PRZEDMOWA. T.G. Ash, Polska rewolucja. Solidarność , tłum. M. Dziewulska, M. Król, Warszawa 1990, s Ibidem, s. 219.

Transkrypt

1 PRZEDMOWA Rewolucja solidarnościowa lat inicjująca w Polsce dekadę Solidarności zakończoną upadkiem komunizmu w Europie Środkowo-Wschodniej w 1989 r. była unikatowym fenomenem społecznym. Według Timothy ego Gartona Asha jednego z naocznych obserwatorów wydarzeń zachodzących w naszym kraju to, co się zdarzyło w Polsce, nie mieści się w żadnej z owych gotowych zachodnich formuł i zamiast manipulować polską rewolucją aż dostosuje się do naszych kategorii, powinniśmy nasze kategorie dostosować do polskiej rewolucji 1. Wbrew jednak swoim zapowiedziom Ash, opisując solidarnościową myśl polityczną i program polityczny, stwierdza, że: Polacy w gruncie rzeczy stworzyli oryginalną mieszankę idei zaczerpniętych z różnych tradycji. W polityce wierni byli podstawowym zasadom liberalnej demokracji, ale połączyli je z propozycjami radykalnej decentralizacji, społecznej kontroli i lokalnego samorządu. [ ] W dziedzinie kultury i edukacji ideały ich można najlepiej określić jako konserwatywno-restauracyjne. W sferze gospodarki pragnęli połączyć rynek, samorząd i planowanie 2. Tak więc w opinii życzliwego nam obserwatora w zasadzie nic nowego nie wymyśliliśmy. Oryginalność intelektualna solidarnościowej rewolucji polegać ma zatem tylko na samym połączeniu idei wymyślonych już gdzie indziej, czyli na lepiej rozwiniętym również intelektualnie Zachodzie, gdzie idee te ze sobą zwykle rywalizują. Tymczasem według Hannah Arendt, cytowanej zresztą przez Asha, cechą definicyjną każdej rewolucji jest zapoczątkowanie czegoś nowego, czegoś, co wcześniej było nieznane i z samej natury rzeczy jest nieprzewidywalne. Jeżeli kryterium Arendt potraktować poważnie, to w trakcie trwania solidarnościowej rewolucji, w przeciwieństwie do rewolucji francuskiej czy amerykańskiej, nic radykalnie nowego nie zostało obmyślone. Jeżeli można mówić o ideowej oryginalności solidarnościowej rewolucji, to jest to jednak zawsze oryginalność wtórna, pochodząca z drugiej ręki, a polegająca na połączeniu istniejących już na rynku intelektualnym idei, a nie na obmyśleniu ich od nowa. Widzimy zatem, że na intelektualne dziedzictwo solidarnościowej rewolucji można spojrzeć w dwojaki sposób: poszukiwać w niej nowych, intelektualnie świeżych idei społeczno-politycznych lub poszukiwać w solidarnościowej refleksji społecznej odpowiedników idei znanych już na Zachodzie i ustalić jedynie, w jaki sposób oraz w jakich proporcjach współwystępowały one ze sobą. Dychotomii tej nie zakłóca, dość często występujące ostatnio w polskiej literaturze przedmiotu, odwoływanie się do nieco zapomnianych i mniej popularnych w zachodniej myśli politycznej kategorii republikanizmu 3. Jednakże jakakolwiek konceptualizacja teoretyczna czy to historii tego, co ludzie Solidarności robili, czy tego, w jaki sposób myśleli, jest zawsze interakcją pomiędzy empirycznym rozpoznaniem stanu rzeczy a zastosowanymi kategoriami 1 T.G. Ash, Polska rewolucja. Solidarność , tłum. M. Dziewulska, M. Król, Warszawa 1990, s Ibidem, s E. Ciżewska, Filozofia publiczna Solidarności. Solidarność z perspektywy republikańskiej tradycji politycznej, Warszawa

2 Krzysztof Brzechczyn pojęciowymi, które strukturalizują opis i nadają mu wyjaśnienie. W porównaniu z badaniami solidarnościowego ruchu społecznego, znajomość jego historii intelektualnej jest stosunkowo mniej znana 4. Trudno wchodzić w dyskusję nad przyczynami tego stanu rzeczy 5. Wydaje się jednak, że jedną z nich jest niedostępność i rozproszenie źródeł służących poznaniu poszczególnych nurtów solidarnościowej refleksji i myśli społeczno-politycznej. Warunkiem usunięcia tych dysproporcji jest edycja źródeł służących poznaniu niezależnej myśli społeczno-politycznej lat , a szczególnie okresu solidarnościowej rewolucji Taki też cel przyświeca niniejszemu wyborowi pism politycznych Leszka Nowaka jednego z najwybitniejszych filozofów polskich drugiej połowy XX wieku aktywnie zaangażowanego w ruch Solidarności. Znajomość jego tekstów politycznych może być z jednej strony podstawą poznania jednego z oryginalnych, lecz dzisiaj zapomnianych wątków solidarnościowej myśli społecznej, a z drugiej strony nadal cennym źródłem teoretycznej inspiracji w opisie fenomenu Solidarności i całej dekady lat osiemdziesiątych zarówno od strony historiograficznej, jak i historii idei. W latach Leszek Nowak był jednym z najczęściej wydawanych podziemnych autorów w Polsce: łącznie jego broszury i książki wydawano 43 razy, co sprawia, że w sporządzonym przez Cecylię Kutę rankingu najczęściej wydawanych niezależnych autorów został umieszczony na jedenastym miejscu 7. Z kolei Justyna Błażejowska ustaliła, że: w szeroko rozumianej kategorii nauk humanistycznych [ ] z autorów polskich ponad 50 razy wydawano Leszka Moczulskiego [ ], ponad 40 Leszka Kołakowskiego, 37 Leszka Nowaka 8. Jednym z najczęściej drukowanych publikacji był Anty-Rakowski, czyli o tym, co wygwizdali wicepremierowi robotnicy, 4 Można tutaj wymienić następujące monografie: E. Ciżewska, Filozofia ; M. Golińczak, Związek Radziecki w myśli politycznej polskiej opozycji w latach , Kraków 2009; K. Łabędź, Koncepcje polityczne w prasie NSZZ Solidarność w latach , Toruń 2004; idem, Spory wokół zagadnień programowych w publikacjach opozycji politycznej w Polsce w latach , Kraków 1997; L. Mażewski, W objęciach utopii. Polityczno-ideowa analiza dziejów Solidarności, , Toruń 2001; M. Michalewska-Pawlak, Obywatelskość demokratyczna jako idea normatywna w koncepcjach polityczno-programowych polskiej opozycji w latach , Gdańsk 2010; K. Rogaczewska, Niemcy w myśli politycznej polskiej opozycji w latach , Wrocław Nie oznacza to jednak, że stan badań historiograficznych nad Solidarnością jest zadowalający. W pełni należy się zatem zgodzić z konstatacją redaktorów siedmiotomowej syntezy NSZZ Solidarność Łukasza Kamińskiego i Grzegorza Waligóry, że za zdumiewający należy uznać fakt, iż niepodległa Polska nie zdobyła się na powołanie specjalistycznej instytucji naukowej zajmującej się analizą fenomenu»solidarności«nie tylko z punktu widzenia historiografii, lecz także socjologii, politologii, nauk ekonomicznych, psychologii, filozofii itd.. Jest to, dodajmy, pierwsza po trzydziestu latach od powstania Solidarności monografia obejmująca historię wszystkich regionów Związku i dzieje pokrewnych partii politycznych, organizacji i ruchów społecznych. 6 O skali zaniedbań w zakresie badań solidarnościowej (niezależnej) myśli społeczno-politycznej, a zwłaszcza jej bardziej zaawansowanej teoretycznie postaci może świadczyć fakt, że przykładowo dopiero w 2010 r. Instytut Pamięci Narodowej wydał Dokumenty władz NSZZ Solidarność , w 2011 r. Europejskie Centrum Solidarności tłumaczenie z języka angielskiego Samoograniczająca się rewolucja Jadwigi Staniszkis, zaś Wydawnictwo Krytyki Politycznej trzytomowe Pisma Jacka Kuronia. 7 C. Kuta, Niezależny ruch wydawniczy [w:] NSZZ Solidarność , t. 2: Ruch społeczny, red. Ł. Kamiński, G. Waligóra, Warszawa 2010, s ; ranking ten został ustalony na podstawie bazy Biblioteki Narodowej: Książki polskie podziemne ( ). 8 J. Błażejowska, Papierowa rewolucja. Z dziejów drugiego obiegu wydawniczego w Polsce /1990, Warszawa 2010, s Niestety autorka nie podaje podstawy swoich obliczeń. 10

3 Przedmowa które doczekało się aż dwunastu podziemnych wydań. Warto dodać, że wspomniane statystyki nie obejmują esejów filozoficznych i drobnych tekstów publicystycznych Leszka Nowaka publikowanych w prasie niezależnej i wielokrotnie przedrukowanych. Przedmowa do prezentowanego wyboru pism politycznych Leszka Nowaka składa się z czterech części: w pierwszej przedstawię zarys jego biografii naukowej i intelektualnej, w drugiej przybliżę podstawowe tezy tworzonej przez niego teorii historiozoficznej nie-marksowskiego materializmu historycznego, zaś w trzeciej najważniejsze wątki jego myśli politycznej. Przedmowę zamyka przedstawienie koncepcji książki. I. ZARYS BIOGRAFII INTELEKTUALNEJ Leszek Nowak urodził się 7 stycznia 1943 r. w Więckowicach k. Brzeska w rodzinie inteligenckiej. Jego Matka, Helena z domu Czuj, była nauczycielką i przez szereg lat pełniła funkcję przewodniczącej Powiatowej Rady Narodowej w Międzychodzie, samotnie wychowując syna 9. Nowak dzieciństwo i młodość spędził w Międzychodzie, gdzie ukończył Liceum Ogólnokształcące. Wtedy też narodziła się jego fascynacja myślą lewicową, gdyż jeszcze w szkole średniej przeczytał I tom Kapitału Marksa. W 1960 r. rozpoczął studia prawnicze na Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Podczas studiów przez trzy lata był przewodniczącym Koła Filozoficznego Studentów UAM, organizując regularne sesje studenckie poświęcone myśli Kazimierza Ajdukiewicza, logice i statusie humanistyki 10. Wówczas Nowak podjął decyzję o przystąpieniu do PZPR, oddzielając ją od zainteresowania myślą Marksa, nie ona w każdym bądź razie stanowiła główną przyczynę wstąpienia. Oto jak sam wspomina ten moment: wstąpiłem do PZPR dla korzyści własnej. Było to chyba w 1961 r., w każdym razie byłem wtedy na II roku prawa. [ ] Stanowiliśmy w kilkoro grupkę przyjaciół. Dziewczęta były wierzące, takiego typu, powiedzmy, chrześcijańsko-harcerskiego. My dwaj zaangażowani ateisto-marksiści; kolega zresztą zgoła organizacyjnie, był znaną figurą w uczelnianym ZMS-ie [ ]. Siedzimy w Katedrze Historii Gospodarczej, w bibliotece, rozmawiamy o kwestii wstąpienia do partii. Nagle ów przyjaciel rzuca mi w odpowiedzi na jakąś wątpliwość:»słuchaj, świetnie wiesz, że abyś pracował na Uczelni, prof. G. dla ciebie etat spod ziemi wykopie. I wtedy będziesz musiał wstąpić do partii. A wtedy będzie głupio, bo tak jakbyś to zrobił dla etatu. Więc lepiej wstąp teraz, z otwartym czołem«. Te kilka dziewcząt rzuciło się na niego:»czemu będzie musiał?«. Dobiegła jeszcze do mnie odpowiedź:»bo mu to pomoże w karierze zawodowej«. One na to w krzyk:»leszku, powiedz mu!«. A ja milczałem, bo już wiedziałem, że w tym momencie podjąłem decyzję i że wstąpię. Jeszcze tylko zapamiętałem z tego smugę światła przecinającą pomieszczenie, w której kręciły się pyłki 9 Archiwum UAM, 1131/169, Życiorys, s J. Woleński, Czterdzieści lat minęło [w:] Odwaga filozofowania. Leszkowi Nowakowi w darze, red. J. Brzeziński, A. Klawiter, T.A.F. Kuipers, K. Łastowski, K. Paprzycka, P. Przybysz, Poznań 2002, s

4 Krzysztof Brzechczyn kurzu szlus, koniec. Klamka zapadła, tam wtedy. Miałem pełną świadomość naganności moralnej tej decyzji, ale ją podjąłem i w kilka tygodni później byłem w partii 11. Studia prawnicze Nowak ukończył, broniąc 15 kwietnia 1965 r. napisaną pod kierunkiem Zygmunta Ziembińskiego pracę magisterską na temat Powinność i obowiązywanie. Problem statusu terminów teoretycznych w naukach prawnych. Praca została oceniona jako bardzo dobra, zaś egzamin magisterski zdał z wynikiem dobrym 12. Od 1963 r. Nowak odbywał eksternistyczne studia filozoficzne na Uniwersytecie Warszawskim, gdzie pod kierunkiem Janiny Kotarbińskiej przygotowywał pracę magisterską, Model, prawda względna, postęp nauki, której obrona odbyła się 25 lutego 1966 r. zarówno praca magisterska, jak i egzamin magisterski zostały ocenione na bardzo dobry 13. Od września 1965 r. został zatrudniony w Zakładzie Prawniczych Zastosowań Logiki przy Katedrze Teorii Państwa i Prawa (w 1968 r. przekształconej w Instytut Nauk Prawno-Ustrojowych) początkowo jako asystent, starszy asystent i od 1967 po obronie doktoratu (30 maja) z teorii prawa Problemy znaczenia i obowiązywania normy prawnej a funkcje semiotyczne języka jako adiunkt. Promotorem jego pracy doktorskiej był prof. Zygmunt Ziembiński. Po obronie doktoratu zaczął bardziej intensywnie zajmować się filozofią Marksa. Towarzyszył temu pewien zamysł polityczny, który z perspektywy lat określał w sposób następujący: socjalizm potrzebuje swojej dobrej, niekonformistycznej, a więc krytycznej teorii, która by ujawniła ukryte jego mechanizmy i dała w ten sposób rządzącej partii intelektualną podstawę dla skuteczniejszej polityki zmierzającej, jak wierzyłem wtedy, do realizacji Marksowskich ideałów. Przykładem paradygmatycznym była teoria Johna Keynesa, która jak sądziłem wtedy pozwoliła przekształcić też niepiękny kapitalizm przedwojenny w coś w każdym razie znośnego dla ludzi. Otóż zamysł był taki: zbudować teorię socjalizmu typu Keynesowskiego. Przy daleko idącym krytycyzmie co do praktyki politycznej systemu, a zwłaszcza jego ideologii nie miałem już wówczas wątpliwości, że to był bełkot miała to być teoria wierna przesłaniu Marksowskiemu i adresowana do tych, których uważałem za jego wykonawców, do partii 14. Z tego też względu protesty studenckie w marcu 1968 r., jak wspomina Nowak, nie stanowiły dlań jak w przypadku rewizjonistów warszawskich przełomu ideowego, lecz jedynie wzmocniły postawę reformistyczną. Wyznaje on: Marzec był dla mnie jawnym świadectwem tego, że braki tego systemu nie są brakami, ale że jest to coś systemowego. Zbyt wielki jest rozdźwięk między ideałem a rzeczywistością, coś musi działać samorzutnie, powodując ten rozdźwięk. Wtedy wierzyłem, że system jest reformowalny i co więcej sądziłem, że trzeba robić tak jak Keynes. To znaczy, Keynes zwrócił się w końcu ze swoją doktryną nie do opozycji, tylko do rządzących i to rządzący zreformowali system odpowiednio do zaleceń wynikających z jego teorii. Sądziłem, że trzeba powtórzyć tego typu drogę i nie chodziło tu o moją ambicję sądziłem, że w ogóle powinno się tak robić Rozmowa z Leszkiem Nowakiem, Obecność 1985, nr 11, s Archiwum UAM, 825/675, Dyplom ukończenia studiów wyższych UAM. 13 Archiwum UAM, 825/674, Dyplom ukończenia studiów wyższych UW. 14 Rozmowa, s Wypowiedź w ankiecie: Marzec 68 w relacjach uczestników i refleksji socjologicznej, Czas. Pismo Społeczno-Polityczne 1988, nr 1, s

5 Przedmowa Podstawą takiej reformy miała być zatem niestandardowa teoria socjalizmu pozostająca jednak w ramach Marksowskich założeń historiozoficznych. Zamysł ten wyznaczył Nowakowi kolejność rekonstrukcji Marksa: od metody (koncepcja idealizacji), poprzez rekonstrukcję założeń epistemologicznych i ontologicznych (kategorialna interpretacja dialektyki), do Marksowskiej filozofii społecznej (adaptacyjna interpretacja materializmu historycznego) i aksjologii 16, Od 1 października 1970 r. Nowak przeniósł się do nowo tworzonego Instytutu Filozofii, gdzie rozpoczął pracę w Zakładzie Logiki i Metodologii Nauk. W okresie między obroną doktoratu a odbyciem kolokwium habilitacyjnego Nowak był już autorem dwóch książek (wydanych w 1968: Próba metodologicznej charakterystyki prawoznawstwa i, wspólnie z Jerzym Kmitą, Studia nad teoretycznymi podstawami humanistyki) oraz 51 artykułów i recenzji 17. Kolokwium habilitacyjne odbyło się 21 grudnia 1970 r. na podstawie pracy U podstaw metodologicznych Kapitału Karola Marksa. Recenzentami w przewodzie byli doc. dr hab. Władysław Krajewski, prof. dr Zygmunt Ziembiński, prof. dr Jerzy Topolski i dr hab. Jerzy Kmita. Rada Wydziału Filozoficzno-Historycznego jednogłośnie nadała Nowakowi stopień doktora habilitowanego 18 ; decyzja ta została zatwierdzona przez Ministerstwo Oświaty i Szkolnictwa Wyższego 10 maja 1971 r. W pierwszej połowie lat siedemdziesiątych Leszek Nowak rozwinął intensywną działalność naukową, organizacyjną i dydaktyczną. W tym czasie praktycznie co roku wydawał nową książkę (lub dwie): w 1971 r. U podstaw Marksowskiej metodologii nauki, w 1972 r. Model ekonomiczny, w 1973 r. Anatomia krytyki marksizmu i Interpretacja prawnicza, w 1974 r. U podstaw aksjologii marksistowskiej i Zasady marksistowskiej filozofii nauki. Jednocześnie Nowak prowadził seminaria z metodologii nauki na studium doktoranckim w Instytucie Filozofii i Socjologii PAN w Warszawie i z teorii poznania na studium doktoranckim Wydziału Filozofii Uniwersytetu Warszawskiego, a także wykład monograficzny z metodologii ekonomii politycznej na studium doktoranckim Instytutu Ekonomii Politycznej Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Poznaniu. Ponadto od 1968 r. piastował funkcję sekretarza Poznańskiego Oddziału PTF, od 1972 r. był członkiem Komisji Ideologicznej Komitetu Uczelnianego PZPR, od 1973 r. sekretarzem Komisji Metodologicznej Poznańskiego Oddziału PAN, zaś w latach kierownikiem Studium Doktoranckiego przy Instytucie Filozofii UAM. Był laureatem nagród Ministra Nauki, Techniki i Szkolnictwa Wyższego (dwukrotnie w 1969 i 1972) oraz Nagrody Młodych Miasta Poznania (1974). Od 1974 r. został kierownikiem nowo utworzonego Zakładu Dialektyki Poznania, w którym znaleźli pracę wypromowani przez niego doktoranci. Osiągnięcia Nowaka w pracy dydaktycznej i naukowej sprawiły, że Rada Wydziału Filozoficzno-Historycznego Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza 17 grudnia 1973 r. powołała Komisję Wydziałową ds. nadania mu tytułu profesora nadzwyczajnego w składzie: przewodniczący dziekan doc. dr hab. Zbigniew Jasiewicz oraz członkowie: prof. dr Stefan Kaczmarek, prof. Jerzy Topolski, prof. dr Zygmunt Ziembiński i doc. dr. hab. Jan Such. Komisja zaproponowała na recenzentów Jerzego Topolskiego, 16 Rozmowa, s Zob.: K. Brzechczyn, Bibliografia prac profesora Leszka Nowaka za lata [w:] Odwaga, s Archiwum UAM, 825/674, Tabela głosowań podczas posiedzeń Komisji, Zespołu i Rady w sprawie habilitacji, brak paginacji. 13

6 Krzysztof Brzechczyn prof. dr. Ryszarda Wójcickiego (Uniwersytet Wrocławski) i prof. dr. Jerzego Wróblewskiego (Uniwersytet Łódzki), co zostało zaakceptowane przez Radę w lutym 1974 r. Po wpłynięciu opinii 16 września 1974 r. Rada Wydziału Filozoficzno-Historycznego jednogłośnie przyjęła uchwałę w sprawie nadania Nowakowi tytułu naukowego profesora 19, a 2 grudnia 1974 r. wniosek ten jednomyślnie poparł Senat Akademicki UAM. 17 marca 1975 r. Rektor UAM Benon Miśkiewicz wystąpił do ministerstwa z wnioskiem uzgodnionym z Komitetem Uczelnianym i Wojewódzkim PZPR o nadanie Leszkowi Nowakowi tytułu profesora 20. Rada Państwa uchwałą nr 76/1976 z dnia 7 października 1976 r. nadała mu tytuł profesora nadzwyczajnego nauk humanistycznych. Leszek Nowak miał wówczas 33 lata, zostając najmłodszym profesorem w Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej. Zapytać należy, co sprawiło, że Nowak, którego osiągnięcia naukowe były dostrzegane i doceniane przez władze uczelniane, administracyjne i partyjne, stopniowo przestał identyfikować się z systemem socjalistycznym i stał się jednym z jego najbardziej zagorzałych krytyków. Wydaje się, że ta zmiana w postrzeganiu systemu wypływała z trzech źródeł: polityczno-społecznych, empirycznych i teoretycznych. O wpływie Marca 1968 była już mowa. Natomiast wedle prof. Władysława Balickiego na Nowaka bardzo silnie oddziałał Grudzień 70 i to, co się stało później. Gierek, gdy doszedł do władzy, rzucił hasło drobnomieszczańskiego dorabiania się. Leszek wołałby, aby Gierek zaproponował jakiś fundamentalny program przemian społecznych. Program Gierka go rozczarował. Załamanie światopoglądowe nastąpiło błyskawicznie. Przed miesiącem bronił ustroju, a po miesiącu powiedział, że ma dosyć 21. Do źródeł empirycznych należała docierająca do kręgów uniwersyteckich Poznania literatura opozycyjna odsłaniająca historię i teraźniejszość realnego socjalizmu. Sam Nowak wskazuje na zasadniczą rolę Archipelagu Gułag Sołżenicyna: Lawina faktów tam zawarta zabiła we mnie naturalną skłonność umysłu zniewolonego przez dogmat przydawania faktom negatywnym dla systemu sensu drugorzędnego (a że to»wyjątek«, że»błąd«, że dewiacja ). Do dziś pamiętam myśl, która mnie poraziła po którejś setce stronic»boże, jeżeli tak tam było, to znaczy, że każdy działacz partyjny musiał być w to bagno uwikłany, więc ten system jest bagnem«. Wywrócił mi Sołżenicyn strukturę wartości ogrom Gułagu i wszystko, co Gułag zakładał i pociągał, nie dało się winkorporować w wizję Partii, co z dewiacjami i nieuniknionymi kosztami realizuje ideały Marksa 22. Do najważniejszych zaś, zdaniem samego Nowaka, źródeł przemiany ideowej należały czynniki natury teoretycznej wskazujące ograniczoność filozofii Marksa. Całościowa rekonstrukcja filozofii Marksa zawieść miała Nowaka do prób stworzenia takiej wersji materializmu historycznego, która wyjaśniałaby funkcjonowanie realnego socjalizmu z wszystkimi jego brakami (patologiami) i niepowodzeniami. Jednakże podejmowane od co najmniej 1976 r. próby w tym kierunku doprowadziły do wskazania ograniczeń 19 Archiwum UAM, 825/675, Wyciąg z protokołu I zwyczajnego posiedzenia Rady Wydziału Filozoficzno-Historycznego. 20 Archiwum UAM, 825/675, Pismo Rektora UAM, brak paginacji. 21 Wypowiedź Władysława Balickiego [w:] Odwaga filozofowania rozmowa o obecności Leszka Nowaka w filozofii polskiej, red. K. Brzechczyn, Przegląd Bydgoski. Humanistyczne Czasopismo Naukowe 2003, r. 14, s Jeśli mamy szansę, to dzięki kryzysowi gospodarczemu i radzieckiemu zagrożeniu (wywiad), Wakat. Niezależne Pismo Członków NZS 1981, nr 4, s

7 Przedmowa teoretycznych samego Marksa i marksizmu. Według relacji Nowaka: W pierwszej połowie lat siedemdziesiątych opracowywaliśmy w licznym dość zespole kategorialną interpretację dialektyki i adaptacyjną interpretację materializmu historycznego. Kiedy obie te koncepcje były dość rozwinięte, zauważyłem pewną sprzeczność między nimi. Polega ona z grubsza bardzo to biorąc na tym, iż dialektyka kategorialna utrzymuje, że wszelkie zjawiska mają zmienną istotę, a tymczasem Marksowski materializm historyczny zakłada, że akurat istota zjawisk społecznych jest wieczna i odwieczna, bo od zawsze i po zawsze ma być tak, że stanowi ją związek wzajemny sił wytwórczych i stosunków produkcji. Materializm historyczny Marksa zakłada zatem metafizyczną koncepcję historii. Przy ówczesnym moim nastawieniu rekonstruktorskim, było to dla mnie dość szokujące: gdzieś marksizm musi się mylić i to»gdzieś«leży w podstawach tego systemu w dialektyce albo w materializmie dziejowym 23. Pewną próbą usunięcia zauważonego paradoksu była budowa w ramach adaptacyjnej interpretacji materializmu historycznego jego dwóch wersji: jednej obowiązującej dla społeczeństw pierwotnych, drugiej dla społeczeństw klasowych. W zespole Nowaka podjęto również próbę stworzenie trzeciej wersji materializmu historycznego mającej być podstawą teorii socjalizmu. W tym celu wiosną 1977 r. wespół z Piotrem Buczkowskim i Andrzejem Klawiterem spotykali się w domu Leszka Nowaka na prywatnych seminariach poświęconych budowie takiej teorii 24. Nowak początkowo sądził, że da się ją zbudować, ograniczając stosowalność Marksowskiej teorii społecznej 25. Pierwsza jej wersja została przedstawiona w maszynopisie Prolegomena do nie napisanej teorii socjalizmu, który na początku 1977 r. został wysłany do kilku osób w Polsce zajmujących się pokrewnymi zagadnieniami. Prolegomena miały być wstępem do planowanej wspólnej książki o teorii socjalizmu. Jednakże jak wspomina Nowak o odbywającym się w jego domu seminarium: Drogi nasze jednak później się rozeszły punktem spornym był stosunek do Marksowskiego materializmu historycznego w interpretacji adaptacyjnej. Nie-Marksowski materializm historyczny wziął się właśnie z odrzucenia błędów teoretycznych Marksa (dwuznaczność Marksowska, ograniczenie ekonomistyczne, fundamentalny błąd co do misji klasy robotniczej itd.), które w całej rozciągłości zachowała adaptacyjna interpretacja jego teorii społecznej 26. Zarys takiej teorii w postaci obszernego maszynopisu pt. U podstaw teorii procesu historycznego został ukończony we wrześniu 1979 r. i w formie samizdatu był kolportowany w głównych ośrodkach akademickich. Nie było jednak jak się okazało wcale proste wydać pracy w formie książkowej. Wydawnictwa oficjalne z powodów cenzuralnych zamykały drogę publikacji nawet najbardziej teoretycznym fragmentom pracy. Bez powodzenia próbował Nowak zainteresować wydawnictwa naukowe na Zachodzie, gdyż koncepcja była pod prąd głównym nurtom ideowym. Oto jak opisywał swoje starania: ta materialistyczna acz nie-marksowska historiozofia była nie do zaakceptowania dla głównych ówczesnych kierunków ideowych. Cały rok 1979 (spędziłem go jako gast-profesor we Frankfurcie nad Menem) próbowałem opublikować książkę za granicą bez rezultatu. Dla marksistów (stale wtedy zajmujących silną pozycję w życiu intelektualnym) byłem renegatem, a dla konserwatystów, narodowców, ludzi Kościoła, 23 Ibidem, s Wypowiedź Andrzeja Klawitera [w:] Odwaga filozofowania, s Ibidem, s Jeśli mamy, s

8 Krzysztof Brzechczyn dla wchodzących właśnie wtedy na rynek naukowy neoliberałów byłem marksistą. Wszędzie więc odrzucany maszynopis książki wrócił do kraju 27. Maszynopisem książki równie bezskutecznie próbował zainteresować polskie wydawnictwa emigracyjne, które jednak także zgodnie odmawiały publikacji. W tej materii rekord pobił Instytut Literacki, który odesłał mi do Frankfurtu maszynopis w ciągu dziesięciu czy jedenastu dni. W takim czasie w wydawnictwie książkę można przejrzeć, ale nie przeczytać 28. Podobnie było w powstających przed sierpniem wydawnictwach niezależnych we wrześniu 1979 roku Nowak za pośrednictwem Jana Józefa Lipskiego przekazał maszynopis książki do dyspozycji Towarzystwu Kursów Naukowych, również bezskutecznie 29. W krajowych wydawnictwach niezależnych dominowały bowiem te same co na Zachodzie orientacje ideowe i książka nie mogła się ukazać. Opracowanie nie-marksowskiego materializmu historycznego nie mogło zatem przed rokiem 1980 wpłynąć na zmianę postaw społecznych w szerszej skali. Wpłynęło jednak na zmianę postawy samego Nowaka wobec systemu, która: wyraziła się [ ] właśnie w odejściu od»keynesizmu«na rzecz [ ] postawy Marksowskiej wobec socjalizmu. Zrozumiałem wówczas, że socjalizmowi nie tyle trzeba reformatorskiej teorii typu Keynesowskiego, co rewolucyjnej typu Marksowskiego, skierowanej przeciw temu systemowi, który akurat Marksem się zasłania (aczkolwiek wtedy daleki jeszcze byłem od dzisiejszej koncepcji»postępu poprzez przegrywane rewolucje«). To już było na etapie, kiedy zrozumiałem, że tu nie ma co ratować, że ten system musi być zniesiony 30. W sierpniu 1980 r. Nowak podpisał list sześćdziesięciu poznańskich intelektualistów popierających żądania strajkujących w Gdańsku, zaś 28 sierpnia 1980 r. wystąpił z PZPR, motywując to w szeroko kolportowanym liście w następujący sposób: Chciałbym, aby moje wystąpienie z PZPR moje władze partyjne potraktowały jako wyraz sprzeciwu wobec systemu trój-panowania klasowego. I chciałbym, aby podjęcie tej decyzji w tym właśnie momencie potraktowały jako wyraz i manifestację niewiary w możliwości odnowy płynące ze strony tej organizacji. Zagadnieniem pierwszoplanowym nie jest odnowa socjalizmu, lecz ruch od socjalizmu ku nowemu, ku takiemu społeczeństwu, które realizować będzie zaprawdę aspiracje lewicy, przede wszystkim zaś mas ludowych. Zrozumiałem więc, jak sądzę, na czym polegał mój błąd sprzed lat. Na niezrozumieniu tego, iż nauki społeczne mają zawsze charakter klasowy. W społeczeństwie socjalistycznym służą one albo klasie trój-panującej, albo klasie ludowej. Chciałbym, by moje prace służyły ludowi 31. Te publiczne wystąpienia Leszka Nowaka zwróciły nań uwagę Służby Bezpieczeństwa, która 2 września 1980 r. wszczęła Sprawę Operacyjnego Rozpracowania krypt. Filozof. W opisie działalności figuranta ( zabarwienie sprawy ) napisano: prowadzenie działalności nieprzychylnej ustrojowi PRL. Nowak został członkiem NSZZ Solidarność tworzonej jesienią 1980 r. na Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza 27 L. Nowak, Autoprezentacja [w:] Ludzie 13 Grudnia. Kim byli, co myślą niektórzy internowani w stanie wojennym Poznaniacy?, red. M. Dźwiniel, Poznań 2006, s Rozmowa, s Wypowiedź Krzysztofa Brzechczyna [w:] Odwaga filozofowania, s. 73; zawartą informację uzyskałem w rozmowie telefonicznej z L. Nowakiem jesienią 2002 r. 30 Rozmowa, s Maszynopis listu w posiadaniu autora Przedmowy. 16

9 Przedmowa w Poznaniu, brał udział w pracach zespołu opracowującego projekt społecznej ustawy o szkolnictwie wyższym, a na fali demokratycznych przemian na Uczelni ówcześnie nowo wybrany dziekan Wydziału Nauk Społecznych Jerzy Brzeziński zaproponował mu funkcję Prodziekana ds. Naukowych. Jak wyznawał po latach, aby wydać książkę, trzeba było spopularyzować jej tezy: Jedynym wyjściem dla mnie stały się powstające samorzutnie wydawnictwa lokalne Solidarności niezależne od warszawsko-krakowskiej opozycji. Ale żeby ją wydać, musiałem stać się kimś znanym w dołach ruchu Solidarności stąd akcja odczytowo-publicystyczna lat A że szeroko zakrojona cóż, jak coś robię, pracuję intensywnie (jestem zwykłym sobie pracoholikiem 32. Leszek Nowak wygłaszał wykłady zarówno w ośrodkach akademickich kraju, jak i w zakładach pracy i organizacjach społeczno-zawodowych. Bywał zapraszany przez uczelniane ogniwa NZS między innymi do Krakowa, Łodzi i Szczecina 33. W dniu 29 stycznia 1981 r. gościł z wykładem Mit komunistów w Kaliszu. Odczyt ten, według kaliskiego pisma Solidarność, spotkał się z życzliwym przyjęciem przez słuchaczy 34, a na dowód tego redakcja pisma zapowiadała druk poszczególnych rozdziałów składających się na przygotowywaną książkę Mity socjalizmu. W lutym 1981 r. jedna z sekcji Stowarzyszenia Inżynierów i Techników Mechaników Polskich Oddziału Wojewódzkiego w Poznaniu zaprosiła go z wykładem pt. Socjologiczny rozwój społeczeństwa marksistowskiego 35. W ramach Wszechnicy Robotniczej, powołanej przez Zarządu Regionu Wielkopolska NSZZ Solidarność, 18 maja 1981 r. Nowak wygłosił w poznańskiej Teletrze wykład Demokracja tu i teraz, a dzień później z tą samą prelekcją gościł w Wiepofamie. 20 maja 1981 r. brał udział w dyskusji panelowej nad tezami programowymi NSZZ Solidarność. Obok niego w dyskusji wzięli udział członkowie zespołu autorskiego tez programowych z OPSZ KKP oraz prof. Ryszard Ganowicz (Przewodniczący KZ NSZZ Solidarność Akademii Rolniczej), dr hab. Marek Hennenberg (przewodniczący KZ NSZZ Solidarność Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza), prof. Andrzej Komar (Wydział Prawa UAM) i Leonard Szymański (Przewodniczący KZ NSZZ Solidarność Wiepofama). Aktywność odczytowo-publicystyczna Nowaka do tej pory w żaden sposób niesformalizowana stała się powodem wybrania go przez Zarząd Regionu Wielkopolska ekspertem na Krajowy Zjazd Delegatów. Leszek Nowak z prof. Jarosławem Maciejewskim (jako goście Zjazdu) wzięli udział 2 września 1981 r. w spotkaniu Zarządu Regionu z delegatami Regionu Wielkopolska na Zjazd Krajowy Solidarności. Leszek Nowak wziął udział w dyskusji panelowej: Między sierpniem a sierpniem lato 1980 po roku z udziałem Andrzeja Klawitera (UAM), Jerzego Nowackiego (rzecznik prasowy Zarządu Regionu), Zdzisława Rozwalaka (przewodniczący Zarządu Regionu), Andrzeja Siemianowskiego (prezes KIK w Poznaniu) i Zygmunta Ziembińskiego (UAM) L. Nowak, Autoprezentacja, s P. Bartnik, Nie tylko o oświacie szczecińskiej, Szczecin 2002, s Wydarzenia, Solidarność. Pismo MKZ NSZZ»Solidarność«Woj. Kaliskiego 1981, nr 11, s K. Brzechczyn, Z. Lubaszewski, Zarys historii Sekcji Naukowo-Technicznej Projektowania i Modernizacji Zakładów Przemysłowych Stowarzyszenia Inżynierów i Techników Mechaników Polskich Oddziału Wojewódzkiego w Poznaniu, Poznań 1985, s Wiadomości Dnia 1 IX 1981, s

10 Krzysztof Brzechczyn Wykłady i publikacje Nowaka były odtąd przedmiotem stałego zainteresowania SB, a informacje o ich odbywaniu regularnie pojawiały się w depeszach i informacjach o sytuacji polityczno-operacyjnej na terenie Poznania wysyłanych do Centrali MSW w Warszawie. Przykładowo, w depeszy szyfrowej z 3 października 1980 r. informowano o planowanym wykładzie Nowaka w Instytucie Filozofii UAM w ramach Towarzystwa Kursów Naukowych. Zdaniem SB: ze wstępnego rozeznania wynika, że zawierać on będzie szereg ostrych akcentów antysocjalistycznych 37. W depeszy wysłanej 14 listopada 1980 r. odnotowano kolejny wykład poświęcony historii Rosji carskiej, zauważając, że: 500 osób biorących udział w wykładzie przyjęło go entuzjastycznie. Należy podkreślić tendencje udziału w wykładach prof. L. Nowaka coraz większej ilości osób w średnim i starszym wieku 38. W depeszach informowano o wykładach wygłaszanych w Collegium Chemicum czy w zakładach pracy. Podkreślano, że wystąpienia Nowaka są atakami na założenia ideologii marksistowskiej, a samemu profesorowi przypisywano sympatie korowskie. Zainteresowanie SB wzbudził również artykuł zamieszczony w Serwisie Informacyjnym UAM pt. Nierównowaga gospodarcza, czyli społeczeństwo planowego deficytu, którego główne tezy zostały streszczone w depeszy wysłanej do MSW w Warszawie. W inny sposób wykłady prof. Leszka Nowaka wspomina Piotr Lissewski, ówczesny student nauk politycznych i dziennikarstwa: Z jego przebiegu [strajku NZS jesienią 1981 r. przyp. K.B.] najbardziej utkwiły mi w pamięci niezliczone plakaty, ulotki, broszury oraz wykłady z Profesorem. W sali kinowej na Szamarzewie spotykaliśmy się też z ludźmi z opozycji politycznej. Głos Profesora czymś się jednak różnił od przesłania innych. To było porządkowanie chaosu myślowego precyzyjne formalnie i czyste, z jasnym i wyrazistym podkładem aksjologicznym. To nie było przeświadczenie, pogląd czy wyobrażenie. To był przekaz dowodu poznawczego od problemu, przez metodę, źródła i uzasadnienie w niezwykłej precyzji i formie przekazu. To właśnie powodowało niezwykły szacunek, nawet u późniejszych krytyków. Plakaty zawieszane na oknach, ścianach i toaletach ilustrowały nasz stosunek do tamtego świata, a wykłady pozwalały uczestniczyć w jego odkrywaniu. To wtedy mogliśmy poznawać niezwykłą»teorię trój-panowania«, tezy mającej się ukazać książki Własność i władza nie-marksowski materializm historyczny. Nienasyceni zbieraliśmy materiały z broszurek, które niedługo potem miały się stać groźne dla każdego, kto je posiadał 39. Oparta na nie-marksowskim materializmie historycznym koncepcja działania związku w warunkach rosnącej polaryzacji społecznej w 1981 r. stopniowo stała się dostrzegalna przez jego kierownicze gremia. Sam Nowak w jednym z wywiadów z 1981 r. postrzegał rosnące zainteresowanie jego osobą w następujący sposób: od Sierpnia jeździłem po kraju z dziesiątkami odczytów, pisałem»powielaczowe«broszury itp. Było to działanie, ale nie uczestnictwo, oferta wydania książki pozostała bez odpowiedzi, odczyty wygłaszałem jako»wolny mówca«, broszury publikowali mi głównie studenci. Zmieniło się to dopiero kilka miesięcy temu. Na jednym ze spotkań stwierdzono, że»zbliżyłem«się do»solidarności«. Tymczasem jest odwrotnie: to Związek zbliżył się do mnie! Mówiąc poważnie: zmiany w ostatnich miesiącach, uradykalnienie postaw związkowców stworzyło zapotrzebowanie na radykalne poglądy. W tej sytuacji AIPN Po, 06/211/1, Depesza szyfrowa z 3 X AIPN Po, 06/211/1, Depesza szyfrowa z 14 XI 1980, s P. Lissewski, Leszek Nowak wspomnienie z 1981 roku, < php?t=524> [dostęp: ], s. 2.

11 Przedmowa i ja zostałem»zauważony«i dziś mogę powiedzieć, że nie tylko działam sam, ale uczestniczę w jakimś stopniu w działaniach innych. Oczywiście, myślę o działaniach typu teoretyczno-ideowego, bo jako filozof z zawodu nic innego po prostu robić nie umiem 40. Nowak stał się ekspertem podczas I Krajowego Zjazdu Delegatów NSZZ Solidarność, zgłoszonym przez Zarząd Regionu Wielkopolska NSZZ Solidarność 41 i brał udział w XI Zespole Programowym: Związek wobec władz państwowych i PZPR, którym kierowali Lech Kaczyński i Aleksander Małachowski. W trakcie posiedzeń wyłoniły się dwie orientacje określane później mianem fundamentalistów i pragmatyków 42. Do pragmatyków zaliczano Jacka Bukowskiego, Andrzeja Gwiazdę, Seweryna Jaworskiego, Lecha i Jarosława Kaczyńskich, Bogdana Lisa, Karola Modzelewskiego, Macieja Seweryńskiego i Władysława Siłę-Nowickiego, zaś stanowisko fundamentalistów podzielać mieli obok Leszka Nowaka: Kazimierz Firlejczyk, Waldemar Gil, Ireneusz Kosmahl, Andrzej Rozpłochowski i Andrzej Wieczorek 43. W trakcie trzydniowych obrad Zespołowi jako jedynemu nie udało się ustalić wspólnego stanowiska. Komisji Programowej Zjazdu przedłożone zostały dwie deklaracje: pragmatyków i fundamentalistów, oraz aprobowany przez obie strony projekt reform ustrojowych. Według relacji dziennikarza związkowego Lech Kaczyński, przedstawiając podczas Zjazdu wyniki prac Zespołu, łagodził rozbieżności obu grup, stwierdzając, że deklaracje te różnią postawy ich autorów, a nie poglądy.»fundamentaliści«, których głównym ekspertem był prof. Leszek Nowak z Poznania, kierują swoją deklarację do członków Związku i stawiają sprawę stosunku do PZPR otwarcie.»pragmatycy«uwzględniają zarówno reakcję członków Związku, jak i władz na swoją deklarację 44. W podobnym tonie wypowiadał się podczas dyskusji nad programem Andrzej Gwiazda, który stwierdził, iż różnica między programem tzw. pragmatyków i fundamentalistów jest raczej kwestią języka. Istnieje możliwość pogodzenia obu stanowisk 45. Z kolei Janusz Pałubicki, przewodniczący zespołu programowego podczas Regionalnego Zjazdu Delegatów Regionu Wielkopolska, charakteryzował różnice pomiędzy oboma stanowiskami w następujący sposób: Grupa pragmatyków dążyła do zabezpieczenia programu i związku przed możliwym atakiem propagandowym i ideologicznym władz i PZPR. Program pragmatyków okazał się szary i przeznaczony do realizacji gabinetowej, natomiast programowi fundamentalistów przy dużej sile przekonywania członków zabrakło zamknięcia przez określenie faktycznego 40 Myśleć radykalnie działać kompromisowo (wywiad), Solidarność Słupska 1981, nr 10, s Informacja na podstawie rozmowy telefonicznej z Januszem Pałubickim 12 V 2011 r. 42 Określenia te ówcześnie zaproponowała Jadwiga Staniszkis uczestnicząca również w pracach zespołu. Relacja ustna Staniszkis złożona autorowi Przedmowy 13 XII 2010 r. 43 Cytuję za: A. Hajnicz, XI. Związek wobec władz państwowych i PZPR, Tygodnik Solidarność 1981, nr 26, s. 5; z kolei według Janusza Pałubickiego: W samym zespole 11 dominującą większość stanowili fundamentaliści,... Pałubickim, Serwis Informacyjny KZ NSZZ»Solidarność«UAM 1981, nr 64, s. 4. Interpretacja sporu w historiografii, zob. J. Holzer, Solidarność Geneza i historia, Warszawa 1980 [1983], s ; K. Łabędź, Koncepcje polityczne, s Dzień Drugiej Tury Zjazdu, Obserwator Wielkopolski 1981, nr 15, s. 1; z kolei według dziennikarza Tygodnika Solidarność Lech Kaczyński w trakcie obrad zespołu miał powiedzieć, że fundamentaliści liczą na odrzucenie systemu, podczas gdy pragmatycy zmierzają do jego naprawy i przebudowy w oparciu o zawarte i obustronnie uzgodnione porozumienie społeczne (A. Hajnicz, XI. Związek, s. 6). 45 II Tura Zjazdu. Siódmy dzień obrad, Głos Wolny. Gazeta I Krajowego Zjazdu Delegatów NSZZ»Solidarność«1981, nr 19, s. 3. Streszczenie dyskusji opracowała Agencja Solidarności AS. 19

12 Krzysztof Brzechczyn i programowego samoograniczenia 46. Komisja Programowa Zjazdu otrzymała zatem dwa projekty, które były przedmiotem dalszej obróbki redakcyjnej i merytorycznej. Ostatecznie w programie Związku znalazły się jedynie tezy programowe podnoszone przez pragmatyków. Pod koniec 1981 r. Nowak funkcjonował już jako uznany doradca Związku, przynajmniej na poziomie regionalnym. Wszechnica Związkowa planowała 17 listopada 1981 r. zorganizować dyskusję panelową Czy Solidarność ma wybór z udziałem Mariana Jurczyka, Andrzeja Gwiazdy, Jana Rulewskiego i Lecha Dymarskiego. Zapowiedzeni działacze związkowi z różnych przyczyn bądź bez ich podania nie przybyli jednak do Poznania, a dyskusję musieli ratować miejscowi działacze i doradcy: Lech Dymarski, Wacław Adamczak i właśnie Leszek Nowak. Relacjonujący owo spotkanie Józef Djaczenko napisał: Leszek Nowak udowodnił, że pytanie jest postawione nie tylko szeroko, ale i niewłaściwie, bowiem w polityce nie ma miejsca na wybór. Zachodzące procesy składają się z decyzji cząstkowych, jednak polityka jest wynikiem dziejących się procesów, a nie decyzji. Decyzje osób nawet stojących wysoko w hierarchii władzy niewiele mają do rzeczy, czego dowodem jest np. historia polskiego systemu społeczno-politycznego po ostatniej wojnie. Prof. Nowak zwrócił uwagę na zagrożenia w dalszym rozwoju Solidarności, stanowiące konsekwencję współuczestnictwa we władzy. Nawiązał do powszechnie już znanej swojej teorii tzw. trój-panów [podkr. K.B.]. Mówił również o prasie związkowej, wskazując na niebezpieczne tendencje do jej centralizowania 47. Spotkanie zaś zostało 46 Pałubickim, s. 4. Nutę krytyczną wobec projektu fundamentalistów dostrzec można natomiast w centralnej prasie związkowej. Cytowany już Artur Hajnicz stwierdzał: Gorąca dyskusja toczona w XI zespole tematycznym skłania do pewnych końcowych refleksji. Zjazd nie jest wiecem i każdy uchwalony dokument ma ogromną wagę, o czym delegaci mogli się przekonać już po I turze obrad. Najważniejszym dokumentem ma być program Zjazdu, a w nim owa czuła część dotycząca stosunku do władzy i partii. Zjazd powinien mówić o tych sprawach własnym głosem, ale z pełną odpowiedzialnością i bez emocji (XI. Związek, s. 6). 47 J. Djaczenko, Nieudane spotkanie, które nie sprawiło zawodu, Obserwator Wielkopolski 1981, nr 25, s. 3. Echa teorii trój-panów pobrzmiewają również w propozycji programu działania Solidarności opracowanej przez Janusza Pałubickiego: W czasie okupacji , pod władzą kolejno wojsk niemieckich i rosyjskich, pozbawiono znaczenia w Polsce klasę kapitalistów. Rolę właścicieli dysponentów środków produkcji przejęła i utrzymuje kilkusetosobowa klasa politycznych prominentów. Uczyniła to dla ludu i w imię ludu, jednak dysponowała środkami produkcji, przymusu i indoktrynacji (J. Pałubicki, Propozycja programu Solidarności. Założenia programowe, Serwis Informacyjny KZ NSZZ»Solidarność«UAM 1981, nr 47, s. 5) oraz w związkowej publicystyce tego okresu, np.: Jerzy W., O własność autentycznie społeczną, Wiadomości Dnia 1981, nr 118, s Recepcja poglądów społecznych L. Nowaka w okresie jest odrębną i złożoną kwestią badawczą. Jerzy Holzer jest zdania, że skomplikowane koncepcje trój-władzy prawdopodobnie tylko pośrednio docierały do działaczy»solidarności«, choć niedyskusyjnym świadectwem ich upowszechnienia było powoływanie się na nie przez przewodniczącego regionu szczecińskiego Jurczyka, głównego konkurenta Wałęsy w wyborach przewodniczącego»solidarności«(j. Holzer, Solidarność, s ). W pionierskim studium analizującym koncepcje polityczne występujące w prasie solidarnościowej Krzysztof Łabędź stwierdza: Patrząc bardziej szczegółowo na dominujący (choć nie wyłączny) sposób diagnozy i wyjaśniania [przez prasę związkową przyp. K.B.] istniejącego położenia, nasuwa się wniosek o podobieństwie (lub nawet zbieżności) z koncepcjami L. Nowaka, szczególnie z jego teorią»trój-panowania«. [ ] Sądzę, że treści prasy»solidarności«w dużym stopniu starały się udowodnić tę koncepcję, pokazując złą sytuację materialną, kulturalną i polityczną społeczeństwa oraz twierdząc, że było to dziełem władzy realizującej swoje interesy klasowe (K. Łabędź, Koncepcje, s. 60). Wydaje się jednak, że podobieństwa pomiędzy opisem patologii realnego socjalizmu występującym w prasie związkowej a teorią Nowaka wynikały ze wspólnej sytuacji egzystencjalnej, a nie z bezpośredniego 20

13 Przedmowa podsumowane w następujący sposób: Ci wszyscy, którzy nie opuścili auli UAM po usłyszeniu wiadomości, że nie będą obecni Rulewski, Gwiazda i Jurczyk, nie mogą czuć się mimo wszystko zawiedzeni. Wypowiedzi naszych lokalnych działaczy spotkały się z uznaniem, czego dowodem było częste przerywanie ich oklaskami 48. Końcowym efektem aktywności publicznej Nowaka w okresie rewolucji Solidarności było wydanie książki pod omyłkowym zresztą tytułem Wolność i władza: W końcu powiodło się: 6 grudnia 1981 studenci NZS Akademii Rolniczej w Poznaniu przynieśli mi egzemplarz I tomu mojej książki opublikowanej pod patronatem tej organizacji w wydawnictwie tej Akademii. Przez tydzień niewiele sprzedali reszta nakładu wpadła w ręce SB. Szczęśliwie nie wszystkie egzemplarze zdążono do 13 grudnia oprawić. Kazano więc wydawnictwu Akademii Rolniczej zniszczyć ten wielki stos zadrukowanego już papieru. Drukarze jednak dotarli do studentów, co zorganizowali przewóz i kursowała w stanie wojennym także»wersja bezokładkowa«książki 49. Pośrednim rezultatem aktywności polityczno-społecznej Nowaka było jego internowanie w nocy z 12 na 13 grudnia 1981 r. Podczas pobytu w ośrodkach internowania w Gębarzewie (od 13 grudnia 1981 do lutego 1982), Ostrowie Wlkp. (od lutego do czerwca 1982), ponownie w Gębarzewie (od lipca do sierpnia 1982) i Kwidzynie (od września do 4 grudnia 1982) 50. Zaletami Nowaka według współwięźnia z celi 210 Wojciecha Wołyńskiego były pogoda ducha, tolerancyjność, lojalność wobec współwięźniów i umiejętność zajęcia się samym sobą. W ośrodkach internowania Nowak wygłaszał wykłady dla współwięźniów i pracował naukowo. Początkowo najbardziej doskwierał mu brak książek. Według wspomnienia Wojciecha Wołyńskiego: zaraz po przetransportowaniu z Gębarzewa do Ostrowa przysunął sobie stolik pod maleńkie okno celi i założył tam warsztat twórczy. Powtarzał to ćwiczenie w dwu następnych więzieniach 51. Pobyt z Nowakiem w jednej celi Wołyński wspomina bardzo dobrze: w celi 210 robił on za stoika. Był jednak stoikiem bardzo towarzyskim i kiedy pan Zydorek przemycił pierwszą zalutowaną puszkę po soku firmy Dodoni pełną bimbru bardzo nas wspomógł w jej opróżnieniu. Jeśli dobrze pamiętam, Leszek nie miał też trudności w uruchamianiu buzały, to jest dwóch drutów i żyletki imitującej grzałkę do wody. Wymagającej pewnej wyobraźni technicznej 52. Nowak brał udział we wszystkich akcjach protestacyjnych internowanych. Choć z pewnymi wątpliwościami, przyłączył się do marcowej głodówki w Ostrowie Wlkp. Podczas pobytu w Kwidzynie napisał broszurę O konieczności socjalizmu i konieczności jego zaniku, która została wydana w ośrodku internowania metodą tuszowo-szpilkową w nakładzie 100 egzemplarzy. Prawie cały nakład przemycił ks. Leszek Kuczyński z Olsztyna 53. Nowak zwolniony został dopiero 4 grudnia po protestach współinternowanych z Poznania. Jak wspomina Wołyński, czwartego grudnia zwolniono resztę duchowego wpływu jego twórcy. Popularność teorii Nowaka brała się stąd, że starała się ona w spójny sposób wyjaśniać to, czego na co dzień doświadczali zwykli ludzie. 48 J. Djaczenko, Nieudane, s L. Nowak, Autoprezentacja, s Ibidem, s W. Wołyński, Wspomnienie rysownika [w:] Odwaga filozofowania, s Ibidem, s L. Nowak, Autoprezentacja, s

14 Krzysztof Brzechczyn poznaniaków [ ] z wyjątkiem profesora Leszka Nowaka. Leszek miał być dalej ostatnim internowanym z Poznania. [ ] Zwalniani poznańczycy oświadczyli jednak, że nie opuszczą więzienia w Kwidzynie bez profesora Leszka Nowaka. I jakimś cudem internowani wygrali ten ostatni spór z nadzorcami. Leszek wrócił do domu 54. Po zwolnieniu z internowania 4 grudnia 1982 r. 55 powrócił do pracy na Uniwersytecie, gdzie nadal pełnił funkcję kierownika Zakładu Dialektyki Poznania i prodziekana Wydziału Nauk Społecznych, kontynuując działalność publicystyczną (pod swoim nazwiskiem) i odczytową. Wygłaszał wykłady zapraszany przez Kluby Inteligencji Katolickiej (Poznań i Kalisz), lokalne grupy działaczy Solidarności (np. w latach kilkakrotnie przybywał do Piły, wygłaszając wykłady w kościołach, a potem w prywatnych mieszkaniach) 56 czy towarzystwa naukowe. W 1983 r. wydał broszurę Liczą się tylko masy, zawierającą teksty napisane w okresie internowania oraz złożone jesienią 1981 r. Mity wiarygodności (jako cz. 2 Mitów socjalizmu). Napisana w sierpniu 1983 r. broszura Anty-Rakowski, czyli o tym, co wygwizdali wicepremierowi robotnicy w latach miała kilkanaście podziemnych wydań. Aktywność publicystyczna Nowaka zwróciła uwagę aparatu represji. Na początku listopada 1983 roku Naczelnik Wydziału III WUSW przekazał pismo do Wydziału Śledczego z informacją o publikacjach podziemnych chodziło o teksty zamieszczane w Obserwatorze Wielkopolskim, Biuletynie NZS UAM i dwie broszury: Anty-Rakowski i Liczą się tylko masy lutego 1984 r. podprokurator Waldemar Ciszak na wniosek Wydziału Śledczego WUSW w Poznaniu wszczął śledztwo w sprawie rozpowszechniania opracowań i wydawnictw sygnowanych nazwiskiem Leszka Nowaka, a zawierających w swej treści teksty i fałszywe informacje poniżające ustrój PRL, naczelne organy PRL, PZPR oraz nawołujące do niepokojów społecznych ; było to przestępstwo z art. 273 par. 1 i 2 k.k., art. 270 par. 1, art. 271 par. 1, art. 282a par. 1 i art. 237 k.k. 58 W opracowanym planie czynności śledczych stwierdzano, że od stycznia 1983 r. w nielegalnych wydawnictwach podziemnych struktur»solidarności«ukazują się artykuły i opracowania sygnowane nazwiskiem»leszek Nowak«59. Wymieniano artykuły: O czym państwo milczy, tego (być) nie ma i Międzynarodówka władców, które ukazały się w Obserwatorze Wielkopolskim, tekst Ani ewolucja, ani rewolucja opublikowany w piśmie Veto oraz broszury: Anty-Rakowski, czyli o tym, co wygwizdali wicepremierowi robotnicy, Liczą się tylko masy i Mity socjalizmu, cz. 2: Mity wiarygodności. Celem śledztwa było skompletowanie wszystkich publikacji Nowaka powstałych po 13 grudnia 1981 r., ustalenie, czy publikacje te są jego autorstwa i czy ich druk 54 W. Wołyński, Wspomnienie, s Archiwum UAM, 825/676, Wniosek o nadanie przez Radę Państwa tytułu naukowego profesora zwyczajnego nauk filozoficznych, brak paginacji. 56 O intelektualnym wpływie Nowaka na grupę działaczy pilskiej Solidarności i sprzeciwie wobec organizowania z nim wykładów w pilskich kościołach ks. dziekana Stanisława Styrny, nieformalnego kapelana pilskiej Solidarności, zob.: J. Wąsowicz, Środowisko i działalność Solidarności Walczącej w Pile [w:] Organizacja Solidarność Walcząca w Wielkopolsce w latach , red. K. Brzechczyn, P. Zwiernik, Poznań, s AIPN Po, 04/3531, Pismo Naczelnika Wydziału III WUSW, k Ibidem, Postanowienie o wszczęciu śledztwa, k AIPN Po, 5/12 t. 3, Plan czynności śledczych, k