gdyby takie wydarzenie miało miejsce, spodziewać by się można było między innymi strat w populacji ryb, ubytku wśród ptaków, które osiedlone są w strefie brzegu morskiego, a także zostałaby zagrożona przybrzeżna roślinność. Brzegi morskie skażone ropą naftową, mogą doprowadzić do wykluczenia plaży z turystyki rekreacyjnej nawet na kilka lat, co w konsekwencji doprowadzić może do narażenia nadmorskich gmin do sporych strat finansowych. Zanieczyszczenie morza, może być także wynikiem erupcji, przy czym skala zanieczyszczenia będzie stosunkowo mniejsza, niż w przypadku awarii zbiornikowca i wycieku ropy naftowej do morza. Po takiej awarii, przywrócenie środowiska do stanu sprzed awarii będzie bardzo długim procesem, a działania, które to umożliwią związane będą z wysokimi nakładami finansowymi 11. Ekologiczne zagrożenia, związane z eksploatacją złóż węglowodorów na Bałtyku, nie ograniczają się do awaryjnego skażenia węglowodorami. Nawet podczas normalnej eksploatacji, możliwe jest występowanie niewielkich zanieczyszczeń związanych ze skażeniami węglowodorowymi. Stany awaryjne, połączone z wyciekiem ropy naftowej, o objętości nawet do kilku tysięcy metrów 3, są mało prawdopodobne. Skutki takiego zdarzenia, będą zależne od czynników zewnętrznych jakimi są prądy morskie, stan morza, wiatry, temperatura wody oraz powietrza, zasolenie wody. Jeżeli nastąpi takie skażenie środowiska morskiego, należy sprawnie ocenić przyczynę rozlewu, oszacować ilość rozlanej ropy naftowej, ocenić stan morza, siłę i kierunek wiatru, temperaturę powietrza oraz wody 12. Ingerencja człowieka w środowisku naturalnym była zauważalna już od zarania dziejów. Wraz z ciągłym rozwojem technologicznym czy też zmianami kulturowymi, oddziaływanie człowieka na środowisko przyrodnicze ciągle rośnie. Wszystko to, wiąże się nie tylko ze wzrostem populacji społeczeństwa, ale także z nowszymi technologiami, którymi człowiek dysponuje dla zaspokajania coraz to większych potrzeb cywilizacyjnych 13. Katastrofy mają różne podłoże, odnoszą się do sfer działalności człowieka, a także wywołują przeróżne konsekwencje będące skutkiem danego zdarzenia. Rozróżnia się katastrofy morskie, lądowe, powietrzne, podziemne oraz rzeczne. Ze względu na okoliczności wyróżnia się katastrofy wojenne, naturalne oraz terrorystyczne. Ze względu na lokalizację: przemysłowe, górnicze, inżynieryjne i transportowe. Ze względu na rodzaj danego zagrożenia: chemiczne, nuklearne, epidemiologiczne, biologiczne, pożarowe oraz 11 Tamże, s S. Sikora, E Wojna- Dyląg, Zagrożenia..., dz.cyt., s K. Małachowski, Gospodarka a środowisko i ekologia, Wyd. CeDeWu, Warszawa 2007, s

8 powodziowe. Natomiast ze względu na skutki, wyróżniamy zagrożenia gospodarcze, humanitarne oraz ekologiczne 14. Akweny morskie są wrażliwe na zanieczyszczenia wszelkiego rodzaju, szczególnie na zanieczyszczenia substancjami ropopochodnymi. Nawet niewielkie rozlewy substancji ropy naftowej powodują znaczne zanieczyszczenia, zarówno morza jak i strefy brzegowej, prowadząc do długotrwałej degradacja flory i fauny w tych strefach. W związku z częstymi przypadkami morskich katastrof platform wiertniczych i tankowców, wprowadzono bardzo rygorystyczne przepisy krajowe i międzynarodowe dotyczące poszukiwania i wydobywania ropy naftowej. Głównym ich celem jest zapewnienie pełnego bezpieczeństwa ekologicznego obszarów morskich Zakończenie Przekształcenia oraz zanieczyszczenia środowiska morskiego w obecnych czasach są bardzo rozległe i stanowią jeden z globalnych problemów. Przybierać mogą katastrofalne skutki, przeważnie podczas wycieku ropy naftowej do morza oraz podczas wykonywania odwiertów z platform wiertniczych. Paliwa zalegają na coraz większych głębokościach, zatem zwiększa się ryzyko zanieczyszczania środowiska morskiego przez platformy wydobywające te paliwa. Można znaleźć wiele przykładów, potwierdzających ten stan rzeczy. Katastrofy ekologiczne, spowodowane wyciekiem ropy naftowej do morza powodują śmierć wielu morskich organizmów i degradację szaty roślinnej. Ropa, która zalega na morzu nie jest w stanie samoistnie odparować, może powodować skażenie pokarmu poprzez kumulowanie się w organizmach żywych. Każdy duży wyciek ropy naftowej może doprowadzić do skażenia strefy brzegowej morza oraz zachwiać równowagę wewnętrzną panującą w tym ekosystemie. Finalnie może doprowadzić do strat w branży turystycznej i rybołówstwie. Zaś proces odbudowy strefy brzegowej i przywrócenie jej do stanu sprzed katastrofy może okazać się procesem długotrwałym i kosztownym. Co więcej eksploatacja odkrywkowa również przyczynia się do obniżenia dna morskiego, a także resuspensji zalegajacych osadów. Powstają głębokie doły, które następnie wypełniają się osadami organicznymi. Przy eksploatacji odkrywkowej dochodzi do naruszenia podwodnego terenu, w tym przede wszystkim degradacji biologicznej obszaru wydobycia, który zależny jest od żyjących w tej strefie organizmów. Prace eksploatacyjne 14 M. Kowalski, Zagrożenia antropogeniczne, [w] Katastrofy i zagrożenia we współczesnym świecie, Wyd. PWN, Warszawa 2008, s S. Sikora, E. Wojna-Dylag, Zagrożenia środowiska występujące podczas eksploatacji podmorskich złóż węglowodorów, Wiertnictwo Nafta Gaz Tom 27, Zeszyt 1-2, 2010, s. 369.

9 w środowisku morskim, prowadzą również do erozji lini brzegowej, co może wpływać na zaburzenie prawidłowego cyklu ruchu fal i pływów. Aby eksplotacja podmorskich zlóż energetycznych przebiegała bezawaryjnie, należy pamietać o utrzymaniu w godziwym stanie urzadzeń służących do wdobycia podmorskich kopalin. Obowiązek ten spoczywa na właścicielach platform wiertniczych, ale również na załodze pracującej na danej jednostce. Niezwykle istone są stałe i wyrywkowe kontrole urządzeń, jak i samego porcesu eksploatacji. Tego typu działania, powiązane z monitoringiem w skutecnzy sposób mogą zapobiec katastrofie, która jak się często okazuje jest wynikiem błędu ludzkiego, lub też wadliwie pracujacych urzadzeń. W utrzymaniu tego stanu, pomagają przespisy regulujące eksplotację, czy też zrzut niebezpiecznych odpadów do morza. Dokumenty cały czas są aktualizowane i wprowadzane nowe, chociażby wymieniane w niniejszym opracowaniu obowiązujące nowe wymagania dotyczące wyposażenia jednostek pływających i platform wiertniczych w instalacje zabezpieczajace przed niekotrolowanym wyciekiem ropy naftowej. Należy pamiętać, że zanieczyszczenia z platform wiertniczych nie tylko są spowodowane przez ropę naftową. Samo przebywanie pracowników w strefie wydobycia ropy naftowej, wiąże się z powstawaniem dużej ilości odpadów bytowych i ścieków sanitarnych. Pracownicy platformy produkują ponad 10 m 3 ścieków sanitarnych i około 100 kg odpadów bytowych (śmieci, odpady spożywcze, opakowania) dziennie. Reasumując można stwierdzić, że mimo stosowania najnowocześniejszych technologii, wprowadzania licznych dokumentów normujących oraz procedur, szkolenia załóg czy też przestrzegania zasad eksploatacji systemów na platformie wiertniczej, jesteśmy świadomi tego, że awarie są nieuchronne. Można mieć tylko nadzieję, że skutki kolejnych katastrof ekologicznych wynikających z wydobycia ropy naftowej na morzu, nie będą katastrofalne dla środowiska, jak to miało miejsce w przeszłości. Bibliografia: 1. Biedrzycka A., Złoża ropy w polskiej części Bałtyku, Odkrycia potwierdzone testami i analizami, Nowoczesne Budownictwo Inżynieryjne, Listopad- Grudzień Czarnecki J, Małaczyński M., Zagrożenia wynikające z eksploatacji złóż ropy naftowej w szelfie Morza Bałtyckiego, Źródło: 3. Karlic S., Zarys górnictwa morskiego, Wyd. Śląsk, Katowice Kowalski M., Zagrożenia antropogeniczne, [w] Katastrofy i zagrożenia we współczesnym świecie, Wyd. PWN, Warszawa 2008.

10 5. Małachowski K., Gospodarka a środowisko i ekologia, Wyd. CeDeWu, Warszawa Pakos R., Romek E., Konstrukcje stalowe pełnomorskie (offshorte)- rodzaje, remont, Przegląd spawalnictwa, Rumianowski A., Badania dynamiki wybranych morskich obiektów pływających, Wyd.. Politechniki Gdańskiej, Gdańsk Sikora S., Wojna-Dylag E., Zagrożenia środowiska występujące podczas eksploatacji podmorskich złóż węglowodorów, Wiertnictwo Nafta Gaz Tom 27, Zeszyt 1-2, Wolnomiejski N., Pawlikowski T., Zarys ekologii i ochrony mórz, Część I, Wyd. Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń koncesje produkcja 12.