RACICZNICA ZMIENNA (DREISSENA POLYMORPHA PALLAS, 1771) JEZIORA TRZESIECKO ZEBRA MUSSEL (DREISSENA POLYMORPHA PALLAS, 1771) IN THE TRZESIECKO LAKE

Transkrypt

1 S ł u p s k i e P r a c e B i o l o g i c z n e RACICZNICA ZMIENNA (DREISSENA POLYMORPHA PALLAS, 1771) JEZIORA TRZESIECKO ZEBRA MUSSEL (DREISSENA POLYMORPHA PALLAS, 1771) IN THE TRZESIECKO LAKE Krystian Obolewski Akademia Pomorska Zakład Ekologii Wód Instytut Biologii i Ochrony Środowiska ul. Arciszewskiego 22b, Słupsk obolewsk@apsl.edu.pl ABSTRACT The research concerning bottom fauna of the eutrophicated Trzesiecko Lake was carried out in spring 1996, autumn 1997, autumn 2002 and spring Among the macrozoobenthos occurring in this reservoir, the presence of only one species from the class Bivalvia Zebra Mussel (Dreissena polymorpha Pall.) was noticed. It inhabited mainly hard bottom that makes up 40% of the lake surface. The density of this species during the research period decreased considerably. Density was also almost twice lower between 1996 and Comparing to the earlier research dated from 1997, fresh Zebra Mussel was cut down to 3 m isobath, which was accompanied by the decrease in biomass (wet weight) from g/m 2 in 1997 to g/m 2 in The population of freshwater Zebra Mussel was able to filter the lake waters in 1997 within the period of 12 days, whereas in 2003 the period was lengthen to above 1000 days. Słowa kluczowe: Dreissena polymorpha, eutrofizacja, biofiltracja, jezioro Trzesiecko Key words: Dreissena polymorpha, eutrophication, biofiltration, Trzesiecko Lake WPROWADZENIE Postęp cywilizacyjny, przejawiający się wzrostem urbanizacji i rozwojem przemysłu, wpływa na przyspieszenie procesów eutrofizacji róŝnych typów wód, w szczególności śródlądowych akwenów wodnych, tj. jezior i zbiorników zaporo- 63

2 wych. Zwiększony spływ duŝych ilości zanieczyszczeń oraz soli biogenicznych do wód lenitycznych sprzyja nadmiernej produkcji pierwotnej planktonu. Doprowadza to do zachwiania równowagi biologicznej w akwenach, obniŝenia jakości ich wód, przegrupowania jakościowego i ilościowego taksonów hydrobiontów, silnych zakwitów fitoplanktonu, wśród którego dominować zaczynają szczególnie niebezpieczne sinice. Wszystkie te czynniki powodują ograniczenie wykorzystania akwenów wodnych do celów konsumpcyjnych, rekreacyjnych i rybackich (Kajak 1979, Piesik 1978). Eutrofizacja wpływa równieŝ destrukcyjnie na rozwój organizmów bentosowych, w tym na populację racicznicy zmiennej (Dreissena polymorpha Pall.), która w wyniku zanieczyszczenia wód ogranicza swój zasięg, a jej zagęszczenie i masa mokra znacznie maleje (Stańczykowska 1961). Racicznica zmienna to typowy gatunek inwazyjny, powszechnie znany w większości krajów europejskich, mogący w sprzyjających warunkach występować w duŝym zagęszczeniu w wodach słodkich i słonawych (Lewandowski 1990, Nowak 1974). Dzięki opracowaniom Stańczykowskiej (1964, 1968, 1977 i in.), Wiktora (1969), Lewandowskiego (1982) oraz innych badaczy bardzo dokładnie poznano biologię, ekologię i występowanie w Polsce racicznicy zmiennej. Wykazano przy tym, Ŝe o ile pojawia się ona w duŝym zagęszczeniu, to moŝe stanowić jeden z waŝnych elementów oczyszczania silnie uŝyźnionych zbiorników wodnych z nadmiernie rozwiniętego fitoplanktonu (Piesik 1992). Walkę z przyspieszonymi procesami starzenia się jezior (eutrofizacją) poprzez ich odmładzanie, czyli rekultywację, moŝna prowadzić róŝnymi metodami technicznymi i biologicznymi. Zabiegi techniczne wymagają znacznych nakładów kosztów, sprawiają duŝe trudności i często nie przynoszą zamierzonych efektów poprawy jakości wód (Piesik i Poleszczuk 2004). W tym świetle wykorzystanie naturalnych zdolności racicznicy i innych filtratorów do oczyszczania wód z biosestonu wydaje się najkorzystniejszym ekonomicznie i efektywnie sposobem poprawy jakości wód w zdegradowanych ekosystemach wodnych. Celem pracy było określenie zmiany zagęszczenia i biomasy racicznicy zmiennej w jeziorze Trzesiecko w ciągu 7 lat ( ) oraz próba wykazania ekologicznej roli i moŝliwości filtracyjnych wód jeziornych przez populację tego gatunku małŝa. CHARAKTERYSTYKA TERENU Jezioro Trzesiecko znajduje się w granicach administracyjnych Szczecinka oraz Obszaru Chronionego Krajobrazu Pojezierza Drawskiego. Jest to jezioro rynnowe o powierzchni 295,1 ha, długości 5,5 km, szerokości 0,9 km i głębokości max. 11,8 m. Uwarunkowania morfometryczno-zlewniowe jeziora Trzesiecko oraz obserwacje prowadzone od połowy lat 70. wykazywały oznaki utraty równowagi ekologicznej i postępującą degradację tego akwenu (Piesik 1978, 1983, Piesik i Poleszczuk 2004). Jakość wód jeziora w latach 90. XX wieku zaliczono do III kategorii czystości, a w 2002 roku za nieodpowiadające normatywom wody pozaklasowe (Bartknecht 1997). Główną przyczyną takiego stanu była akumulacja soli biogennych oraz wysokie wartości BZT i ChZT (tamŝe). 64

3 Problemy związane z eutrofizacją jeziora Trzesiecko są bardzo istotne ze względu na połoŝenie jeziora i zagroŝenie eutrofizacją innych akwenów połączonych z nim ciekami. Jezioro Trzesiecko wchodzi bowiem w skład jezior zwanych Pętlą Szczecinecką. Jest to zespół 10 jezior połączonych ze sobą rzekami i kanałami, z których największe to: Trzesiecko, Wielimie, Dołgie, Wierzchowo, Radacz i Dębno. Do jeziora Trzesiecko wpływa 8 cieków wprowadzających łącznie około 85,6 tys. m 3 /dobę wody o zróŝnicowanej trofii i obciąŝeniu substancjami o charakterze częściowo podczyszczonych ścieków. Trzy z nich, wnoszące największe ilości wody: rzeka Radunia (Kanał Radecki) 60,8%, Lipowy Potok 16,3% i Mulisty Potok 9%, wprowadzają wody z jezior: Radacz, Lipowo i Wilczkowo. Najwięcej biogenów wprowadza do jeziora ciek zasilający rzekę Radunię, która zasila jezioro w ok m 3 /dobę. Rzeka Radunia (Kanał Radecki) wnosi juŝ silnie zeutrofizowane wody z jeziora Radacz, połoŝonego na zachód od jeziora Trzesiecko. Jest to jezioro mniejsze i znacznie głębsze niŝ Trzesiecko, jednak zostało silnie zanieczyszczone ściekami komunalnymi, doprowadzanymi do jeziora z miejscowości Radacz do drugiej połowy lat 90. (tamŝe). Dodatkowo jezioro Radacz zanieczyszczone jest ściekami pochodzącymi z gruntów uŝytkowanych rolniczo (zlewnia jeziora jest słabo zalesiona i otoczona gruntami ornymi). Pod względem wnoszenia niebezpiecznych ładunków biogenów (soli odŝywczych) do jeziora Trzesiecko na jedną z czołowych pozycji wysuwa się niewielki rów ściekowy,,ślusarnia doprowadzony do strefy przybrzeŝnej rurociągiem. Ściek ten, pomimo niezbyt znaczącego przepływu: Q około 92 m 3 /dobę, wnosi znaczne ilości soli fosforu, które stanowią 8% ogółu fosforu dopływającego do jeziora w przeliczeniu na fosfor ogólny. Stwierdzenie w rowie ściekowym,,ślusarnia związków ropopochodnych i formaliny potwierdza podejrzenie o powiązaniu kanału ze ściekami przemysłowymi (tamŝe). MATERIAŁ I METODY BADAŃ Próby bentosowe pobierano w okresie wiosennym 1996, jesiennym 1997 oraz jesiennym 2002 i wiosennym 2003 roku za pomocą chwytaka typu Ekman-Bridge o powierzchni chwytnej 250 cm 2. Na jeziorze Trzesiecko wyznaczono 14 stanowisk, rozmieszczonych wzdłuŝ 4 profili poprzecznych, utworzonych z 3-4 stanowisk badawczych oraz jednego stanowiska (nr 14) połoŝonego poza profilami (ryc. 1). Rozmieszczenie stanowisk miało wykazać wpływ dopływów na populacje racicznicy w badanym jeziorze. W 1996 roku pobierano próby makrozoobentosu na profilu III i IV, w 1997 na I i II, a w 2002 i 2003 na wszystkich IV. W kaŝdym stanowisku badawczym pobierano trzy chwytacze zawierające osady wraz z przedstawicielami bentofauny. Łącznie pobrano 42 próbki makrozoobentosu. KaŜdą pobraną próbę płukano na sicie limnologicznym o wielkości oczek 0,5 mm, następnie całość konserwowano w 4% roztworze formaliny. Zebrany materiał poddawano szczegółowym analizom w laboratorium. Wyselekcjonowane organizmy makrozoobentosu segregowano makroskopowo na poszczególne taksony, spośród których wybierano małŝe z gatunku racicznica zmienna. Łącznie zebrano 293 Ŝywe osobniki tego gatunku. 65

4 Ryc. 1. Rozmieszczenie stanowisk badawczych na mapie batymetrycznej jeziora Trzesiecko Fig. 1. Localisation of sampling sites on bathymetric map of the Trzesiecko Lake Liczebność zwierząt przeliczano na zagęszczenie i odnoszono do 1 m 2 powierzchni. Masę mokrą organizmów obliczano osuszając je na bibule filtracyjnej i waŝąc wszystkie osobniki z próby na wadze WPE 30 z dokładnością do 0,01 g. Dokonano pomiaru długości muszli małŝy za pomocą suwmiarki z dokładnością 66

5 do 0,1 cm oraz określono wiek kaŝdego osobnika na podstawie pierścieni przyrostowych na muszlach. Aby usystematyzować uzyskane wyniki wykorzystano podstawowe parametry zoocenotyczne, tj. frekwencję, strukturę dominacji wielkościowej, strukturę wiekową, z wykorzystaniem podziału zaproponowanego przez Kasprzaka i Niedbałę (1981). Aby testować róŝnicę średnich zagęszczenia w poszczególnych latach, wykorzystano rozkład zmiennej t-studenta (dla równych wariancji) oraz test Cochrana i Coxa (dla róŝnych wariancji). Równocześnie z badaniami makrozoobentosu dokonywano takŝe 30 pomiarów głębokości i 42 pomiarów przezroczystości wody za pomocą krąŝka Socchiego oraz pomiary temperatury wody oraz odczyn wody. WYNIKI W czasie prowadzonych badań przezroczystość wody jeziora Trzesiecko wynosiła średnio 1,1 m (1996/97) i systematycznie się zmniejszała w 2002 roku do wartości 1 m i 0,9 m w 2003 (tab. 1). Temperatura i odczyn wody nie uległy znacznym zmianom między badanymi latami i mieściły się w wąskich granicach we wszystkich latach (temp. 8,7-12,8 C, ph 7,0-7,9), (tab. 1). Tabela 1 Występowanie Dreissena polymorpha Pall. w jeziorze Trzesiecko na tle wybranych parametrów morfometryczno-fizycznych Table 1 Occurrence of Dreissena polymorpha at sites sampled in the Trzesiecko Lake against the background of selected morphometric and physical parameters Profile Profiles Stanowiska Sites A B C D E F A B C D E F I II III s 2,3 1,2 7,0 10, bsl, ll 4,0 1,2 7,1 9, sl 3,0 1,1 7,6 10, d, s 1,8 1,3 7,5 11, sl 9,0 1,3 7,2 8, sl 8,0 1,3 7,2 9, bsl 2,1 1,2 7,6 12,5-8 d, s, ss 3, ,4 10, sl 8,1 2,4 7,2 11, d, s 2, ,3 9,

6 IV 11 sl, ss 2, ,7 10, dsl, ss 6, ,5 11, ss, sl, ll 2,5 2,0 7,8 12, ll 4,7 2,2 7,9 11, Profile Profiles Stanowiska Sites A B C D E F A B C D E F I II III IV 1 s, ss 2,0 1,5 7,2 9,0 + d, ss 2,0 1,6 7,2 11,8-2 sl 4,2 1,5 7,2 8,7 - bls 4,2 1,5 7,2 9,5-3 s 2,0 1,5 7,2 9,2 - d, ll 2,0 1,6 7,5 8,3-4 d, s, ss 1, ,7 11,3 + s, ss 1, ,2 11,7 + 5 sl 9, ,8 9,7 - sl 9, ,5 9,4-6 sl 8,0 1,2 7,5 9,3 - d, sl, 8,0 1,2 7,4 9,5-7 sl, ss 2, ,4 11,6 + sl, ss 2, ,2 10,8 + 8 s, ss 3,0 1,3 7,5 10,7 + s, ss 2,8 1,3 7,6 11,0 + 9 d, sl 8,0 1,6 7,6 9,7 - d, bsl 8,0 0,9 7,6 9,7-10 sl, ss 4,8 1,6 7,4 10,3 - d 4,8 0,7 7,8 9,5-11 bsl, ll, ss 1,7 1,6 7,7 11,4 + d, ll, sl, ss 2,0 1,1 7,6 11,8-12 sl, ss 6, ,9 9,9 - d 6, ,8 9,8-13 d, sl, ll 2,0 1,6 7,4 12,8 - d 2,0 1,0 7,6 12,0-14 ll, so 4,6 1,5 7,7 10,0 - ll 4,6 1,2 7,7 11,0 - Typ podłoŝa (A), głębokość (B m), przezroczystość (C m), temperatura (D C), ph (E) i występowanie (F) Sediment type (A), depth (B m), visibility (C m), temperature (D C), ph (E) and presence (F) ss muszlowiska, ll dsl pozostałości po liściach, d dytrytus, s piasek, sl muł, bsl czarny muł, so plamy oleju ss scrap of shells, ll leftovers of leaves, dsl dense silt, d detritus, s sand, sl silt, bsl black silt, so stains of oil --- nie badano, +/- występowanie lub brak Ŝywych Dreissena polymorpha --- not studied, +/- presence or lack of living Dreissena polymorpha Malakofauna jeziora Trzesiecko okazała się wyjątkowo uboga pod względem jakościowym. Wykazano jedynie występowanie jednego gatunku małŝa racicznicy zmiennej. Średnia wartość frekwencji tego gatunku w czasie badań w latach 1996/ /1997 oraz 2002/2003 wynosiła F = 30,9% i była zdecydowanie wyŝsza w części północnej niŝ południowej akwenu. W poszczególnych latach częstość występo- 68

7 69

8 wania racicznicy zmniejszała się od 43% w 1996, 29% w 1997 do 36% w 2002 i 21% w 2002 roku. Racicznica zmienna pojawiała się najliczniej na głębokościach od 2,0 do 2,9 m (średnio osobn./m 2 ) i unikała obszarów głębszych. W kolejnych latach badań zauwaŝono ograniczanie występowania tego gatunku do coraz płytszych stref jeziora od 5 m w 1996/97 do 3 m w 2003 roku (ryc. 2A). Analiza rodzaju podłoŝa wykazuje, Ŝe racicznica zasiedla najczęściej dno piaszczyste, piasek z domieszką detrytusu lub obszary dna mulistego utwardzone złomem muszlowym i róŝnymi szczątkami roślin. Na miękkim, typowo mulistym dnie nigdy nie stwierdzono Ŝywych racicznic (tab. l). NaleŜy zaznaczyć, Ŝe w badanym akwenie w rejonach występowania racicznicy jej pojawienie się ma charakter ławicowy (powyŝej 1000 osobn./m 2 ) i jedynie na stanowisku 13 w 1997 oraz 4 w 2002 i 2003 roku stwierdzono niŝszą liczebność (tab. 2). NajwyŜsze zagęszczenie racicznicy stwierdzono na profilu III w 1997 oraz II w 2002 i 2003 roku, natomiast w ogóle nie odnotowano tego gatunku na profilu IV w 2003 roku. Testy istotności t-studenta oraz Cochrana i Coxa na poziomie 0,05 nie wykazały, aby obserwowany spadek zagęszczenia populacji racicznicy w Trzesiecku był istotny statystycznie (tab. 2). Wartości masy mokrej racicznicy ulegała największym wahaniom w 1997 (± 2745 g/m 2 ), a najmniejszym w 1996 roku (± 845 g/m 2 ), przy czym zakresy tych parametrów były wyŝsze jesienią niŝ wiosną (tab. 2). Maksimum masy mokrej odnotowano na stanowisku 1 (1996), 8 (1997) oraz 7 (2002 i 2003), a minimum na stanowisku 4 (1996), 11 (1997) oraz 8 (2002 i 2003). W kolejnych badanych latach biomasa racicznicy na poszczególnych stanowiskach w większości przypadków spadała i kiedy w 1996 zanotowano we wszystkich miejscach występowania ponad 1 kg na m 2, tak w 2003 roku było tylko jedno takie miejsce. NajwyŜszą średnią masę mokrą w Trzesiecku odnotowano na głębokości 2-3,9 m, znacznie niŝszą na głębokości do 1,9 m, a najniŝszą od 4 do 5,9 m. PowyŜej głębokości 6 m nie stwierdzono występowania Ŝywych racicznic (ryc. 2B). Analiza struktury wiekowej racicznicy zmiennej wykazuje, Ŝe w jeziorze Trzesiecko występowały osobniki w róŝnym wieku, począwszy od młodocianych małŝ jednorocznych, aŝ do osobników 4-letnich (ryc. 3). W czasie pierwszych badań dominującym pokoleniem w populacji badanych małŝ były osobniki roczne (z grupy wiekowej 1+), natomiast po upływie 4 lat dominować zaczęły osobniki starsze, trzyletnie (tab. 2). Drugą co do liczebności grupę wiekową w 1996/97 stanowiły małŝe dwuletnie (36% populacji), natomiast w 2002 i 2003 była to grupa wiekowa 4+ (odpowiednio 16 i 28%). Starzenie się populacji racicznicy zmiennej w jeziorze Trzesiecko potwierdzają wyznaczone linie trendu. W pierwszym okresie badań wartość R 2 = 0,924 (1996) oraz R 2 = 0,171 (1997) wskazywała na dominację młodych osobników z grupy wiekowej 1+, w 2002 roku równomierną strukturę wiekową (R 2 = 0,002), a następnie wzrost liczebności osobników starszych w 2003 roku (R 2 = 0,5). W badanym akwenie 61% populacji racicznicy stanowią osobniki o długości muszli od 1,0 cm do 1,9 cm (ryc. 4). W czasie pierwszych badań 1996/97 najwięcej, bo ponad 50% małŝy o tej wielkości znajdowało się na stanowiskach 1, 8 i 13, 70

9 Tabela 2 Porównanie zagęszczenia i biomasy Dreissena polymorpha w latach Table 2 Comparison of Dreissena polymorpha density and biomass in years Sezon/season Rok/year Profil Profile I II III IV Stanowiska Sampling sites Wiosna/Spring 1996 Jesień/Autumn 1997 Jesień/Autumn 2002 Wiosna/Spring 2003 A B A B A B A B n , , , , , , , , , , , , , , Razem Total , , , ,0 x na stanowiskach x at sites x w jeziorze x in lake , ,9 1600,0 1284, , , , , ,5 SD 1058,8 806,6 1387,6 1275,6 1112,0 841,6 614,8 387,9 CV (%) 117,4 109,5 150,8 144,9 194,6 183,4 231,4 235,9 n z x z 1803,5 1473,8 1840,0 1760,9 1600,0 1284,7 1240,0 767,3 SD z 1126,4 597,6 1495,2 1315,2 1400,6 987,9 803,0 532,8 CV z (%) 62,5 40,6 81,3 74,7 87,5 76,9 64,8 69,4 71

10 Dominująca klasa wielkości (cm) Dominant size class Dominująca klasa wiekowa Dominant age class Frekwencja F (%) Frequency Test t-studenta (t) t-student test (t) 1,0-1,9 (48 %) 1+ (40,2%) 1,0-1,9 (52%) 2+ (60,0%) 1,0-1,9 (55%) 3+ (64,5%) 1,0-1,9 (70%) 3+ (48,4%) 28,6 83,3 35,7 21,4 1996/2003 t <t &(0,05) = 0,02 < 2, /2002 t < t &(0,05) = 0,056 < 2, /2002 t <t &(0,05) = 0,107 < 2, /2003 Test Cochran&Cox C < C &(0,05) = 0,701< 2,342 (C) 2002/2003 C < C &(0,05) = 0,451 < 2,157 A zagęszczenie (osobn./m 2 ), B biomasa (g/m 2 ), X średniego zagęszczenia (osobn./m 2 ), x z średnia w miejscu występowania (osobn./m 2 ), SD odchylenie standardowe, CV wskaźnik zmienności A density (indiv./m 2 ), B biomass (g/m 2 ), X mean abundance (indiv./m 2 ), x z excluding places omitted by this species (indiv./m 2 ), SD standard deviation, CV coefficient of variability Ryc. 3. Procentowy udział klas wiekowych Dreissena polymorpha w jeziorze Trzesiecko w badanych okresach Fig. 3. Percentage fraction of Dreissena polymorpha age classes in the Trzesiecko Lake during the studied period 72

11 73

12 Ryc. 4. Procentowy udział klas wielkościowych Dreissena polymorpha w jeziorze Trzesiecko w badanych okresach (w cm) Fig. 4. Percentage fraction of Dreissena polymorpha size classes in the Trzesiecko Lake during the studied period (in cm) a najmniej, bo tylko około 18% na stanowisku 11. W kolejnych badaniach w 2002 i 2003 roku małŝe o wielkości 1,0-1,9 cm najliczniej występowały na stanowiskach 7 i 8. Najmniej racicznic w jeziorze Trzesiecko miało rozmiary do 0,9 cm, bo tylko 4,7% (1996/97), 3,5% (2002) oraz 4,3% (2003) badanej populacji. Najwięcej małych racicznic znaleziono w latach 90. na stanowisku 11, natomiast w 2002 i 2003 na stanowisku 1. W jeziorze Trzesiecko występowały jeszcze osobniki o długości od 2,0 do 2,9 cm, których największą liczbę zanotowano na stanowisku 4 56% (1996/97), 75% (2002) i 50% (2003). Racicznica zmienna o długości od 2,0 do 2,9 cm stanowiła 25,8-42,0% całej badanej populacji. 74

13 DYSKUSJA W naszych wodach racicznica, pomimo szkodliwego oddziaływania na róŝnego typu urządzenia hydrotechniczne, spełnia pozytywną funkcję ekologiczną (Szlauer 1974). W zeutrofizowanych jeziorach, rzekach i zbiornikach zaporowych małŝ ten pozyskuje na drodze filtracji z toni wodnej róŝne postacie sestonu, w tym bakterie i nadmiernie rozwijający się fitoplankton. Tempo filtracji wody przez racicznicę było przedmiotem szczegółowych badań Stańczykowskiej (1968, 1977). Według tej autorki małŝ ten przefiltrowuje w zaleŝności od pory roku od 15 do 40 cm 3 /osobn./ /godz., z czego na konsumpcję przypada od 0,9 do 4,1 mg/osobn./dobę, natomiast w postaci fekaliów wydala od 0,4 do 2,8 mg/osobn./dobę. Średnio moŝna przyjąć, Ŝe racicznica przefiltrowuje 35 ml wody w ciągu godziny. Te stosunkowo niewielkie małŝe mogą w krótkim czasie nie tylko przepuścić przez swój organizm ( Ŝywa pompa ) całą wodę zbiornika, ale równieŝ przyczynić się w znacznym stopniu do zmiany granulacji osadów dennych. Przepompowywanie wody i eliminowanie sestonu na skrzelach jest związane z wydatkowaniem energii i określonymi kosztami. Szacunkowe ilości przefiltrowanej wody w róŝnych typach akwenów były wyliczane przez róŝnych autorów (tab. 3). W jeziorze Trzesiecko zdolność filtracyjna racicznicy systematycznie zmniejsza się. Jest to z pewnością spowodowane silnymi zakwitami sinic wydzielającymi toksyny, co powoduje redukcję zagęszczenia tego małŝa. Górny pułap liczebności dorosłych racicznic wynosi 2-3 tys. osobników na m 2 dna w strefie występowania (Stańczykowska 1964, Stańczykowska i in. 1975). Dla porównania w jeziorze Trzesiecko liczebność tego małŝa w miejscu występowania wynosiła 1820 osobn./m 2 w badaniach 1996/97 i 1420 osobn./m 2 w badaniach 2002/2003. Spadek zagęszczenia racicznic w ostatnim badanym okresie potwierdza teorię, Ŝe gwałtowne redukcje liczebności poprzedzone są jej bardzo wysokim stanem. Nie obserwowano spadków liczebności przy poziomach średnich czy wysokich (Stańczykowska 1964, Stańczykowska i in. 1975). Spadkowi zagęszczenia w Trzesiecku w poszczególnych latach towarzyszył spadek biomasy racicznicy. Uzyskane wyniki masy mokrej były porównywalne do wartości w Zatoce Stepnickiej i Roztoce Odrzańskiej, przewyŝszały ponad 2-krotnie wartości biomasy w Dąbiu Małym oraz 29-krotnie w płd. części Zalewu Wielkiego, natomiast były 5-krotnie niŝsze niŝ w Dąbiu DuŜym (Ochman i in. 1988, Świerczyński i in. 1987). W jeziorze Trzesiecko w czasie badań w latach łączna biomasa racicznicy wyniosła 1671,4 t i zmalała o 25,5% w 2002 r. i aŝ o 73,3% w 2003 r. Zagadnienie cykliczności fluktuacji liczebności róŝnych populacji zwierzęcych jest bardzo istotnym problemem ekologicznym. Zostało ono szczegółowo opisane w przypadku gatunków mających duŝe znaczenie gospodarcze, co związane jest z bardzo długimi obserwacjami, trwającymi niekiedy dziesiątki lat. RównieŜ liczne są teorie wyjaśniające przyczyny tych zjawisk i ciągle są to zagadnienia bardzo dyskusyjne. W celu zwiększenia zagęszczenia racicznicy w tym akwenie naleŝałoby w wybranych rejonach zbiornika instalować sztuczne podłoŝa (Piesik 1983, Piesik i Poleszczuk 2004). Zawieszona w wodzie tkanina aŝurowa moŝe być samorzutnie zasiedlana przez larwy racicznicy (postveliger) w liczbie nawet powyŝej 500 tys. (Pie- 75

14 sik 1974). Część tych larw i form młodocianych w wyniku konkurencji opadnie na dno i przyczyni się do odtworzenia tego gatunku (Piesik 1983, 1992). Taka metoda biomanipulacji powinna być poszerzona o wsiedlanie dorodniejszych okazów tego gatunku z Zalewu Szczecińskiego lub jeziora Dąbie czy z innych akwenów, co wpłynie na wzmocnienie puli genowej populacji racicznicy w jeziorze Trzesiecko. Analizując poszczególne klasy długości racicznicy, moŝna stwierdzić, Ŝe dominują osobniki średniej wielkości, które stanowiły w latach 90. ponad 50%, a w 2003 blisko 70% badanej populacji. Świadczy to o starzeniu się populacji racicznicy w badanym zbiorniku. Racicznica zmienna w polskich jeziorach Ŝyje na ogół do 5 lat. Sporadycznie spotykane są starsze osobniki. Według róŝnych autorów dojrzałość płciową osiąga w róŝnym wieku, przy czym najstarsze nie odgrywają juŝ istotnej roli w rozrodzie populacji. W jeziorze Trzesiecko w latach największą liczbę stanowiły osobniki w wieku jednego, dwu lat (razem ponad 80%), czyli osobniki bardzo młode, które w późniejszym czasie odgrywały istotną rolę w rozmnaŝaniu populacji racicznicy. Po 4 latach w strukturze wiekowej dominującą rolę osiągnęły organizmy 3- i 4-letnie, których potencjał rozrodczy był coraz mniejszy i nie zapewniał moŝliwości regeneracji populacji racicznicy w Trzesiecku. Taki stan struktury wiekowej racicznicy moŝe być spowodowany przez wpływ wielu czynników, które ograniczają rozwój larw racicznic. MoŜe to być nieodpowiednia temperatura wody, silne wiatry znoszące larwy na niekorzystne do osiedlenia podłoŝe, masowy rozwój narybku odŝywiającego się w pewnym okresie Ŝycia larwami planktonowymi (Piesik 1978). Obraz sytuacji racicznicy zmiennej w jeziorze Trzesiecko mogą dać dopiero badania prowadzone przez wiele lat, dlatego niniejsze opracowanie ma w duŝej mierze charakter orientacyjny. Mimo to wyraźnie wskazuje ono na ogromną rolę, jaką odgrywają w zbiornikach wodnych te niewielkie organizmy. Podobnie jak w przypadku wielu gatunków wodnych, jedynie kompleksowa ochrona wód umoŝliwi małŝom powrót do pierwotnych siedlisk i uchroni przed całkowitym wymarciem, pozwalając w pełni wykorzystać ich moŝliwości w zahamowaniu procesu eutrofizacji. WNIOSKI 1. Warunki siedliskowe panujące w jeziorze Trzesiecko są coraz mniej korzystne dla egzystencji populacji racicznicy zmiennej. 2. Strukturę populacji racicznicy na przełomie 70. i 90. XX wieku moŝna uznać za stabilną, natomiast w latach za wymierającą. 3. Obecny poziom zagęszczenia racicznicy ogranicza w duŝym stopniu jej moŝliwość zahamowania procesu eutrofizacji jeziora Trzesiecko. 4. Wprowadzenie sztucznego podłoŝa w wyznaczonych częściach jeziora Trzesiecko jest szansą na odbudowę populacji racicznicy do poziomu, który będzie w stanie odgrywać istotną rolę ekologiczną. 76

15 LITERATURA Bartknecht G Informacja o stanie środowiska województwa koszalińskiego w latach Biblioteka Monitoringu, Koszalin. Grodzińska K Bivalvia Zatoki Stepnickiej. Praca magisterska. Uniw. Szczeciński. Hodyla J Biologia i ekologiczna rola Dreissena polymorpha (Pall.) w Zalewie Krzemieńskim. Praca magisterska. AR w Szczecinie. Kajak Z Eutrofizacja jezior. PWN. Warszawa. Kasprzak K., Niedbała W Wskaźniki biocenotyczne stosowane przy porządkowaniu i analizie danych w badaniach ilościowych. W: Metody stosowane w zoologii gleb. M. Górny, L. Grüm (red.). PWN. Warszawa: Lewandowski K O zmiennej liczebności małŝa Dreissena polymorpha (Pall.). Wiad. Ekol., 28: Lewandowski K Racicznica zmienna, Dreissena polymorpha (Pall.) przekroczyła Atlantyk. Przegl. Zool., 34(1): Nowak E Zwierzęta w ekspansji. Wiedza Powszechna. Warszawa. Obolewski K. (w druku) Rozmieszczenie i struktura makrozoobentosu w zbiorniku Krzynia na terenie Parku Krajobrazowego Dolina Słupi. Park i Rezer. Przyr. Ochman T., Kawiak J., Jabłoński M., Czarnecki M Biologia i ekologiczna rola małŝa (Dreissena polymorpha Pall.) w doczyszczaniu wód jeziora Dąbie. Mater. Uniw. Szczec. Piesik Z The role of crayfish Orconectes limosus (Raf.) in extinction of Dreissena polymorpha Pall. subsisting on steelon-net. Pol. Arch. Hydrobiol., 21: Piesik Z Rola barier utworzonych z sieci stylonowych w oczyszczaniu cieków z sestonu i rozpuszczonych postaci biogenów. Praca doktorska. AR w Szczecinie. Piesik Z Biology of Dreissena polymorpha (Pall.) settung on stylon nats and the role this mollusca in eliminating the seston and nutrients from water-course. Pol. Arch. Hydrobiol., 30: Piesik Z MoŜliwość biologicznej rekultywacji Zalewu Szczecińskiego. Szczeciński Rocznik Naukowy, 1: Piesik Z., Poleszczuk G MoŜliwości rewitalizacji jeziora Trzesiecko w Szczecinku. Konferencji Naukowo-Techniczna. Ochrona i rekultywacja jezior. Grudziądz. Stańczykowska A Gwałtowna redukcja liczebności Dreissena polymorpha Pall. w kilku jeziorach mazurskich okolic Mikołajek. Ekol. pol. ser. B, 7: Stańczykowska A On the relationship between abundance, aggre-gations and condition of Dreissena polymorpha Pall. in 36 Mazurian Lakes. Ekol. pol. ser. A, 12: Stańczykowska A MoŜliwości filtracyjne populacji Dreissena polymorpha Pall. w róŝnych jeziorach jako czynnik wpływający na obieg materii w jeziorze. Ekol. pol. ser. B, 14: Stańczykowska A Ecology of Dreissena polymorpha Pall. (Bivalvia) in lakes. Pol. Arch. Hydrobiol., 24: Stańczykowska A., Schenker H.J., Fąfara Z Comparative characteristics of populations of Dreissena polymorpha (Pall.) in 1962 and 1972 in 13 Mazurian lakes. Bull. Acad. Pol. sci. ser. sci. biol., 6: Szlauer L Use of steelon-net veils for protection of the hydro-engineering works against Dreissena polymorpha Pall. Pol. Arch. Hydrobiol., 21: Świerczyński M., Kadela P., Kolasa K Biologia i ekologiczna rola racicznicy Dreissena polymorpha Pall. w doczyszczaniu wód Roztoki Odrzańskiej i południowej części Zalewu Wielkiego (Zalew Szczeciński). Spektrum, 2: Wiktor J Biologia Dreissena polymorpha Pall. i jej ekologiczne znaczenie w Zalewie Szczecińskim. Studia i materiały. Morsk. Inst. Ryb. w Gdyni, A, 5: