Rafał Koszowski. Czas. Stomat., 2005, LVIII, 2

Transkrypt

1 Czas. Stomat., 2005, LVIII, 2 Zabiegi z dostępu endoskopowego wykonywane w zębopochodnych schorzeniach zatok szczękowych w materiale Katedry i Zakładu Chirurgii Stomatologicznej ŚAM Surgical procedures performed using endoscopic access in odontogenic disorders of the maxillary sinuses, in the material of the Department of Oral Surgery SAM Rafał Koszowski Z Katedry i Zakładu Chirurgii Stomatologicznej w Bytomiu ŚAM w Katowicach Kierownik: dr hab. n. med. R. Koszowski Streszczenie Technika endoskopowa umożliwia wykonanie mało inwazyjnych zabiegów chirurgicznych w leczeniu niektórych zębopochodnych schorzeń zatok szczękowych. Postępowanie takie wymaga uwzględnienia specyfiki schorzeń zębopochodnych, wynikającej z kierunku szerzenia się procesu zapalnego, obecności połączeń i przetok ustno-zatokowych, a także ciał obcych. Autor dokonał analizy materiału klinicznego Katedry i Zakładu Chirurgii Stomatologicznej w Bytomiu ŚAM z okresu r r., obejmującego 140 chorych leczonych ambulatoryjnie z wykorzystaniem dostępu endoskopowego. W analizie uwzględniono płeć i wiek pacjentów, przyczynę wykonania i kryteria kwalifikowania do zabiegu oraz drogę dostępu, sposób przeprowadzenia zabiegu, jak również przebieg pooperacyjny. Stwierdzono, że zastosowany schemat postępowania pozwolił trafnie zakwalifikować pacjentów do ambulatoryjnych zabiegów z dostępu endoskopowego, które umożliwiły leczenie chorych bez konieczności ich hospitalizacji. Summary The endoscopic technique allows for surgical procedures of low invasiveness to be performed in the treatment of some odontogenic disorders of the maxillary sinuses. Such management requires for the specifics of odontogenic disorders to be taken into consideration, resulting from the direction in which the inflammatory process spreads, the presence of connections and oralantral fistula, as well as foreign bodies. The author has performed an analysis of the clinical material of the Department of Oral Surgery in Bytom SAM from the period , including 140 outpatients treated using endoscopic access. The analysis took into account patients gender and age, the reason for treatment and the criteria for qualifying for the procedure and the means of access, the surgical technique, as well as post-operative progress. It was found that the system of management used allowed for patients to be appropriately selected for treatment as outpatients using endoscopic access, which allowed for patients to be treated without having to stay in hospital. HASŁA INDEKSOWE: zębopochodne schorzenia zatok szczękowych, zabiegi z dostępu endoskopowego, leczenie ambulatoryjne KEYWORDS: odontogenic maxillary sinus diseases, sinusoscopic procedures, out-patient treatment 102

2 2005, LVIII, 2 Zabiegi z dostępu endoskopowego w zębopochodnych schorzeniach zatok Obecnie podstawową metodą chirurgicznego leczenia zębopochodnych schorzeń zatok szczękowych jest zmodyfikowana operacja Caldwell- Luca, wykonywana w warunkach szpitalnych (8, 25). Pomimo, że usuwana jest jedynie błona śluzowa zmieniona makroskopowo, to często występują trudności w ocenie jej stanu we wszystkich zachyłkach zatoki. Wymaga to często rozległego dostępu chirurgicznego i szerokiego zakresu usuwanej z zatoki wyściółki (18, 19). Wykorzystanie techniki endoskopowej umożliwia natomiast precyzyjną ocenę błony śluzowej zatoki szczękowej, pozwala ograniczyć zakres jej usuwania, przy jednoczesnym zmniejszeniu dostępu chirurgicznego (17). Ponadto mało inwazyjne zabiegi z dostępu endoskopowego stwarzają możliwość leczenia chorych w warunkach ambulatoryjnych, ograniczających ich hospitalizację (18, 19). Chirurgiczne zabiegi z dostępu endoskopowego są często wykonywane przez laryngologów w leczeniu odnosowych schorzeń zatok szczękowych (3, 11, 14, 16, 23, 26, 29, 34). Postępowanie endoskopowe w schorzeniach zębopochodnych wymaga uwzględnienia ich specyfiki, wynikającej z kierunku szerzenia się procesu zapalnego (od strony wyrostków zębodołowych szczęk), obecności połączeń i przetok ustno-zatokowych oraz ciał obcych wprowadzonych do zatok podczas zabiegów stomatologicznych. płeć i wiek leczonych osób, kryteria kwalifikowania oraz przyczynę wykonania zabiegu endoskopowego, drogę dostępu i sposób wykonania zabiegu oraz przebieg pooperacyjny. Wyniki W okresie od r. do r. w Zakładzie Chirurgii Stomatologicznej w Bytomiu ŚAM wykonano ambulatoryjnie 140 zabiegów sinusoskopowych. Wśród leczonych osób było 71 kobiet (50,71%) i 69 mężczyzn (49,29%) w wieku od 11 do 63 lat (tab. I). Najliczniejszą grupę stanowili chorzy w IV, a następnie V i III dekadzie życia. Zabiegi endoskopowe wykonano w celu usunięcia z zatok szczękowych ciał obcych (korzenie zębów, materiał endodontyczny, blaszki kostne zębodołu) i/lub zmian patologicznych błony śluzowej, tj. polipy i torbiele błony śluzowej (tab. II, III). Ich obecność uniemożliwiała plastyczne zamknięcie połączeń i przetok ustno-zatokowych, powstałych po usunięciu zębów lub była przyczyną objawów wskazujących na proces chorobowy w zatokach szczękowych ( ryc. 1). Cel pracy Celem pracy jest analiza materiału klinicznego Katedry i Zakładu Chirurgii Stomatologicznej w Bytomiu ŚAM, obejmującego zębopochodne schorzenia zatok szczękowych, leczone chirurgicznie z zastosowaniem dostępu endoskopowego. Materiał i metody Materiał do badań stanowiła dokumentacja lekarska Katedry i Zakładu Chirurgii Stomatologicznej w Bytomiu ŚAM w okresie od r. do r. Uwzględniono Ryc. 1. Objawy podmiotowe u 140 pacjentów przed podjęciem leczenia z dostępu endoskopowego: 1 brak, 2 ból twarzy, 3 uczucie zatkania nosa, 4 bolesność uciskowa w okolicy podoczodołowej, 5 uczucie rozpierania, 6 wydzielina z nosa, 7 przechodzenie płynów przez przetokę ustno-zatokową, 8 polipy w przetoce ustno-zatokowej, 9 wydzielina ropna z przetoki ustno-zatokowej, 10 uczucie obrzęku twarzy, 11 osłabienie węchu. 103

3 R. Koszowski Czas. Stomat., T a b e l a I. Płeć i wiek osób leczonych z dostępu endoskopowego Wiek Kobiety Mężczyźni Ogółem liczba % liczba % liczba % do 20 lat 6 8, , , , , , , , , , , , ,49 6 8, , ,82 2 2,90 4 2,86 Ogółem , , ,00 T a b e l a I I. Ciała obce usuwane endoskopowo z zatok szczękowych Ciało obce Pacjenci liczba % Korzeń zęba 30 55,56 Materiał endodontyczny 15 27,77 Blaszka kostna zębodołu 9 16,67 Ogółem ,0 T a b e l a I I I. Przyczyny wykonania zabiegów z dostępu endoskopowego Przyczyna wykonania zabiegu Liczba % Połączenie ustno-zatokowe, ciało obce 18 12,87 Połączenie ustno-zatokowe, patologicznie zmieniona błona śluzowa zatoki 31 22,14 Połączenie ustno-zatokowe, ciało obce, patologicznie zmieniona błona śluzowa zatoki 10 7,14 Przetoka ustno-zatokowa, patologicznie zmieniona błona śluzowa zatoki 19 13,57 Przetoka ustno-zatokowa, ciało obce, patologicznie zmieniona błona śluzowa zatoki 3 2,14 Patologicznie zmieniona błona śluzowa zatoki 36 25,71 Ciało obce 13 9,29 Ciało obce, patologicznie zmieniona błona śluzowa zatoki 10 7,14 Ogółem ,00 Do zabiegów endoskopowych kwalifikowano pacjentów na podstawie badania podmiotowego, przedmiotowego i badań dodatkowych, po wykluczeniu przeciwwskazań ogólnych i miejscowych. Dla oceny radiologicznej wykonywano rentgenogramy w projekcji Watersa, zdjęcia pantomograficzne oraz wewnątrzustne zdjęcia zębowe. Ambulatoryjne wykonywanie zabiegów sinusoskopowych planowano wyłącznie u osób deklarujących gotowość do współpracy, polegającej na przestrzeganiu zaleceń pooperacyjnych i zgłaszaniu się w wyznaczonym terminie na wizyty kontrolne. Z grupy tej wyłączono pacjentów w wieku podeszłym mieszkających samotnie oraz chorych mających problemy z przyby- 104

4 2005, LVIII, 2 Zabiegi z dostępu endoskopowego w zębopochodnych schorzeniach zatok ciem na wizyty kontrolne z odległego miejsca zamieszkania. Pacjenci zgłaszali się do zabiegu pod opieką dorosłej osoby towarzyszącej, która była odpowiedzialna za transport chorego do domu, deklarowała opiekę nad nim przez pierwszą dobę po zabiegu oraz zgłoszenie się z pacjentem na wizytę kontrolną następnego dnia po zabiegu. Przed zabiegiem wykonywano badania laboratoryjne krwi i moczu, zwracając szczególną uwagę na poziom upostaciowanych składników krwi i hemoglobiny, wartość hematokrytu, czasu krwawienia oraz krzepnięcia krwi. W przypadku zabiegów wykonywanych w trybie planowym, w dniu poprzedzającym zabieg zlecano doustne przyjęcie trzech 250 mg dawek preparatu hemostatycznego Cyclonaminy oraz rano w dniu zabiegu przyjęcie jednej dawki 500 mg. U chorych na cukrzycę zabiegi wykonywano w osłonie antybiotykowej. Jeśli w wywiadzie chorzy zgłaszali schorzenia ogólnoustrojowe, przeprowadzano konsultacje specjalistyczne. Do zabiegu chirurgicznego przystępowano u chorych z wyrównanym schorzeniem podstawowym, po wcześniejszym uzyskaniu zgody lekarza prowadzącego. Pacjentów leczonych wcześniej z powodu schorzeń zatok o etiologii odnosowej, lub alergicznej kierowano do badania laryngologicznego. U osób z objawami ostrego zapalenia zatoki szczękowej stosowano przed zabiegiem leczenie zachowawcze polegające na antybiotykoterapii i przepłukiwaniu zatoki przez połączenie lub przetokę ustno-zatokową. Zabiegi wykonywano dopiero po uzyskaniu czystych popłuczyn i ocenie stopnia powietrzności zatok na wykonanych rentgenogramach. Do zabiegów z dostępu endoskopowego nie kwalifikowano pacjentów, u których w obrazie radiologicznym utrzymywało się masywne zacienienie zatok, świadczące o rozległym, wytwórczym procesie zapalnym błony śluzowej, wymagającym radykalnego zabiegu operacyjnego. Osoby z połączeniami ustno-zatokowymi operowano w trybie ostrym, natomiast pozostałych chorych w trybie planowym, po wcześniejszym, dwukrotnym szczepieniu ochronnym przeciw wirusowemu zapaleniu wątroby typu B (ryc. 2 i 3). Zabiegi wykonywano w pozycji półleżącej pacjenta, przy zastosowaniu znieczulenia miejscowego. W 104 przypadkach (74,29%) dla odsłonięcia przedniej ściany zatoki zastosowano cięcie trapezowate w przedsionku jamy ustnej. Umożliwiło ono wytworzenie płata, którym po zabiegu endoskopowym zamykano połączenie, lub przetokę ustno-zatokową. U 36 pacjentów (25,71%) wykonano wyłącznie cięcie poziome, długości 1,5 cm, w sklepieniu przedsionka jamy ustnej. Zabiegów nie wykonywano z dojścia przeznosowego. 17 zabiegów sinusoskopowych (12,14%) wykonano przez szerokie połączenie lub przetokę ustno-zatokową. U 59 chorych (42,15%) korzystano wyłącznie z dostępu przez otwór wykonany w przedniej ścianie zatoki szczękowej. W 64 przypadkach (45,71%) wykorzystano jednocześnie dostęp przez przednią ścianę zatoki oraz przez połączenie lub przetokę ustno-zatokową (tab. IV). Posługiwano się zestawem do endoskopii firmy Storz. Korzystano ze źródła światła o mocy 250 W. Stosowano sztywne endoskopy z optyką Hopkinsa o średnicy 4 mm i długości 18 cm, pozwalające na obserwację obiektu pod kątem 0, 30, 70, 90 i 120 stopni. Korzystano również z endoskopu o średnicy 2,7 mm i kącie obserwacji 70 stopni. Można go było wprowadzić do kanału roboczego za pomocą kleszczyków biopsyjnych, zaopatrzonych w wysuwaną i zakrzywioną końcówkę chwytną. Wnętrze zatoki penetrowano również endoskopem giętkim. Posługiwano się fiberoskopem o długości 32 cm i średnicy 3,5 mm, posiadającym zdolność obustronnego wygięcia końcówki odpowiednio o 180 stopni i 80 stopni w stosunku do położenia wyjściowego. Korzystano z toru wizyjnego umożliwiającego przeniesienie obrazu wnętrza zatoki na ekran telewizyjny. Obrazy endoskopowe rejestrowano za pomocą magnetowidu na taśmie wideo. Barwne 105

5 R. Koszowski Czas. Stomat., Ryc. 2. Postępowanie kwalifikacyjne do chirurgicznego leczenia pacjentów z zębopochodnymi schorzeniami zatok szczękowych. odbitki nieruchomych obrazów wykonywano wideodrukarką Mitsubishi współpracującą z torem wizyjnym. Po wprowadzeniu endoskopu szukano ciał obcych tkwiących w świetle zatoki oraz oglądano błonę śluzową i ujście naturalne. Oceniano również rodzaj wydzieliny na ścianach zatoki. Ciała obce usuwano kleszczykami o różnym kącie zakrzywienia dziobów oraz ssakiem, prostymi i zakrzywionymi łyżkami zębodołowymi a także łyżkami zatokowymi. Dobór narzędzi był uzależniony zarówno od rodzaju ciała obcego, jego wielkości oraz kształtu, jak i od położenia w świetle zatoki. Usuwano błonę śluzową wykazującą cechy patologiczne w obrazie endoskopowym, jak również wyściółkę z otoczenia ciał obcych. Przy usuwaniu chorobowo zmienionej błony śluzowej wykorzystywano ssak oraz kleszczyki biopsyjne. Czynności chirurgiczne w jamie zatoki nie powodowały intensywnego krwawienia. Odsysano krew wynaczynioną po usunięciu zmian chorobowych błony śluzowej, a po prze- 106

6 2005, LVIII, 2 Zabiegi z dostępu endoskopowego w zębopochodnych schorzeniach zatok Ryc. 3. Postępowanie kwalifikacyjne do zabiegów z dostępu endoskopowego w warunkach ambulatoryjnych. płukaniu zatoki uzyskiwano przejrzyste pole operacyjne. Usunięte tkanki przekazywano do badania histopatologicznego. Po usunięciu ciał obcych i/lub zmian patologicznych błony śluzowej, jamę zatoki przepłukiwano 0,9% roztworem NaCl. Po odessaniu popłuczyn oceniano drożność ujścia naturalnego. W tym celu obserwowano przebieg transportu popłuczyn zalegających na ścianach zatoki oraz wykonywano próbę Valsalvy. Nie wykonywano dodatkowego połączenia jamy zatoki szczękowej z przewodem nosowym dolnym. Zeszywano ranę po nacięciu tkanek miękkich w sklepieniu przedsionka, a w przypadkach połączeń lub przetok ustno-zatokowych, zamykano je plastycznie sposobem Rehrmanna-Wassmunda. Po zabiegu zlecano osłonę antybiotykową oraz przez 3 doby krople obkurczające błonę śluzową jamy nosowej i preparat hemostatyczny Cyclonaminę 3 razy dziennie doustnie 250 mg. Zalecano pacjentom unikanie przedmuchiwania nosa, aby zapobiec odmie podskórnej. Pierwszą wizytę kontrolną przeprowadzano następnego dnia po zabiegu, a kolejne w terminach uzasad- 107

7 R. Koszowski Czas. Stomat., T a b e l a I V. Zastosowane drogi dostępu endoskopowego do zatoki szczękowej Drogi dostępu chirurgicznego Ogółem W tym liczba % liczba % Połączenie lub przetoka ustno-zatokowa 17 12, ,14 dół nadkłowy 18 12,86 Przednia ściana zatoki szczękowej Połączenie lub przetoka ustno-zatokowa oraz przednia ściana zatoki szczękowej okolica zębów przedtrzonowych 59 42, ,57 okolica zębów trzonowych 22 15,71 dół nadkłowy 35 25,00 okolica zębów przedtrzonowych 64 45, ,58 okolica zębów trzonowych 17 12,15 Ogółem , ,00 nionych pooperacyjnym obrzękiem tkanek policzka i zgłaszanymi dolegliwościami. Szwy usuwano po 7-10 dniach. U 110 osób (78,57%) po wykonanych zabiegach z dostępu endoskopowego stwierdzono obrzęk tkanek policzka utrzymujący się przez 2-3 doby. 61 chorych (43,57%) skarżyło się na dolegliwości bólowe o różnym stopniu nasilenia, lecz tylko 42 osoby przyjmowały środki przeciwbólowe. W 51 przypadkach (36,43%) pacjenci stwierdzili obecność treści krwistej w wydzielinie z nosa po stronie operowanej, która utrzymywała się od kilku godzin do 3 dni po zabiegu. Krwawienie to określano jako śladowe lub niewielkie, a tylko dwie osoby uważały je za wyraźne. W żadnym przypadku nie wystąpiło obfite krwawienie z jamy nosowej, które wymagałoby dodatkowego postępowania lekarskiego. W dwóch przypadkach (1,43%) wystąpiła odma podskórna. U 139 chorych operowanych z dostępu endoskopowego (99,29%) uzyskano wygojenie ran pooperacyjnych przez rychłozrost. Tylko w jednym przypadku, w 4 dobie po zabiegu zauważono niewielkie rozejście brzegów rany na grzbiecie wyrostka zębodołowego. Dotyczyło to chorego operowanego z powodu zmian zapalnych w zatoce szczękowej, spowodowanych obecnością przetoki ustno-zatokowej. Pacjent nie stosował się do zaleceń pooperacyjnych i codziennie przedmuchiwał nos, sprawdzając szczelność rany. W 10 dobie po zabiegu odświeżono i zeszyto brzegi tkanek miękkich nad otworem, uzyskując jego zamknięcie. Dyskusja Dynamiczny rozwój techniki endoskopowej spowodował upowszechnienie mało inwazyjnych zabiegów w różnych specjalnościach medycznych (4). W latach osiemdziesiątych XX wieku zabiegi endoskopowe weszły również do kanonu zabiegów laryngologicznych. Spowodowało to zmianę sposobu chirurgicznego leczenia przewlekłych stanów zapalnych zatok przynosowych, spowodowanych nieprawidłowościami w obrębie kompleksu ujściowo-przewodowego. Dzięki temu zmniejszyła się liczba tradycyjnie wykonywanych operacji zatok szczękowych w schorzeniach pochodzenia odnosowego (3, 14, 16, 23, 24, 26, 34). Próby wdrożenia dostępu endoskopowego w chirurgii szczękowej ilustrują prace Ehrenfelda i wsp., Grajewskiego, Horwatha i wsp., Jefimowa, Kaźmierczak i wsp., Müller-Schelkena, Norera i wsp., Pogrela, Schmiedsedera i wsp. (5, 7, 10, 12, 15, 28, 30, 31, 32). Sukces, jaki odniosły zabiegi z dostępu endo- 108

8 2005, LVIII, 2 Zabiegi z dostępu endoskopowego w zębopochodnych schorzeniach zatok skopowego stosowane przez laryngologów w leczeniu schorzeń zatok szczękowych pochodzenia nosowego, zachęca do jej szerszego niż dotąd zastosowania również w schorzeniach zębopochodnych. Wyniki leczenia uzyskane w analizowanym materiale własnym potwierdzają skuteczność postępowania zgodnego z zaproponowanym algorytmem kwalifikacji chorych do zabiegów z dostępu endoskopowego oraz opisanymi zasadami czynności chirurgicznych. Przestrzeganie opisanych warunków pozwala na bezpieczne wykonanie zabiegów endoskopowych w trybie ambulatoryjnym. Większość autorów zaleca wykonanie zabiegów z dostępu endoskopowego w znieczuleniu miejscowym (22, 28, 31, 36). Uzyskuje się wówczas możliwość współpracy z pacjentem, a dzięki dodaniu do środka znieczulającego substancji obkurczających naczynia, zmniejszenie krwawienia w polu operacyjnym (23, 24, 26, 27, 33). Obserwacje własne potwierdziły możliwość bezbolesnego wykonania tych zabiegów przy zastosowaniu znieczulenia miejscowego. Zabieg wykonuje się z dostępu przez dół nadkłowy, przewód nosowy dolny, a niekiedy przez poekstrakcyjną przetokę ustno-zatokową (7, 22, 31, 32). Niektórzy autorzy proponują tzw. endoskopię dwumiejsową, wykorzystując jednocześnie dostęp przez dół nadkłowy oraz przewód nosowy dolny. Doświadczenia własne wykazały, że omówione w pracy drogi dostępu chirurgicznego umożliwiają sinusoskopowe leczenie niektórych zębopochodnych schorzeń zatok szczękowych. W żadnym przypadku nie stwierdzono konieczności korzystania z dojścia przeznosowego, obarczonego większym ryzykiem powikłań. Ustawiczny rozwój techniki umożliwia doskonalenie narzędzi, w tym również oprzyrządowania do zabiegów z dostępu endoskopowego. Dostępne endoskopy umożliwiają obserwacje badanych lub operowanych narządów pod różnymi kątami. Poszczególni autorzy posługują się endoskopami o kątach obserwacji 0, 30, 70, 90, 120 stopni (2, 9, 14, 17, 20, 21). Doświadczenia własne wykazują, że do oceny wnętrza zatoki szczękowej z dostępu przez jej ścianę przednią oraz poekstrakcyjny otwór ustno-zatokowy najbardziej przydatne są optyki zapewniające wgląd pod kątem 30 stopni. Końcówki optyczne o kącie obserwacji 120 stopni pozwalają natomiast na obserwację otoczenia otworu, przez który wprowadzony jest endoskop. Stwierdzono również dużą przydatność fiberoskopu. Jego zastosowanie pozwala uniknąć podczas zabiegu konieczności wymiany endoskopów sztywnych o różnych kątach obserwacji. Wygięcie końcówki fiberoskopu umożliwia bowiem penetrację poszczególnych zachyłków zatoki, w tym również zachyłka zębodołowego. Olbrzymim udogodnieniem metody endoskopowej jest uzyskanie podglądu obrazu na monitorze telewizyjnym. Korzystanie z toru wizyjnego zwiększa efektywność zabiegu, gdyż umożliwia uczestniczenie w nim całego zespołu operacyjnego. Pozwala na przyjęcie przez operatora bardziej ergonomicznej pozycji. Dzięki podglądowi pola operacyjnego na ekranie nie musi on ciągle pochylać się nad okularem endoskopu. Uzyskany obraz jest powiększony, co znacznie ułatwia jego interpretację (1, 6, 13, 18, 35). Mniejsza rana chirurgiczna i oszczędzające usuwanie zmian chorobowych błony śluzowej, jak również odstąpienie od wykonywania połączenia z przewodem nosowym dolnym, decydowały o mało inwazyjnej technice wykonanych przez autora zabiegów z dostępu endoskopowego. Niewielkie krwawienie występujące podczas endoskopowego usuwania z zatok szczękowych ograniczonych zmian chorobowych wyściółki i/ lub ciał obcych, przy zachowanej drożności ujścia naturalnego, eliminowało konieczność wytwarzania dodatkowego odpływu wydzieliny przez przewód nosowy dolny. Opisana technika operacyjna okazała się skuteczna w leczeniu chirurgicznym ograniczonych zmian zapalnych wyściółki zatok szczękowych, w usuwaniu z ich wnętrza torbieli błony śluzowej oraz ciał obcych. Dzięki zastosowaniu dostępu 109

9 R. Koszowski Czas. Stomat., endoskopowego można było zrezygnować z tradycyjnych operacji zatok szczękowych, wykonywanych w warunkach szpitalnych. Umożliwiło to chorym szybszy powrót do codziennych czynności zawodowych. Leczenie ambulatoryjne zapewnia nie tylko komfort pacjentom, lecz posiada również korzystny aspekt ekonomiczny. Wnioski 1. Opracowany schemat postępowania umożliwił trafne zakwalifikowanie pacjentów z zębopochodnymi schorzeniami zatok szczękowych do zabiegów z dostępu endoskopowego i bezpieczne ich wykonanie w warunkach ambulatoryjnych w znieczuleniu miejscowym. 2. Zastosowana metodyka wykorzystania endoskopii do usuwania z zatok szczękowych ciał obcych wprowadzanych podczas zabiegów stomatologicznych, umożliwia szybką interwencję chirurgiczną bez konieczności hospitalizacji pacjentów. Piśmiennictwo 1. Berci G., Paz-Partlow M.: Electronic imaging in endoscopy. Surg. Endosc., 1988, 2, 4, Busaba N. Y., Salman S. D.: Maxillary sinus mucoceles: clinical presentation and long-term results of endoscopic surgical treatment. Laryngoscope, 1999, 109, 9, Dursun E., Bayz U., Korkmaz H., Akumansu H., Uygur K.: Follow-up results of 415 patients after endoscopic sinus surgery. Eur. Arch. Otorhinolaryngol., 1998, 255, 10, Dzielicki J., Korlacki W.: Chirurgia jednego dnia. Pol. Przegl. Chir., 1988, 70, Ehrenfeld M., Cornelius C. P., Oswald J., Schwenzer N., Altenmüller E., Schmelzle R.: Ergebnisse und Komplikationen der Kieferhöhlenoperation. Dtsch. Zahnärztl. Z., 1988, 43, Gardner A. P.: How to excel in endoscopic photography? Brit. J. Urol., 1998, 81, Grajewski S.: Przydatność badania endoskopowego w niektórych stanach patologicznych zatok szczękowych. Czas. Stomat., 1987, XL, 1055, Härle F., Eickbohm I. E., Hoffmann C.: Die Operation der Kieferhöhle im Wandel der Zeit. Dtsch. Zahnärztl. Z., 1988, 43, Herberhold C.: Endoscopy of maxillary sinus. J. Maxillofac. Surg., 1973, 1, Horwath H., Neck D.: Sechsjärige Erfahrung mit der Kieferhöhlenendoskopie. W: Erkrankungen der Kieferhöhle. Red.: Watzek G., Matejka M., Springer-Verlag, Wien- New York, 1986, Hosemann W., Wigand M. E., Nikol J.: Klinische und funktionelle Aspekte der endonasalen Kieferhölenoperation. HNO, 1989, 37, Jefimow J. W.: Gajmoriskopia kak sposob wybora mietoda pri lieczienii odontogiennowo wierchnieczeliustnowo sinusita. Stomatologija, 1992, 2, Joe J. K., Ho S. Y., Yangishawa E.: Documentation of variations in sinonasal anatomy by intraoperative nasal endoscopy. Laryngoscope, 2000, 110, 2, Kamel R. H.: Nasal endoscopy in chronic maxillary sinusitis. J. Laryngol. Otol., 1989, 103, Kaźmierczak H., Jagodzińska J., Gorzel-Janeczko E.: Endoskopia zatoki szczękowej. Czas. Stomat., 1985, XXXVIII, 2, Kennedy D. W., Zinreich S. J., Rosenbaum A. E., Johns M. E.: Functional Endoscopic Sinus Surgery. Arch. Otolaryngol., 1985, 11, 9, Koszowski R.: Analiza porównawcza obrazów błony śluzowej zatok szczękowych badanych endoskopowo z wynikami badań histopatologicznych. Czas. Stomat., 2002, LV, 12, Koszowski R.: Postępowanie endoskopowe w zębopochodnych schorzeniach zatok szczękowych metodyka własna. Rozprawa na stopień doktora habilitowanego Ann. Acad. Med. Siles., 2002, 40, supl. 19. Koszowski R.: Ocena okresu pooperacyjnego po ambulatoryjnych zabiegach sinusoskopowych wykonanych u pacjentów z zębopochodnymi schorzeniami zatok szczękowych. Stomat. Współ., 2003, 10, 1, Koszowski R., Pogorzelska- Stronczak B., Jendroszczyk E.: Zastosowanie sinusoskopu dla oceny stanu błony śluzowej zatok szczękowych oraz położenia wtłoczonych ciał obcych. Czas. Stomat., 1999, LII, 11, Koszowski R., Pogorzelska-Stronczak B., Jendroszczyk E.: Niezębopochodne torbiele zatok szczękowych usuwane endoskopowo. Czas. Stomat., 2000, LIII, 11, Kreuziger G., Zenk W.: Endoskopischen Therapie von Schleimdrüsenretent ionszysten der Kieferhöhle. Stomatol. DDR, 1986, 36, Krzeski A.: Chirurgia endoskopowa zatok przynosowych. Otolaryngol. Pol., 1994, 48, supl. 17, Krzeski A., Janczewski G.: Rola czynnościowej chirurgii endoskopowej w le- 110

10 2005, LVIII, 2 Zabiegi z dostępu endoskopowego w zębopochodnych schorzeniach zatok czeniu przewlekłego zapalenia zatok przynosowych. Otolaryngol. Pol., 1996, 50, 1, Luckhaupt H., Bertram G., Brusis T.: Zur Geschichte operativer Eingriffe an den Nasennebenhöhlen. HNO, 1990, 38, Mackay J. S.: Functional endoscopic sinus surgery. Clin. Otolaryngol., 1992, 17, Messerklinger W.: Background and evolution of endoscopic sinus surgery. Ear-Nose-Throat. J., 1994, 73, 7, Müller-Schelken H.: Endoskopie der Kieferhöhle. Indikation-Technik- Ergebnisse. Zahnärztl. Praxis, 1979, 30, Nguen Q. A., Cua D. J., Ng M., Rice D. H.: Safety of endoscopic sinus surgery in a residency training program. Ear-Nose-Throat. J., 1999, 78, 12, Norer B., Röthler G., Grunert I.: Zur Wertigkeit der Kieferhoeöhlenendoskopie bei fraglicher Sinusitis maxillaris. W: Erkrankungen der Kieferhoeöhle. Red.: Watzek G., Matejka M., Springer-Verlag, Wien- New York, 1986, Pogrel M. A.: Fiberoptic antroscopy. J. Oral Maxillofac. Surg., 1985, 43, Schmiedseder R., Lambrecht J. T.: Anwendungsmöglichkeiten nach Indikationen der Sinuskopie aus zahnärztlicher und Kieferchirurgischer Sicht. Zahnärztl. Praxis, 1978, 29, Stammberger H.: Functional endoscopic sinus surgery. B.C. Decker, Philadelfia, Stammberger H.: The evolution of functional endoscopic sinus surgery. Ear-Nose-Throat. J., 1994, 73, 7, Tasman A. J., Stammberger H.: Video-endoscope versus endoscope for paranasal sinus surgery. Am. J. Rhinol., 1986, 6, Whittet H. B., Fisher E. W., Croft. C. B.: Antroscopy: a comparision between the sublabial (canine fossa) and intranasal (inferior meatus) approaches as an outpatients procedure. Clin. Otolaryngol., 1989, 14, Otrzymano: dnia 15.VII.2004 r. Adres autora: Bytom, pl. Akademicki chirstom@slam.katowice.pl 111