Znaczenie substytucji testosteronu w leczeniu zespo³u metabolicznego u mê czyzn

Transkrypt

1 PRACE ORYGNALNE Ewa KEMPSTY-ZDEBK Aleksander ZDEBK Znaczenie substytucji testosteronu w leczeniu zespo³u metabolicznego u mê czyzn The importance of testosterone in the treatment of metabolic syndrome in men Poradnia Zdrowia Mê czyzn. Frankfurt nad Menem. Kierownik: Ewa Kempisty-Zdebik Adres do korespondencji: Dodatkowe s³owa kluczowe: zespó³ niedoboru testosteronu dieta niskowêglowodanowa dieta niskot³uszczowa Additional key words: testosteron deficiency syndrome low carbohydrate diet low fat diet Zespó³ niedoboru testosteronu obserwuje siê w coraz wiêkszym odsetku mê czyzn w œrednim i starszym wieku. Prócz os³abienia funkcji seksualnych typowa jest sk³onnoœæ do zespo³u metabolicznego oraz zwiêkszonego ryzyka schorzeñ uk³adu kr¹ enia. Podobieñstwo efektów substytucji testosteronem i postêpowania dietetycznego sk³oni³o autorów do retrospektywnej analizy danych pacjentów leczonych z powodu zespo³u niedoboru testosteronu. Dane 341 pacjentów w wieku powyzej 45 lat z zespo³em metabolicznym i cukrzyc¹, spe³niaj¹cych kryteria rozpoznania zespo³u niedoboru testosteronu podzielono na 5 grup: T - substytucja testosteronem bez stosowania dodatkowej diety, T- - testosteron i dieta niskowêglowodanowa, T- - testosteron i dieta niskot³uszczowa, - wy³¹cznie dieta niskowêglowodanowa, Fat- Low - wy³¹cznie dieta niskot³uszczowa. Analizowano zmianê wagi cia³a, obwodu pasa, ciœnienia têtniczego, stê enia glukozy na czczo, HbA1c, stê- enia cholesterolu HDL i stê enia trójglicerydów w okresie 6 mcy od rozpoczêcia obserwacji. Najwiêksz¹ poprawê w zakresie wszystkich badanych parametrów uzyskano w grupie leczonej ³¹cznie testosteronem i diet¹ ubogowêglowodanow¹ oraz w grupie leczonej ³¹cznie testosteronem i diet¹ ubogot³uszczow¹. Nieco s³absze wyniki uzyskano w grupie leczonej samymi dietami a najs³absze w grupie leczonej tylko testosteronem. Poprawa uzyskana w ³¹cznej terapii testosteronem i diet¹ by³a znacznie wiêksza ni prosta suma efektów obu metod co sugeruje istnienie synergii. Testosterone deficiency syndrome is being seen in increasing percentage of men with middle and old age. Besides the typical deterioration of sexual function there is predisposition to metabolic syndrome and increased risk of cardiovascular diseases. The similarity of the effects of testosterone substitution and the dietary treatment led the authors to a retrospective analysis of patient data treated for testosterone deficiency syndrome. Data on 341 patients aged over 45 years with metabolic syndrome and diabetes, meeting criteria for the diagnosis of testosterone deficiency syndrome were divided into 5 groups: T - testosterone substitution without additional diet, T-Low-Carb - testosterone and low carbohydrate diet, T- - testosterone and low fat diet, - only low carbohydrate diet, - only low fat diet. We analyzed change in body weight, waist circumference, blood pressure, fasting glucose, HbA1c, HDL cholesterol and triglyceride levels within 6 months from the start of observation. The best results of all investigated parameters were obtained in patients treated with testosterone and low-carbohydrate diet and in the group treated with testosterone and low-fat diet. Slightly worse results in the group received the same diets and the worst in the group treated only with testosterone. The improvement obtained in the total testosterone therapy and diet was much greater than the simple sum of the effects of both methods witch suggests the existence of synergies. Adres do korespondencji: Ewa Kempisty-Zdebik Poradnia Zdrowia Mê czyzn Frankfurt nad Menem Schwalbach/Ts; Eschbornerstr. 12; Niemcy ewa@zdebik-arzt.de tel Wstêp Zespó³ niedoboru testosteronu (ZNT) i zwi¹zane z nim objawy hipogonadyzmu obserwuje siê u oko³o 8% mê czyzn w wieku lat i a 20-30% w wieku 60- lat [2,7]. ZNT po³¹czony jest najczêœciej z istotnym pogorszeniem ogólnego stanu zdrowia i jakoœci ycia [19]. Prócz os³abienia funkcji seksualnych typowa jest sk³onnoœæ do okreœlonych zaburzeñ takich jak oty³oœæ, cukrzyca, nadciœnienie, osteoporoza oraz zwiêkszone ryzyko schorzeñ uk³adu kr¹ enia [21]. W wielu pracach udowodniono korelacjê miêdzy stê eniem testosteronu i objawami klinicznymi ZNT a nasileniem poszczególnych elementów zespo³u metabolicznego [8,9,10,15,18]. Podstaw¹ do rozpoznania ZNT jest wspó³istnienie obni onego stê enia testosteronu i objawów klinicznych. stnieje wiele doniesieñ o korzystnym wp³ywie substytucji testoronu. Poprawa nastroju, zmniejszenie dra liwoœci [20], wzrost 29

2 libido i poprawa erekcji [22] to najbardziej widoczne efekty leczenia. Obserwuje siê tak e poprawê wskaÿników metabolicznych takich jak wzrost masy miêœniowej i kostnej, zmniejszenie iloœci tkanki t³uszczowej z popraw¹ profilu lipidów osocza, zmniejszenie glikemii i insulinemii na czczo [17]. Do leczenia kwalifikuje siê mê czyzn spe³niaj¹cych zarówno kryteria kliniczne jak i hormonalne. W leczeniu stosuje siê preparaty testosteronu doustne, przezskórne w postaci elu i domiêœniowe. Zmiana stylu ycia w tym stosowanie odpowiedniej diety ma ustalone od dawna miejsce w terapii oty³oœci i innych sk³adników zespo³u metabolicznego. Funkcjonuje wiele schematów diet. Przewa aj¹ca wiêkszoœæ jest niestandaryzowana i nie ma odpowiedniej dokumentacji. W zwi¹zku ze stwierdzonym ju dawno zwi¹zkiem zaburzeñ gospodarki lipidowej z rozwojem schorzeñ uk³adu sercowo-naczynowego, tradycyjnie za najbardziej skuteczn¹ uwa a siê dietê z obni on¹ wartoœci¹ t³uszczów (Fat- Low). Jednak od co najmniej kilkunastu lat przybywa doniesieñ o skutecznoœci ró nych odmian diety z obni on¹ zawartoœci¹ wêglowodanów (). Podobieñstwo efektów metabolicznych substytucji testosteronu i postêpowania dietetycznego sugeruje mozliwoœæ jednoczesnego zastosowania obu tych sposobów leczenia, co wykorzystano w niniejszej pracy. Cel pracy 1. Ocena wp³ywu substytucji testosteronu na parametry zespo³u metabolicznego: wagê cia³a, obwód talii, ciœnienie têtnicze, stê enie trójglicerydów, cholesterolu HDL, stê enie glukozy i HbA1c u pacjentów z rozpoznaniem zespo³u niedoboru testosteronu. 2. OdpowiedŸ na pytanie: czy równoczesne stosowanie diety nisko-wêglowodanowej lub niskot³uszczowej wp³ywa na wyniki substytucji. Metody Dokonano retrospektywnej analizy danych medycznych zgromadzonych w latach w Poradni Zdrowia Mê czyzn w Frankfurcie nad Menem. Do analizy w³¹czono dane 341pacjentów spe³niaj¹cych nastêpuj¹ce kryteria: BM - powy ej 25 kg/m 2 Poziom testosteronu poni ej 2,5 ng/ml Cukrzyca t.2 leczona doustnie - rozpoznana przynajmniej 6 miesiêcy wczeœniej Nadciœnienie têtnicze - rozpoznane przynajmniej 6 miesiêcy wczeœniej Wiek powy ej 45 lat PSA < 3,0 ng/ml Wyodrêbniono 5 grup pacjentów. Grupy w których stosowano substytucjê testosteronu (T): T - obejmowa³a 82 pacjentów bez stosowania dodatkowej diety. T- - obejmowa³a pacjentów, u których stosowano dodatkowo dietê niskowêglowodanow¹, T- - obejmowa³a pacjentów, u których stosowano dodatkowo dietê niskot³uszczow¹, Grupy w których stosowano wy³¹cznie dietê bez substytucji testosteronu: - obejmowa³a pacjentów stosuj¹cych dietê niskowêglowodanow¹. - obejmowa³a pacjentów stosuj¹cych dietê niskot³uszczow¹. Analizowano dane z okresu 6 miesiêcy od rozpoczêcia terapii. Badania laboratoryjne przeprowadzono w Laboratoriumsmedizin Dr. Med. Christa Brod-Falke w Hofheim (Niemcy). Krew do badañ pobierano w godzinach porannych na czczo. Oznaczano stê enia w surowicy krwi: Testosteron ca³kowity (ADA Centaur Testosterone test). Trójglicerydy (Roche-Hitachi Cobas C 311/501 TRG). Cholesterol HDL (Roche - Hitachi Cobas C 311/501). Glukoza (Roche - Hitachi Cobas C 311/501 GLU 3). HbA1C (TNA - Roche-Hitachi Cobas 311/ 501). W gabinecie przed pobraniem krwi wykonano pomiary parametrów klinicznych. Waga cia³a - mê czyzn wa ono w bokserkach na atestowanej wadze elektronicznej. Obwód talii: pomiar odbywa³ siê na wysokoœci pêpka. Ciœnienie têtnicze: na lewym przedramieniu, w pozycji siedz¹cej. Diety Pacjenci wraz z ma³ onkami zostali przeszkoleni podczas zajêæ grupowych. Obie diety zawiera³y tê sam¹ iloœæ kalorii: kcal. na dzieñ Dieta (niskowêglowodanowa) Zosta³a opracowana na bazie diety Michaela Montigniaca dostosowanej do zwyczajów ywienia i produktów dostêpnych w Niemczech. Zasad¹ by³o ograniczenie odsetka kalorycznego wêglowodanów w posi³kach do 30%. Pozosta³e 70% rozdzielono równo na t³uszcze i bia³ka po 35%. Ograniczono jedzenie makaronów, ziemniaków, ry u i chleba, zastêpuj¹c je wysokobia³kowymi produktami w postaci miês, ryb, produktów sojowych, jajek, serów, jogurtów, budyniów oraz œwie ych warzyw. Typowe œniadanie sk³ada³o siê z 2 kromek ciemnego chleba z wêdlin¹, jajkami albo serem i dodatkiem pomidora albo sa³aty majonezu i musztardy. Obiad sk³ada³ siê z ryb, miês jak i urozmaiconych jarzyn bez dodatków m¹cznych. Kolacja sk³ada³a siê czêsto ze steków albo drobiu z dodatkiem jarzyn. Do picia stosowano herbaty, kawê i wodê. Wykluczono owoce jak i soki owocowe. Dieta (niskot³uszczowa) Œniadanie sk³ada³o siê z 1-2 kromek ciemnego pieczywa bez mas³a i margaryny z indykiem, sa³at¹, pomidorem i ogórkiem, bagietki z rzodkiewkami, oliwkami i pomidorami, musli lub p³atków zbo owych z 1,5% mlekiem. Obiad sk³ada³ siê z ma³ot³ustego miêsa (stek albo pierœ z kurczaka, ma³ot³uste ryby), makaronu z ma³ot³uszczowymi sosami na bazie pomidorów lub sosu pesto z ma³¹ iloœci¹ oliwy z oliwek albo rzepaku, go³¹bków z ry- em i grzybami albo pierogów z owocami lub niskot³uszczowym miêsem. W miêdzyczasie dozwolone owoce. Na kolacjê spo ywano sa³atki warzywne, ma³ot³uste jogurty (1.5%), kanapki z 10% twaro kiem, owsiankê, ziemniaki z 1,5% maœlank¹ posypane koprem lub szczypiorkiem, chude ryby (pstr¹g, sandacz, dorsz). Do picia dozwolone by³y woda kawa i herbata. Alkohol zabroniony. Substytucja testosteronu Stosowano preparat NEBDO Firmy Jenapharm GmbH & Co. KG. Lek by³ podawany domiêœniowo co 12 tygodni po wykluczeniu przeciwskazañ. Opracowanie statystyczne wyników badañ: Normalnoœæ rozk³adu danych sprawdzono testem Shapiro-Wilka. Wobec ich braku dla wiêkszoœci parametrów - do oceny ró nic zastosowano test Kruskala-Wallisa. Wyniki badañ Wyniki uzyskane podczas analizy danych przedstawiono w tabelach, oddzielnie dla ka dego z ocenianych parametrów. Waga cia³a (tabela ). Po 6 miesi¹cach obserwacji zaobserwowano istotn¹ statystycznie redukcjê wagi cia³a we wszystkich grupach badanych. Najwiêksz¹ (1 miejsce) w grupie T-Carb- Low: 9,05% (9,19 kg). Nastêpne w kolejnoœci porównywalne do siebie efekty uzyskano w grupach T- (2 miejsce) i Carb- Low (3 miejsce): odpowiednio 6,9% (6,88 kg) i 6,% (6,91 kg). Najmniejsz¹ redukcjê wagi stwierdzono w grupie (4 miejsce): 4,% (4,69 kg) i grupie T (5 miejsce): 2,99% (2,97 kg). Obwód pasa (tabela ). stotn¹ statystycznie redukcjê obwodu pasa obserwowano we wszystkich grupach badanych. Najwiêksz¹ (1 i 2 miejsce) w grupach T- i T- odpowiednio 7,29% (8,19 cm) i 7,10% (8,37 cm). W pozosta³ych grupach uzyskano mniejsze ale porównywalne z sob¹ efekty: (3 miejsce) - 4,96% (5,92 cm), T (4 miejsce): 4,93% (5, cm), (5 miejsce): 4,50% (5,00 cm). Ciœnienie skurczowe (tabela ). Najwiêksz¹ istotn¹ statystycznie redukcjê ciœnienia skurczowego zaobserwowano w grupie T- (1 miejsce):,81% (32,41 mmhg), nieco mniejsze porównywalne z sob¹ efekty w grupach (2 miejsce): 16,85% (23,3 mmhg), T- (3 miejsce): 16,67% (22,88 mmhg). W grupie (4 miejsce) uzyskano redukcjê ciœnienia o 10,42% (14,73 mmhg). W grupie T (5 miejsce) obserowano wzrost ciœnienia skurczowego o 6,85% (12,02 mhg). Ciœnienie rozkurczowe (tabela ). stotn¹ statystycznie redukcjê obserwowano w grupach T- (1 miejsce): 19,12% (16,12 mmhg), T- (2 miejsce): 14,22% (12,18 mmhg), (3 miejsce): 11,87% (10,37 mmhg), (4 miejsce): 7,12% (6,46 mmhg). W grupie T (5 miejsce): wykazano wzrost ciœnienia rozkurczowego: 3,76% (3,85 mhg ). Glukoza na czczo (tabela ). stotn¹ statystycznie redukcjê odnotowano w grupach T- (1 miejsce): 42,49% (79,41 mg/ dl), (2 miejsce): 25,26% (50,89 mg/dl), T- (3 miejsce): 20,57% (41,68 mg/dl), (4 miejsce): 14,27% (26,96 mg/dl). W grupie T odnotowano jedynie niewielk¹ redukcjê: 1,17% (2,32 mg/ dl), nieistotn¹ statystycznie (p=0,8). Hemoglobina glikowana HbA1c (tabela ). stotn¹ statystycznie redukcjê stwierdzono jedynie w grupach T- (1 miejsce): 14,84% (1,08%), (2 miejsce): 10,41% (0,81%) i T- (3 miejsce): 8,22% (0,63%). W pozosta³ych grupach (4 miejsce): 5,29% (0,38%) i T (5 miejsce): 1,42% (0,11%) redukcja HbA1c by³a nieznamienna statystycznie (p odpowiednio 0,1 i 0,76) Trójglicerydy (tabela ). stotn¹ statystycznie redukcjê odnotowano we wszystkich grupach: T- (1 miejsce): 61,12% (179,26 mg/dl), Carb- Low (2 miejsce): 49,16% (147,83 mg/dl), (3 miejsce): 35,09% (88,83 mg/dl), 30 E. Kempisty-Zdebik i wsp.

3 Tabela Waga cia³a w badanej grupie chorych. Body weight in the studied patients group. n S tart (kg) 3 mc (kg) 6 mc (kg) (kg) 99,30 ± 5,49 97,48 ± 5,50 96,32 ± 5,52-2,97-2,99% 0,003 T- 101,56 ± 9,01 95,43 ± 7,72 92,37 ± 6,63-9,19-9,05% T- 99,71 ± 7,17 95, ± 7,40 92,83 ± 6,82-6,88-6,90% 0,01 102,00 ± 8,41 97,32 ± 8,19 95,09 ± 8,33-6,91-6,% 97,63 ± 6,08 94,84 ± 6,54 92,95 ± 6,58-4,69-4,% 0,035 Tabela Obwód pasa w badanej grupie chorych. Waist circumference in the studied patients group. n S tart (cm) 3 mc (cm) 6 mc (cm) (cm) 116,90 ± 3,56 112,92 ± 3,59 111,13 ± 3,66-5, -4,93% T- 112,33 ± 5,35 107,43 ± 5,45 104,14 ± 5,59-8,19-7,29% T- 117,83 ± 3,85 112,32 ± 3,85 109,46 ± 4,04-8,37-7,10% 119,27 ± 3,03 115,58 ± 3,13 113,35 ± 3,57-5,92-4,96% 111,13 ± 5,10 108,42 ± 4,69 106,13 ± 4, - 5,00-4,50% Tabela Skurczowe ciœnienie têtnicze w badanej grupie chorych. Systolic blood pressure in the studied patients group. n S tart (mmhg) 3 mc (mmhg) 6 mc (mmhg) (mmhg) 163,59 ± 13,53 169,27 ± 13,30 175,62 ± 12,68 12,02 6,85% T- 163,05 ± 15,92 138,11 ± 10,18 130,64 ± 9,92-32,41 -,81% T- 160,15 ± 13,26 144,51 ± 11,58 137,27 ± 7,05-22,88-16,67% 161,51 ± 14,63 154,27 ± 14,00 138,25 ± 11,54-23,30-16,85% 156,96 ± 13,63 148,33 ± 10,02 141,33 ± 7,93-14,73-10,42% 0,00002 Tabela Rozkurczowe ciœnienie têtnicze w badanej grupie chorych. Diastolic blood pressure in the studied patients group. n S tart (mmhg) 3 mc (mmhg) 6 mc (mmhg) (mmhg) D % 0-6 (%) p Pozycja 98,48 ± 6,18 100,57 ± 6,22 102,33 ± 6,32 3,85 3,76% T- 100,43 ± 7,73 90,51 ± 7, 84,30 ± 7,23-16,12-19,12% T- 97,83 ± 6,14 89,40 ± 5,42 85,65 ± 4,07-12,18-14,22% 97,72 ± 6,68 93,08 ± 5,93 87,35 ± 6,60-10,37-11,87% 97,21 ± 6, 97,58 ± 21,92 90,75 ± 4,46-6,46-7,12% 0, Tabela Glukoza na czczo w badanej grupie chorych. Fasting glucose in the studied patients group. 3 mc 6 mc 198,00 ± 55,26 198,02 ± 49,19 195,68 ± 43,36-2,32-1,17% 0, 8 T- 186,88 ± 43,46 152,29 ± 37,98 107,46 ± 27,55-79,41-42,49% T- 202,60 ± 43,17 183,64 ± 40,21 160,92 ± 26,42-41,68-20,57% 201,44 ± 44,76 181,28 ± 36,76 150,55 ± 27,35-50,89-25,26% 188,88 ± 32, 171,96 ±,47 161,92 ± 19,89-26,96-14,27% 0,00366 Tabela HbA1c w badanej grupie chorych. HbA1c in the studied patients group. n S tart (%) 3 mc (%) 6 mc (%) (%) 7,67 ± 0,89 7,62 ± 0,88 7,56 ± 0,84-0,11-1,42% 0,76 T- 7,28 ± 0,76 6,79 ± 0,66 6,20 ± 0,51-1,08-14,84% T- 7,70 ± 0,98 7,36 ± 0,97 7,07 ± 0,70-0,63-8,22% 7,73 ± 1,03 7,54 ± 0,98 6,93 ± 0,87-0,81-10,41% 7,16 ± 0,64 6,96 ± 0,53 6, ± 0,47-0,38-5,29% 0, 1 31

4 Tabela Trójglicerydy w badanej grupie chorych. Triglycerides in the studied patients group. 3 mc 6 mc 287,67 ± 106,52 9,39 ± 84,14 211,99 ± 66,55-75,68-26,31% T- 293,29 ± 108, 1,21 ± 61,98 114,03 ± 34,03-179,26-61,12% T- 297,53 ± 86,99 261,01 ±,26 216,49 ± 67,43-81,04-27,% 300,73 ± 88,21 218,95 ± 47,23 152,91 ± 33,56-147,83-49,16% 253,13 ± 84,13 192,79 ± 54,82 164,29 ± 36, - 88,83-35,09% Tabela Cholesterol HDL w badanej grupie chorych. Cholesterol HDL in the studied patients group. 3 mc 6 mc 36,60 ± 2,01 36,07 ± 1,92 35,40 ± 1,76-1,20-3,27% 0,00029 T- 40,69 ± 3, 59,10 ± 8,88 67,43 ± 7,86 26,74 65,71% 0,001 T- 37,85 ± 4,45 44,79 ± 8,30 48,51 ± 6,75 10,67 28,18% 35,95 ± 1,99 37,81 ± 2,04 52,39 ± 9,32 16,44 45,73% 37,79 ± 2,98 41,50 ± 3,09 43,88 ± 2,64 6,08 16,10% T- (4 miejsce): 27,% (81,04 mg/ dl) i T (5 miejsce): 26,31% (75,68 mg/dl). Cholesterol HDL (tabela ). stotny statystycznie wzrost stê enie frakcji HDL uzyskano grupie T- (1 miejsce): 65,71% (26,74 mg/dl), (2 miejsce): 45,73% (16,44 mg/dl), T-Fat- Low (3 miejsce): 28,18% (10,67 mg/dl), Fat- Low (4 miejsce): 16,10% (6,08 mg/dl). W grupie T (5 miejsce) uzyskano nieznaczne ale istotne statystycznie zmniejszenie stê enia cholestrolu HDL: -3,27% (-1,20 mg/dl). Omówienie Znaczenie ZNT wybiega daleko poza problem zaburzeñ w sferze p³ciowej. W latach 70-tych ubieg³ego wieku ukaza³y siê pierwsze prace dokumentuj¹ce wspó³istnienie obni onego poziomu androgenów i zwiêkszonego ryzyka schorzeñ sercowonaczyniowych. W kolejnych dziesiêcioleciach temat ten doczeka³ siê bardzo licznych badañ na du ych grupach pacjentów [5]. Prócz doniesieñ opisuj¹cych wspó³zale - noœæ z zaawansowan¹ chorob¹ naczyniow¹, coraz liczniejsze dotycz¹ wspó³istnienia niedoboru testosteronu i czynników ryzyka schorzeñ sercowo-naczyniowych wchodz¹cych w sk³ad zespo³u metabolicznego. Charakter wzajemnego zwi¹zku pomiêdzy jego poszczególnymi elementami a niskim poziomem androgenów nie jest jednak oczywisty. S¹ opinie, e niedobór testosteronu jest nie tyle przyczyn¹, ile jednym ze skutków innych zaburzeñ metabolicznych [14]. Od wielu lat u mê czyzn z niskim poziomem testosteronu oraz objawami klinicznymi z powodzeniem stosuje siê substytucjê, która daje odczuwaln¹ poprawê nie tylko w zakresie funkcji seksualnych ale tak e metabolicznych. Efekty jednak s¹ zmienne i ich osi¹gniêcie niejednokrotnie wymaga czasu [4]. W opisanym w 2011r badaniu TMES2 - Jones i wsp. w 220 osobowej grupie mê - czyzn z zespo³em metabolicznym lub cukrzyc¹ poddanej 6-miesiêcznej kuracji te- stosteronem wykazali korzystny wp³yw na insulinoopornoœæ, stê enie cholestrolu ca³kowitego i frakcji LDL oraz wskaÿników zdrowia seksualnego. Nie uzyskano natomiast znacz¹cej poprawy w zakresie BM, obwodu pasa. Niewielkiemu obni eniu uleg³ poziom HDL [6]. W opublikowanej w tym samym roku doniesieniu Bhattacharya i wsp. opisali badanie grupy 581 hipogonadalnych mê czyzn wsród których 37% mia³o cechy zespo³u metabolicznego poddanej 12 miesi¹cznej kuracji testosteronem. Wykazano istotne zmniejszenie obwodu talii, stê enia glukozy we krwi i ciœnienie krwi. Nie odnotowano natomiast znacz¹cej zmiany poziomu HDL ani trójglicerydów [1]. W niniejszym badaniu w grupie mê - czyzn leczonych wy³¹cznie testosteronem uzyskane wyniki okaza³y siê zgodne z doniesieniami literaturowymi: uzyskano niewielk¹ poprawê w zakresie wagi cia³a, obwodu pasa i stê enia tróglicerydów. W porównaniu z innymi grupami okaza³y siê one najs³absze. W zakresie parametrów gospodarki wêglowodanowej (glikemia na czczo i HbA1c) - poprawa nie osi¹gnê³a istotnoœci statystycznej. Wartoœci ciœnienia têtniczego i stê enie cholestrolu HDL uleg³y natomiast pogorszeniu. Jak nale a³o siê spodziewaæ wyraÿnie korzystniejsze wyniki w pe³nym zakresie parametrów zespo³u metabolicznego odnotowano przy leczeniu dietetycznym. By³y one znacznie lepsze w grupie z diet¹ ubogowêglowodanow¹, ni w grupie z diet¹ ubogot³uszczow¹, co nie zaskakuje, wobec coraz liczniejszych doniesieñ na ten temat. W zwi¹zku z odkryciem w badaniu Framingham roli zaburzeñ lipidowych w patogenezie schorzeñ sercowo-naczyniowych tradycyjnie za najbardziej odpowiedni¹ uwa- ano dietê z obni on¹ iloœci¹ t³uszczów, zw³aszcza zwierzêcych. W niektórych badaniach dowiedziono jednak, e ograniczenie iloœci t³uszczu w diecie, zw³aszcza z równoczesnym zwiêkszeniem iloœci wêglowodanów mo e wywo³aæ paradoksalnie pogorszenie parametrów gospodarki lipidowej [11,12]. Publikowanych jest coraz wiêcej doniesieñ na temat przewagi, lub co najmniej równorzêdnoœci diety ubogo wêglowodanowej w porównaniu z diet¹ ubogot³uszczow¹ w redukcji oty³oœci i czynników ryzyka sercowo-naczyniowego [3,13,16]. W niniejszej pracy najlepsze wyniki osi¹gniêto jednak w grupach w których zastosowano ³¹cznie testosteron i diety. Rezultaty te by³y lepsze ni zwyk³a suma oddzielnych efektów obu metod terapii i mog¹ œwiadczyæ o istnieniu synergizmu. Aktualnie nie znaleziono w literaturze œwiatowej (PubMed) podobnego badania, wymaga ono wiêc potwierdzenia, byæ mo e na wiêkszej grupie pacjentów i bardziej wystandaryzowanym schemacie diety. Wnioski 1. Najlepsze wyniki w zakresie wszystkich badanych parametrów uzyskano w grupie leczonej ³¹cznie testosteronem i diet¹ ubogowêglowodanow¹. Nieco s³absze w grupie leczonej testosteronem i diet¹ ubogot³uszczow¹. 2. Poœrednie wyniki uzyskano w leczeniu sam¹ diet¹, lepsze w grupie z diet¹ ubogowêglowodanow¹, s³absze w grupie z diet¹ ubogot³uszczow¹. 3. Substytucja testosteronem w grupie mê czyzn z cukrzyc¹ typu 2 i zespo³em niedoboru testosteronu da³a niewielk¹ poprawê w zakresie zakresie wagi cia³a, obwodu pasa. Poprawa w zakresie pozosta³ych badanych parametrów nie osi¹gnê³a znamiennoœci statystycznej lub obserwowano pogorszenie. 4. Poprawa uzyskana w ³¹cznej terapii testosteronem i diet¹ jest znacznie wiêksza ni prosta suma efektów obu metod i ma charakter efektu synergistycznego. Piœmiennictwo 1. Bhattacharya R.K., Khera M., Blick G. et al.: Effect of 12 Months of Testosterone Replacement Therapy on Metabolic Syndrome Components in Hypogonadal Men: Data from the Testim Registry in the US (TRiUS). BMC Endocr. Disord. 2011, E. Kempisty-Zdebik i wsp.

5 2. Feldman H.A., Longcope C., Derby C.A. et al.: Age Trends in the Level of Serum Testosterone and Other Hormones in Middle-Aged Men: Longitudinal Results from the Massachusetts Male Aging Study. J. Clin. Endocrinol. Metab. 2002, 87, Foster G.D., Wyatt H.R., Hill J.O. et al.: Weight and Metabolic Outcomes After 2 Years on a Low-Carbohydrate ersus Low-Fat Diet. Ann. ntern. Med. 2010, 3, Guay A.: The Emerging Link Between Hypogonadism and Metabolic Syndrome. J. Androl. 2009, 30, Hak A.E., Witteman J.C.M., de Jong F.H. et al.: Low Levels of Endogenous Androgens ncrease the Risk of Atherosclerosis in Elderly Men: The Rotterdam Study. J. Clin. Endocrinol. Metab. 2002, 87, Jones T.H., Arver S.B., Behre H.B. et al.: Testosterone Replacement in Hypogonadal Men With Type 2 Diabetes And/or Metabolic Syndrome (the TMES2 Study). Diabetes Care 2011, 34, Kaufman J. M., ermeulen A.: The Decline of Androgen Levels in Elderly Men and ts Clinical and Therapeutic mplications. Endocr. Rev. 2005, 26, Kupelian., Page S.T., Araujo A.B. et al.: Low sex hormone-binding globulin, total testosterone, and symptomatic androgen deficiency are associated with development of the metabolic syndrome in nonobese men. J. Clin. Endocrinol. Metab. 2006, 91, Laaksonen D.E., Niskanen L., Punnonen K. et al.: Testosterone and Sex Hormone - Binding Globulin Predict the Metabolic Syndrome and Diabetes in Middle-Aged Men. Diabetes Care 2004, 27, Muller M., Grobbee D.E., den Tonkelaar. et al.: Endogenous sex hormones and metabolic syndrome in aging men. J. Clin. Endocrinol. Metab. 2005, 90, Obarzanek E., Sacks F.M., ollmer W.M. et al.: Effects on Blood Lipids of a Blood Pressure-lowering Diet: The Dietary Approaches to Stop Hypertension (DASH) Trial. Am. J. Clin. Nutr. 2001, 74,. 12. Price D., Ramachandran S., Knight T.: Observed Changes in the Lipid Profile and Calculated Coronary Risk in Patients Given Dietary Advice in Primary Care. Br. J. Gen. Pract. 2000, 50, Program Lipid Research Clinics. The Lipid Research Clinics Coronary Primary Prevention Trial Results. JAMA 1984, 251, Rabijewski M., Kozakowski J., Zgliczyñski W.: Niedobór testosteronu u starszych mê czyzn. Pol. Merkur. Lekarski. 2009, 27, Saad F., Gooren L.J.: The role of testosterone in the etiology and treatment of obesity, the metabolic syndrome, and diabetes mellitus type 2. J. Obes. 2011, Seshadri P., qbal N., Stern L. et al.: A randomized study comparing the effects of a low-carbohydrate diet and a conventional diet on lipoprotein subfractions and C-reactive protein levels in patients with severe obesity. Am. J. Med. 2004, 117, Snyder P.J., Peachey H., Berlin J.A. et al.: Effect of testosterone treatment on body composition and muscle strength in men over 65 years of age. J. Clin. Endocrinol. Metab. 1999, 84, Stellato R.K., Feldman H.A, Hamdy O. et al.: Testosterone, sex hormone-binding globulin, and the development of type 2 diabetes in middle-aged men: prospective results from the Massachusetts male aging study. Diabetes Care 2000, 23, ermeulen A., Kaufman J.M.: Ageing of the Hypothalamo-Pituitary- Testicular Axis in Men. Horm. Res. 1995, 43, Wang C., Alexander G., Berman N. et al.: Testosterone replacement therapy improves mood in hypogonadal men - a clinical research center study. J. Clin. Endocrinol. Metab. 1996, 81, Wang C., Nieschlag E., Swerdloff R. et al.: nvestigation, treatment and monitoring of late-onset hypogonadism in males: SA, SSAM, EAU, EAA and ASA recommendations. Eur. J. Endocrinol. 2008, 159, Yassin A., Saad F.: mprovement of Sexual Function in Men with Late-Onset Hypogonadism Treated with Testosterone Only. J. Sex. Med. 2007, 4,