ZINTEGROWNA STRATEGIA ROZWOJU OBSZARÓW WIEJSKICH Ziemi Brzozowskiej

Transkrypt

1 ZINTEGROWNA STRATEGIA ROZWOJU OBSZARÓW WIEJSKICH Ziemi Brzozowskiej Lokalna Grupa Działania Ziemia Brzozowska

2 SPIS TREŚCI: I. Charakterystyka LGD jako jednostki odpowiedzialnej za realizację strategii... 3 Krótka charakterystyka członków Zarządu LGD Ziemia Brzozowska... 3 Prezes Zarządu... 3 II. Diagnoza ZSROW II.1 Charakterystyka obszaru II.1.1 Zasięg terytorialny i uwarunkowania geograficzne II.1.2 Uwarunkowania przyrodnicze i środowiskowe II Klimat II Gleby II Bogactwa naturalne i środowisko przyrodnicze II Lesistość II Zasoby wodne II Zanieczyszczenie środowiska II.1.3 Uwarunkowania kulturowe II.1.4 Uwarunkowania historyczne II.2 Potencjał demograficzny i gospodarczy II.2.1 Charakterystyka ludności zamieszkującej obszar objęty ZSROW II Demografia II Rynek pracy i bezrobocie II.2.2. Gospodarka II Sektor przedsiębiorstw II Rolnictwo II Infrastruktura turystyczna II.2.3. Stan rozwoju infrastruktury wiejskiej II Infrastruktura społeczna II Ochrona zdrowia i opieka społeczna II Edukacja i kultura II Sport i rekreacja II Bezpieczeństwo publiczne II Organizacje pozarządowe II Infrastruktura techniczna II Infrastruktura drogowa i komunikacyjna II Zaopatrzenie w energię i gaz II Gospodarka wodno ściekowa II Gospodarka odpadami II.3. Uzasadnienie spójności obszaru ZSROW II.4. Inwentaryzacja aktualnie wdrażanych inicjatyw i projektów na obszarze Zintegrowanej Strategii Rozwoju Obszarów Wiejskich Rozp. lipiec IV. Analiza SWOT obszaru objętego ZSROW V. ZSROW cele i planowany budżet V.1 Tematy wiodące i cele strategiczne ZSROW V.2 Uzasadnienie wyboru tematu wiodącego, celów strategicznych V.3 Partnerstwo V.4 Budżet LGD VI. Wpływ realizacji ZSROW na rozwój regionu

3 VII. Powiązanie ZSROW ze strategią NPR (na lata ) VIII. Promocja i informowanie o projekcie i ZSROW I. Charakterystyka LGD jako jednostki odpowiedzialnej za realizację strategii Krótka charakterystyka członków Zarządu LGD Ziemia Brzozowska Prezes Zarządu Imię i nazwisko osoby wskazanej: Alina Maślak Podmiot delegujący: Stowarzyszenie na Rzecz Rozwoju Wsi Jabłonka Adres zamieszkania, Humniska 719 A telefon; spjablonka@poczta.onet.pl Zakres odpowiedzialności w LGD: Prezes Zarządu a)doświadczenie: - uczestnictwo w realizacji projektu/projektów na rzecz rozwoju obszarów wiejskich, - co najmniej 1 rok działania w strukturach podmiotu delegującego, Lata 1999, Praca w charakterze Wiceprezesa Stowarzyszenia Przyjaciół Szkoły Podstawowej w Końskiem, koordynator Programu: Jestem Dobrym Polakiem w ramach Funduszy Narodowego Banku Polskiego. Lata 2001, 2002, Opracowanie i koordynacja programu: Bądźmy radośni w ramach funduszy Polsko Amerykańskiej Fundacji Dzieci i Młodzieży. Opracowanie i koordynacja programu: Każde dziecko talent ma w ramach funduszy Polsko Amerykańskiej Fundacji Dzieci i Młodzieży. 3

4 Koordynacja programu w ramach funduszy Narodowego Banku Polskiego: Jestem Europejczykiem. Rok Praca w charakterze Wiceprezesa Stowarzyszenia na Rzecz Rozwoju Wsi Jabłonka. Koordynator w Sieci Liderów Akademii Polskiej Fundacji Dzieci i Młodzieży. Opracowanie i koordynacja konkursów: - Dziedzictwo kulturowe naszej Gminy Dydnia ; - Nasza Wieś w malarstwie i poezji ; - Literackie dumania poetów Gminy Dydnia Wykładowca i trener w szkoleniach: Komputer w każdej zagrodzie. Rok Ukończenie Szkoły Liderów, Warszawa; 2005r. Opracowanie i koordynacja programów na terenie Gminy Dydnia: - Rozwijamy nasze zdolności ; - Buty ; W ramach konkursu: Rro Publico Bono opracowano cykl działań dotyczących rozwoju społeczeństwa obywatelskiego. Opracowanie koncepcji i założenie Centrum Rozwoju Sportu i Rekreacji w miejscowości Jabłonka. Koordynacja działań wiejskich klubów: - Świetlicy środowiskowej w Dydni; - Klubu Integracji Społecznej w Jabłonce; Współautorstwo projektów: - Koło Gospodyń Marzeń na terenie Gminy Dydnia; 4

5 - Piękna Wieś Gminy Dydnia ; Trener w projekcie: Jestem Liderem. Trener w projekcie: Rozwój Przedsiębiorczości na terenie Gminy Dydnia. Szkolenie: ZPORR współfinansowany z Europejskiego Funduszu Społecznego i budżetu państwa Priorytet II Działanie 2.3 Reorientacja zawodowa osób odchodzących z rolnictwa projekt pn: Przełam bariery zaistniej na rynku pracy. Patronat nad Festiwalem Zespoły Regionalne Podkarpacia i Słowacji. b) kwalifikacje: - wykształcenie wyższe magisterskie. Katolicki Uniwersytet Lubelski Pedagogika; 1986r. Akademia Ekonomiczna w Katowicach Informatyka; 1999r. (studia podyplomowe) Akademia Ekonomiczna w Katowicach Przedsiębiorczość i Zarządzanie; 2001r(studia podyplomowe) Europejska Szkoła Prawa i Administracji w Warszawie; 2005r. (studia podyplomowe) - ukończenie szkoleń/kursów z zakresu rolnictwa i/lub rozwoju obszarów wiejskich. 1. Szkolenia regionalne z zakresu integracji europejskiej z zakresu: - Założenia Wspólnej Polityki Rolnej Unii Europejskiej - Polityka regionalna i fundusze strukturalne Unii Europejskiej - Planowanie strategiczne w zakresie rozwoju regionalnego - Elementy metodologii opracowywania i zarządzania projektami 5

6 2. Wykorzystanie Internetu do Identyfikacji Środków Pomocowych i Funduszy Zewnętrznych 3. Pozyskiwanie funduszy pomocowych 4. Norweski Mechanizm Finansowy oraz Mechanizm Finansowy Europejskiego Obszaru Gospodarczego Nazwa podmiotu delegującego: Stowarzyszenie na Rzecz Rozwoju Wsi Jabłonka. Siedziba, telefon: Jabłonka 19; (0-13) spjablonka@poczta.onet.pl 6

7 Wiceprezes Zarządu Imię i nazwisko osoby wskazanej: Tomasz Bartnicki Podmiot delegujący: Res Management s.c. Adres: Brzozów, ul. Armii Krajowej 2/44 Telefon: t.bartnicki@resmanagement.pl Zakres odpowiedzialności w LGD: wiceprezes zarządu a)doświadczenie: - uczestnictwo w realizacji projektu/projektów na rzecz rozwoju obszarów wiejskich, - co najmniej 1 rok działania w strukturach podmiotu delegującego, 1996, 1997 praca w charakterze moderatora i eksperta w projekcie Wsparcie regionalnej polityki rolnej w Południowo-Wschodniej Polsce (szkolenia dorosłych, przeprowadzenie 4 Wojewódzkich Forum Rolniczych i Seminariów, opracowywanie strategicznych planów rozwoju gmin Tyczyn, Błażowa, Chmielnik, Hyżne, Wojciechowice); praca w Spółce Cywilnej Agro-Duet - opracowywanie biznes planów dla podmiotów gospodarczych sektora MŚP; praca w zespole opracowującym strategiczne plany rozwoju miast, gmin i powiatów: Babimost, Besko, Brzyska, Chorkówka, Cisna, Dębowiec, Iwonicz Zdrój, Jasienica Rosielna, Jedlicze, Lesko, Lutowiska, Miejsce Piastowe, Miasto Nowa Sól, Gmina Nowa Sól, Olszanica, Osiek Jasielski, Rymanów, Siedlisko, Solina, Tyrawa Wołoska, Zarszyn, Żurawica, Powiat Przemyski, Powiat Leżajski, Powiat Brzozowski oraz Strategię Rozwoju Województwa Krośnieńskiego i Województwa Piotrkowskiego (RAPID); 7

8 1997 opracowanie 2 projektów do programów Phare Fiesta i Phare Fiesta II Management Box dotyczącego integracji polskiego rolnictwa z rolnictwem Wspólnoty Europejskiej, uzyskanie Grantu i realizacja projektu w charakterze eksperta i moderatora; 1998 uczestnictwo w charakterze moderatora i eksperta w realizacji projektu finansowanego w ramach Programu Phare Sierra Integracja Polski z Unią Europejską: szanse i zagrożenia dla rolnictwa regionu Podkarpacia, a rola mediów i informacji w procesach integracyjnych ; praca w charakterze moderatora i eksperta członka Zespołów Roboczych realizujących projekty: Integracja Polski ze Wspólnotami Europejskimi szansą rozwoju Polskiego rolnictwa i obszarów wiejskich Phare Fiesta oraz Ekonomiczne i prawne podstawy integracji europejskiej w aspekcie kreowania i zarządzania polityką regionalną Phare Fiesta II Management Box; nadal organizacja i realizacja kursów przedsiębiorczości oraz projektów szkoleniowych w zakresie podnoszenia i zmiany kwalifikacji zawodowych mieszkańców gmin wiejskich i miejsko wiejskich współfinansowanych przez ARiMR w Warszawie i Urzędy Gmin (ponad 60 zrealizowanych projektów); udział w charakterze eksperta w projekcie realizowanym przez Powiat Bieszczadzki w ramach programu Phare Inicjatywy Europejskie: Zjednoczona Europa szansą aktywizacji młodych rolników wobec procesu integracji i rozwoju samorządności ; 2000 udział w charakterze eksperta w projekcie realizowanym przez Powiat Jasielski w ramach programu Phare Inicjatywy Europejskie: Nowe aspekty kreowania polityki rolnej dla obszarów górskich i stref upośledzonych rolniczo w aspekcie polityki rolnej WE proponowanej państwom stowarzyszonym w Agendzie 2000 oraz programach przedakcesyjnych ; 1 opracowanie i realizacja Projektu Phare PL /788 Grant nr 99/286/2000 Strategiczne wyzwania rozwoju społeczno gospodarczego powiatu brzozowskiego w aspekcie integracji Polski 8

9 z krajami Unii Europejskiej realizowanego przez Stowarzyszenie na Rzecz Wsparcia Przemian w Polskim Rolnictwie Klub Integracji z Wiejską Europą ; 2001 praca w charakterze doradcy lokalnego w Pilotażowym Programie Rozwoju Obszarów Wiejskich w Województwie Podkarpackim realizowanym przez Polską Agencję Rozwoju Przedsiębiorczości główne działania to sporządzanie projektów dla realizacji przedsięwzięć inwestycyjnych w MŚP; 2001 udział w projekcie Zjednoczona Europa naszą szansą przygotowanie młodzieży z obszarów wiejskich Podkarpacia do integracji z UE, ekspert, moderator, projekt realizowany w szkołach rolniczych przez Podkarpackie Stowarzyszenie Aktywizacji Wsi w Iwoniczu; 2001 udział w projekcie Prowadzenia pozarolniczej działalności gospodarczej na terenie powiatu sanockiego wykładowca, moderator, projekt realizowany przez ARR Karpaty ; 2002 praca w charakterze wykładowcy i trenera w projekcie Zasiać Europę realizowanym przez Regionalne Centrum Informacji Europejskiej przy Wyższej Szkole Informatyki i Zarządzania w Rzeszowie a finansowanym przez Fundusz Współpracy ze środków AGRO-INFO; 2002 współautor i współrealizator projektu Dziedzictwo kulturowe źródłem aktywizacji zawodowej mieszkańców powiatu brzozowskiego finansowanego ze środków Fundacji Karpackiej projekt realizowany przez Starostwo Powiatowe w Brzozowie, Stowarzyszenie na Rzecz Wsparcia Przemian w Polskim Rolnictwie Klub integracji z wiejską Europą w Rzeszowie i Małopolski Uniwersytet Ludowy we Wzdowie; 2002 praca w charakterze konsultanta przy realizacji Forum Mieszkańców Gminy Warszawa Bemowo zlecenie Firma RES CONSULTING;

10 praca w charakterze wykładowcy, trenera i współautora publikacji w projekcie realizowanym przez Uniwersytet Rzeszowski Wsparcie przekształceń społeczno ekonomicznych wiejskich obszarów przygranicznych Polski i Ukrainy finansowanego przez Fundację PAUCI; 2002 współautor STUDIUM WYKONALNOŚCI INWESTYCJI przedsiębiorczości i turystyki w Lesku Phare 2002; Rozwój sektora 2003 trener w projekcie Rozwój krajowego sektora MSP Szkolenia i warsztaty dla przedstawicieli samorządowych władz powiatowych Opracowanie projektów wsparcia dla przedsiębiorstw woj. małopolskie (wszystkie powiaty) Projekt Phare konsultacja projektów kierowanych do ISEKP 25 projektów; 2003 współautor projektu, trener Teraz Integracja Informacja rozświetla drogę do UE UKIE, projekt realizowany przez Starostwo Powiatowe w Brzozowie; 2003 współautor projektu, trener Opracowanie strategicznego planu rozwoju małego miasta w obwodzie lwowskim na Ukrainie, partnerzy w projekcie: - Centrum Rozwoju Miejskiego i Regionalnego we Lwowie, - Urząd Administracji Miasta Bóbrka koło Lwowa, - Starostwo Powiatowe w Przemyślu trener w projekcie Budowanie zespołu, komunikacja i kierowanie projektem w organizacji realizowanym przez Regionalne Centrum Promocji i Informacji dla Kobiet w Tarnobrzegu we współpracy z Przedstawicielstwem Fundacji Heinricha Boella; 2002, 2003, 2004, 2005 opracowywanie wniosków i studium wykonalności dla podmiotów gospodarczych sektora MŚP: Fundusz Dotacji Inwestycyjnych - 18, kredyty preferencyjne ARiMR na tworzenie miejsc pracy 30 podmiotów, 10

11 studium wykonalności i wnioski dla podmiotów przetwórstwa rolno-spożywczego, gospodarstw agroturystycznych, tworzenia miejsc pracy na obszarach wiejskich w ramach Programu SAPARD wykładowca w ramach organizowanej przez KCDRRiOW w Brwinowie akcji informacyjnej z zakresu zasad korzystania z instrumentów przewidzianych w rządowych dokumentach tj. SPO i PROW obsługa seminariów powiatowych w: Brzozów, Sanok, Lesko, Ustrzyki Dolne; 2003, 2004 trener w projekcie Rola sektora bankowego w gospodarce rynkowej i w wykorzystaniu instrumentów wsparcia rolnictwa i obszarów wiejskich po integracji z UE realizowanego przez WODR Boguchwała we współpracy z NBP; 2003, 2004 Studia wykonalności i wnioski dla JST do ZPORR i Phare (kubatura, drogi, kanalizacja, wodociągi): Gmina Lesko - 3, Powiat Brzozowski - 9, gmina Nozdrzec 5, gmina Zarszyn 3, Jasienica Rosielna 2, Chorkówka 3, gmina Ustrzyki Dolne 1, gmina Miasta Sanoka 1, gmina Miejsce Piastowe trener w projekcie realizowanym przez Marszałka woj. Zachodniopomorskiego Wsparcie techniczne ZPORR moduł dot. przygotowywania projektów finansowanych z EFRR i EFS Szczecin, Szczecinek, Koszalin, Płoty; 2004 trener i wykładowca kursu Instrumenty finansowe wspierające rozwój rolnictwa i obszarów wiejskich w Polsce, Sanok PWSZ; 2003/2004 konsultant przy opracowaniu Strategii zrównoważonego rozwoju Miasta i Gminy Piaseczno, Strategii zrównoważonego rozwoju Miasta Ostrowiec Świętokrzyski, Strategii zrównoważonego rozwoju Powiatu Otwockiego, Strategii rozwoju gminy Zielona Góra, Strategii Zrównoważonego Rozwoju Miasta i Gminy Karczew ; 2004 trener i wykładowca w projekcie Zainicjowanie działalności Centrum Wspierania Przedsiębiorczości na obszarach wiejskich realizowanym przez Regionalny Związek Spółdzielni Produkcji Rolnej w Rzeszowie; 11

12 2004 opracowanie Planów Rozwoju Lokalnego Gmin: Zarszyn, Solina, Jasienica Rosielna, Lesko, Iwonicz Zdrój; Chorkówka, Domaradz, Zielona Góra, Piaseczno; 2004 opracowanie Planów Rozwoju Miejscowości: Kołaczyce, Grabówka, Iwonicz Zdrój; współautor Strategii Rozwoju Rejonu Horodok (Ukraina); 2005 trener w projekcie PL 2002/ Preparation for CSF and ERDF ; 2005 trener w projekcie Program innowacyjny nowe perspektywy pracy dla absolwentów powiatu gorlickiego Gorlicki Ośrodek Wspierania Przedsiębiorczości (projekt współfinansowany ze środków Phare realizowany pod nadzorem PARP); 2005, 2006 opracowanie ok. 40 studiów wykonalności wraz z wnioskami dla projektów realizowanych przez JST w ramach ZPORR priorytety I i III; 2005 trener w projekcie Program innowacyjny nowe perspektywy pracy dla absolwentów powiatu gorlickiego realizowanym przez Gorlickie Stowarzyszenie Wspierania Przedsiębiorczości przy wsparciu finansowym z funduszy PHARE. W projekcie przeszkolono absolwentów szkół wyższych z zakresu tematyki funduszy strukturalnych i przygotowywania wniosków aplikacyjnych; 2005 trener w projekcie "Wsparcie rozwoju lokalnej współpracy partnerskiej w podnoszeniu jakości kształcenia zawodowego" koordynowanym przez IMC Rzeszów. Celem projektu było zawiązanie porozumień na rzecz zatrudnienia i oświaty w wyniku władz lokalnych, partnerów społecznych. Efekt to opracowanie planów modernizacji oferty szkół zawodowych oraz dostosowanie jej do potrzeb rynku pracy;

13 trener w projekcie PL 2002/ Przygotowanie do PWW i EFRR. Projekt objął przeszkolenie 4000 pracowników instytucji zaangażowanych w przygotowanie, wdrażanie, monitorowanie i ocenę projektów finansowanych z EFRR. Główny cel: stworzenie trwałej sieci specjalistów EFRR obejmującej cały kraj opracowanie Planu Rozwoju Lokalnego Gminy Miasta Sanoka; 2005 wykładowca i moderator podczas Forum Wiejskich Organizacji Podkarpacia realizowanego w ramach projektu p.t. Wsparcie dla rozwoju współpracy wiejskich organizacji pozarządowych w regionie podkarpackim, który został dofinansowany z grantu uzyskanego od Fundacji Karpackiej Polska wykładowca i trener w szkoleniach realizowanych przez Kantor Polska w ramach projektu Utworzenie Krajowej Sieci Leader+ woj. małopolskie, podkarpackie, łódzkie, świętokrzyskie, śląskie wykładowca i trener w szkoleniach, spotkaniach informacyjnych i warsztatach strategicznych dot. opracowania ZSROW w ramach projektu Rolnictwo jutra wykorzystanie potencjału obszarów wiejskich Płaskowyżu Proszowickiego gminy: Koniusza, Pałecznica, Proszowice, Radziemice w powiecie proszowickim, woj. małopolskie w ramach Pilotażowego Programu Leader wykładowca i trener w szkoleniach, spotkaniach informacyjnych i warsztatach strategicznych dot. opracowania ZSROW w ramach projektu Opracowanie strategii energetycznej w oparciu o odnawialne źródła energii dla Gmin Miechów, Kozłów, Charsznica, Książ Wielki, Słaboszów, Racławice, Gołcza w ramach Pilotażowego Programu Leader trener i moderator na Forum w ramach projektu pt. System Wspierania Gron Przedsiębiorczości, wspófinansowanego z EFS oraz budżetu państwa w ramach 13

14 ZPORR (działanie 2.6) realizowany przez Instytut Gospodarki Wyższej Szkoły Informatyki i Zarządzania w Rzeszowie oraz Wydział Ekonomii Uniwersytetu Rzeszowskiego ekspert ds. rewitalizacji w proj. Wspieranie procesu wdrażania ZPORR na poziomie centralnym i regionalnym Phare 2003/ opracowanie Planu Rewitalizacji Leżajska. Doświadczenie podmiotu delegującego firmy Res Management s.c. Misją firmy jest pomoc samorządom, instytucjom publicznym i przedsiębiorstwom (szczególnie małym i średnim) w pozyskiwaniu wszelkich środków pomocowych, w tym środków z Funduszy Strukturalnych, a także kreowanie rozwoju obszarów i znajdujących się na ich terenie podmiotów gospodarczych. W okresie ostatnich 3 lat firma pomogła jednostkom samorządu terytorialnego w uzyskaniu dotacji z różnych źródeł na przedsięwzięcia inwestycyjne na łączną kwotę ,00 PLN (w tym m.in. pozytywne decyzje dla 15 projektów w ramach ZPORR), zaś podmiotom gospodarczym na kwotę ,00 PLN. Zakres działania firmy obejmuje: - opracowanie koncepcji projektu; - wybór odpowiedniego programu pomocowego; - opracowanie Studiów Wykonalności według wymogów określonych dla poszczególnych programów; - przygotowanie wniosku aplikacyjnego; - pomoc w zdobywaniu środków finansowych na finansowanie sektora Małych i Średnich Przedsiębiorstw; - doradztwo na wszystkich etapach przygotowania i realizacji projektu. Firma specjalizuje się również w opracowywaniu Planów Rozwoju Lokalnego, Programów Rewitalizacji Obszarów Miejskich, projektów operacyjnych warunkujących ich realizację oraz uaktualnianiu strategii rozwoju. 14

15 b) kwalifikacje: - wykształcenie wyższe Akademia Rolnicza w Rzeszowie 1988r. mgr inż. rolnik - ukończenie szkoleń/kursów z zakresu rolnictwa i/lub rozwoju obszarów wiejskich. - praktyka ogrodnicza w gospodarstwie ogrodniczym w Holandii (1988); - wyjazd studyjny do Austrii funkcjonowanie izb rolniczych, organizacja doradztwa rolniczego (1991): - Kurs Urynkowienie produktów rolniczych Fredeburg - Niemcy (1993); - Studium Podyplomowe z zakresu Gospodarki Górskiej - AR Kraków; - Studium Podyplomowe Skierniewice (1995); - szkolenia z zakresu moderacji wizualnej I i II stopnia, opracowywania strategii rozwoju gminy, zarządzania projektem - Project Management (1996); - szkolenie - Wprowadzenie do biznesu (elementy przedsiębiorczości, burza mózgów, bank pomysłów, rola komunikacji interpersonalnej w przezwyciężaniu barier psychicznych, aspekty prawne uruchomienia oraz prowadzenia działalności gospodarczej, księgowość jako narzędzie prowadzenia przedsiębiorstwa, podstawy marketingu i badań marketingowych, zarządzanie finansami przedsiębiorstwa) (1997); - wyjazd studyjno szkoleniowy do Holandii i Belgii (październik 1997 rok) zasady funkcjonowania funduszy strukturalnych; - praca w Spółce Cywilnej Agro-Duet - opracowywanie biznes planów dla podmiotów gospodarczych i gospodarstw rolnych (od 1996 do 2002) ok. 350 biznesplanów; - uczestnictwo w warsztatach Zarządzanie zmianą (2000) RES Consulting Jacek Dębczyński Belsk Duży; - kurs Przygotowanie do wdrażania Wspólnej Polityki Rolnej WPR zagadnienia ogólne, przygotowanie do wdrażania instrumentów WPR SAPARD,IACS,FADN, instrumenty i mechanizmy interwencji na rynkach rolnych, stan sektora rolnego w Polsce oraz jego przygotowanie do integracji z UE Phare PL ; - szkolenie/udział w programie Wspieranie Rozwoju Lokalnych Porozumień Na Rzecz Zatrudnienia Województwo Podkarpackie, Phare 2000 Spójność z zakresu 15 sadownictwa - Instytut Sadownictwa

16 Społeczna i Gospodarcza Rozwój Zasobów Ludzkich PARP, IMC Consulting Limited, Wojewódzki Urząd Pracy w Rzeszowie, Brzozów 2003 r., - systematyczny udział w konferencjach i seminariach dotyczących zagadnień związanych z rozwojem lokalnym i regionalnym, zarządzaniem projektami, rozwojem zasobów ludzkich oraz spraw związanych z szeroko pojętą integracją Polski z Unią Europejską. Ponadto: od 1996 roku wiceprezes zarządu Stowarzyszenia na Rzecz Wsparcia Przemian w Polskim Rolnictwie Klub Integracji z Wiejską Europą. 16

17 Członek Zarządu Imię i nazwisko osoby wskazanej: Alina Malinowska Podmiot delegujący: Gmina Jasienica Rosielna Adres zamieszkania, Blizne 220 B telefon; gg_jasienica@poczta.onet.pl Zakres odpowiedzialności w LGD: członek zarządu a)doświadczenie: - uczestnictwo w realizacji projektu/projektów na rzecz rozwoju obszarów wiejskich, - co najmniej 1 rok działania w strukturach podmiotu delegującego, Jako pracownik Urzędu Gminy w Jasienicy Rosielnej zatrudniona od 06 lipca 1998 r. brałam udział w opracowaniu, przeprowadzaniu procedur przetargowych i rozliczaniu projektów dot. pozyskiwania środków z UE na realizację następujących projektów: 1. Małopolski Program Rozwoju Wsi i Rolnictwa Phare INRED Budowa gminnej oczyszczalni ścieków w m. Blizne 2. Fundusz Dotacji Lokalnych Program Phare PL Kanalizacja sanitarna wsi Jasienica Rosielna - zadanie 2, etap I, II i III 3. Bank Światowy Program Aktywizacji Obszarów Wiejskich - Komponent B2Edukacja: a) Wymiana stolarki okiennej w Szkole Podstawowej w Jasienicy Rosielnej b) Przygotowanie pomieszczeń na świetlicę i jej wyposażenie w Gimnazjum w Jasienicy Rosielnej c) Szkolenia dla nauczycieli i zakup pomocy dydaktycznych dla Zespołu Szkół w Orzechówce 4. Program Phare ODBUDOWA 2001 Odbudowa urządzeń Gminnej Oczyszczalni Ścieków w m. Blizne 5. Program SAPARD a) Modernizacja nawierzchni w ciągu drogi gminnej Orzechówka Podlesie b) Kanalizacja sanitarna wsi Jasienica Rosielna - zadanie 3 c) Kanalizacja sanitarna wsi Blizne zad. 2, etap 3 d) Odbudowa (modernizacja) drogi gminnej Jasienica Rosielna Czarna Górka 6. Zintegrowany Program Operacyjny Rozwoju Regionalnego: a) Budowa kanalizacji sanitarnej wsi Orzechówka - zad. 1, b) Przebudowa drogi gminnej Wola Jasienicka Wola Komorska c) Przebudowa drogi gminnej Blizne Dół 7. Inicjatywa Wspólnotowa INTERREG IIIA/Tacie CBC Rozbudowa transgranicznego systemu ochrony środowiska naturalnego w gminie Jasienica Rosielna 8. Fundusz Infrastruktury Okołobiznesowej (BRIPF) Przebudowa drogi gminnej Wola Jasienicka Poprawka 9. ZPORR współfinansowany z Europejskiego Funduszu Społecznego i budżetu państwa Priorytet II 17

18 Działanie 2.3 Reorientacja zawodowa osób odchodzących z rolnictwa projekt pn: Przełam bariery zaistniej na rynku pracy Działanie 2.1 Rozwój umiejętności powiązany z potrzebami regionalnego rynku pracy i możliwości kształcenia ustawicznego w regionie projekt pn: Jestem lepszy to widać b) kwalifikacje: - wykształcenie wyższe Akademia Górniczo Hutnicza w Krakowie - licencjat zarządzania i marketingu 1999r. Politechnika Rzeszowska magister zarządzania i marketingu ; specjalność: zarządzanie działalnością gospodarczą 2002 r. - ukończenie szkoleń/kursów z zakresu rolnictwa i/lub rozwoju obszarów wiejskich. 5. Szkolenia regionalne z zakresu integracji europejskiej z zakresu: - Podstawy teorii integracji europejskiej - Założenia Wspólnej Polityki Rolnej Unii Europejskiej - Polityka regionalna i fundusze strukturalne Unii Europejskiej - Planowanie strategiczne w zakresie rozwoju regionalnego - Elementy metodologii opracowywania i zarządzania projektami - Możliwości wykorzystania środków pomocowych i funduszy przedakcesyjnych Phare, SAPARD, ISPA 6. Wykorzystanie Internetu do Identyfikacji Środków Pomocowych i Funduszy Zewnętrznych 7. Pozyskiwanie funduszy pomocowych 8. Program Przedakcesyjny Unii Europejskiej SAPARD 9. Polska Fundacja im. Roberta Schumana Przygotowywanie wniosków do funduszy pomocowych 10. Możliwości wspierania przedsiębiorczości przez samorządy lokalne 11. Lokalne Porozumienie na Rzecz Zatrudnienia w Powiecie Brzozowskim 12. Wspieranie Rozwoju Lokalnych Porozumień na Rzecz Zatrudnienia 13. Dobry projekt szansą dla rozwoju regionów Szkolenia z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego 14. Norweski Mechanizm Finansowy oraz Mechanizm Finansowy Europejskiego Obszaru Gospodarczego Nazwa podmiotu delegującego: Gmina Jasienica Rosielna Siedziba, telefon: Jasienica Rosielna 240 (0-13) urzad@jasienicarosielna.pl 18

19 Członek Zarządu Imię i nazwisko osoby wskazanej: Paweł Mentelski Podmiot delegujący: Res Management s.c. Adres: Brzozów, ul. Armii Krajowej 2/44 Telefon: t.mentelski@resmanagement.pl Zakres odpowiedzialności w LGD: członek zarządu a)doświadczenie: - uczestnictwo w realizacji projektu/projektów na rzecz rozwoju obszarów wiejskich, - co najmniej 1 rok działania w strukturach podmiotu delegującego, 1992, praca w charakterze tłumacza specjalisty ds. spraw marketingu i rozwoju owczarstwa z USA (VOCA Warszawa) - 2 miesiące; praca w charakterze tłumacza - członka zespołu Polsko-Amerykańskiego Projektu Doradztwa Rolniczego 6 miesięcy; 1994, praca w charakterze tłumacza amerykańskich specjalistów bankowości w programie Bankier dla Bankiera prowadzonym przez amerykańską organizację ACDI; 1994, praca w charakterze tłumacza i asystenta technicznego w projektach finansowanych przez Phare nadzorowanych przez FAPA, a prowadzonych przez ODR Iwonicz dotyczących produkcji i marketingu produktów owczarskich i wołowiny; 1996, praca w charakterze moderatora i eksperta w projekcie Wsparcie regionalnej polityki rolnej w Południowo Wschodnim Polski (szkolenia dorosłych, przeprowadzenie 4 Wojewódzkich Forum Rolniczych i Seminariów, opracowywanie strategicznych planów rozwoju gmin: Tyczyn, Błażowa, Chmielnik, Hyżne, Wojciechowice, tłumaczenia); praca w zespole opracowującym strategiczne plany rozwoju miast, gmin i powiatów: Babimost, Besko, Brzyska, Chorkówka, Cisna, Dębowiec, Grójec, Iwonicz Zdrój, Jasienica Rosielna, Jedlicze, Lesko, Lutowiska, Miejsce Piastowe, Miasto Nowa Sól, Miasto Nowy Dwór Mazowiecki, Miasto Kobyłka, Gmina Nowa Sól, Olszanica, Osiek Jasielski, Rymanów, Siedlisko, Solina, Miasto Szczecin, Tyrawa Wołoska, Zarszyn, Żurawica, Powiat Przemyski, Powiat Leżajski, Powiat Hajnowski, Powiat Brzozowski oraz Strategię Rozwoju Województwa Krośnieńskiego (RAPID); 1997, praca w charakterze konsultanta FAPA prowadzącego i koordynującego prace nad Strategią Rozwoju Województwa Piotrkowskiego (RAPID); opracowanie 2 projektów do programów Phare Fiesta i Phare Fiesta II Management Box dotyczącego integracji polskiego rolnictwa z rolnictwem Wspólnoty Europejskiej, uzyskanie Grantu i realizacja projektu w charakterze eksperta i moderatora; uczestnictwo i wygłoszenie wykładu podczas międzynarodowej konferencji w Rumuni na temat rozpowszechniania informacji rynkowej; uczestnictwo w charakterze moderatora i eksperta w realizacji projektu finansowanego w ramach Prgramu Phare 19

20 Sierra Integracja Polski z Unia Europejską: szanse i zagrożenia dla rolnictwa regionu Podkarpacia, a rola mediów i informacji w procesach integracyjnych ; 1997, praca w charakterze moderatora i eksperta członka Zespołów Roboczych realizujących projekty: Integracja Polski ze Wspólnotami Europejskimi szansą rozwoju Polskiego rolnictwa i obszarów wiejskich Phare Fiesta oraz Ekonomiczne i prawne podstawy integracji europejskiej w aspekcie kreowania i zarządzania polityką regionalną Phare Fiesta II Management Box; nadal - organizacja i realizacja kursów przedsiębiorczości (6) oraz projektów szkoleniowych w zakresie podnoszenia i zmiany kwalifikacji zawodowych mieszkańców gmin wiejskich i miejsko wiejskich współfinansowanych przez ARiMR w Warszawie i Urzędy Gmin (30); praca w charakterze konsultanta moderatora w warsztatach dla Izby Rolniczej Województwa Opolskiego nt. Budowa strategii rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich województwa opolskiego ; udział w projekcie współfinansowanym przez Wojewódzki Urząd Pracy w Rzeszowie Społeczne Aspekty Przekształceń Własnościowych Państwowych Gospodarstw Rolnych Obszarów Górskich i Podgórskich na przykładzie Województwa Krośnieńskiego w charakterze konsultanta; prowadzenie warsztatów nt. Budowa strategii rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich województwa opolskiego organizowanych przez Izbę Rolniczą w Opolu, Wojewódzki Ośrodek Doradztwa Rolniczego w Łosiowie; udział w charakterze eksperta w projekcie realizowanym przez Powiat Bieszczadzki w ramach programu Phare Inicjatywy Europejskie: Zjednoczona Europa szansą aktywizacji młodych rolników wobec procesu integracji i rozwoju samorządności ; udział w charakterze eksperta w projekcie realizowanym przez Powiat jasielski w ramach programu Phare Inicjatywy Europejskie: Nowe aspekty kreowania polityki rolnej dla obszarów górskich i stref upośledzonych rolniczo w aspekcie polityki rolnej WE proponowanej państwom stowarzyszonym w Agendzie 2000 oraz programach przedakcesyjnych ; opracowanie i realizacja (kierownik projektu i moderator) Projektu Phare PL /788 Grant nr 99/286/2000 Strategiczne wyzwania rozwoju społeczno gospodarczego powiatu brzozowskiego w aspekcie integracji Polski z krajami Unii Europejskiej realizowanego przez Stowarzyszenie na Rzecz Wsparcia Przemian w Polskim Rolnictwie Klub Integracji z Wiejską Europą ; praca w charakterze moderatora konsultanta w projekcie opracowania Strategii Restrukturyzacji Zarządzania Komunalnymi Zasobami Lokalowymi w Gminie Warszawa Centrum we współpracy z Gminą Warszawa Centrum Wydziałem Polityki Lokalowej, Programem Partnerstwa Dla Samorządu Terytorialnego (LGPP) oraz Res Consulting Jacek Dębczyński Belsk Duży (główny wykonawca); praca charakterze doradcy lokalnego w Pilotażowym Programie Rozwoju Obszarów Wiejskich w Województwie Podkarpackim realizowanym przez Polską 20

21 Agencję Rozwoju Przedsiębiorczości - główne działania to sporządzanie projektów dla realizacji przedsięwzięć inwestycyjnych w MŚP; praca w charakterze moderatora przy opracowaniu Strategii TDC Internet Polska S.A. do roku 2004 oraz Projektu Restrukturyzacji TDC Internet Polska S.A. współpraca z RES Consulting Jacek Dębczyński; opracowanie modelu programu komputerowego Karty Planowania i Monitorowania Wyników Pracy współpraca z RES CONSULTING Jacek Dębczyński i WELLA Polska; udział w projekcie Zjednoczona Europa naszą szansą przygotowanie młodzieży z obszarów wiejskich Podkarpacia do integracji z UE, ekspert, moderator, projekt realizowany w szkołach rolniczych przez Podkarpackie Stowarzyszenie Aktywizacji Wsi w Iwoniczu; udział w projekcie Prowadzenia pozarolniczej działalności gospodarczej na terenie powiatu sanockiego wykładowca, moderator, projekt realizowany przez ARR Karpaty ; współautor i koordynator projektu Dziedzictwo kulturowe źródłem aktywizacji zawodowej mieszkańców powiatu brzozowskiego finansowanego ze środków Fundacji Karpackiej projekt realizowany przez Starostwo Powiatowe w Brzozowie, Stowarzyszenie na Rzecz Wsparcia Przemian w Polskim Rolnictwie Klub integracji z wiejską Europą w Rzeszowie i Małopolski Uniwersytet Ludowy we Wzdowie; praca w charakterze konsultanta przy opracowaniu Strategii Rozwiązywania Problemów Społecznych Miasta Zabrza ; praca w charakterze konsultanta przy realizacji Forum Mieszkańców Gminy Warszawa Bemowo zlecenie Firma RES CONSULTING; praca w charakterze koordynatora projektu realizowanego przez Uniwersytet Rzeszowski Wsparcie przekształceń społeczno ekonomicznych wiejskich obszarów przygranicznych Polski i Ukrainy finansowanego przez Fundację PAUCI współautor STUDIUM WYKONALNOŚCI INWESTYCJI Rozwój sektora przedsiębiorczości i turystyki w Lesku Phare trener akredytowany przez PARP w projekcie Rozwój krajowego sektora MSP Szkolenia i warsztaty dla przedstawicieli samorządowych władz powiatowych Opracowanie projektów wsparcia dla przedsiębiorstw woj. małopolskie (wszystkie powiaty) Projekt Phare konsultacja projektów kierowanych do ISEKP 25 projektów; trener akredytowany przez PARP w projekcie Rozwój krajowego sektora MSP Szkolenia i warsztaty dla regionalnych organizacji biznesu Pomoc w pozyskiwaniu środków z programów wsparcia przeznaczonych dla małych i średnich przedsiębiorstw woj. małopolskie, łódzkie, zachodniopomorskie Projekt Phare konsultacja projektów kierowanych do Funduszu Dotacji Inwestycyjnych Phare 2000 i Phare projektów; 21

22 współautor projektu, trener Teraz Integracja Informacja rozświetla drogę do UE UKIE, projekt realizowany przez Starostwo Powiatowe w Brzozowie; współautor projektu, trener Opracowanie strategicznego planu rozwoju małego miasta w obwodzie lwowskim na Ukrainie, partnerzy w projekcie: Centrum Rozwoju Miejskiego i Regionalnego we Lwowie, Urząd Administracji Miasta Bóbrka koło Lwowa, Starostwo Powiatowe w Przemyślu; trener w projekcie Budowanie zespołu, komunikacja i kierowanie projektem w organizacji realizowanym przez Regionalne Centrum Promocji i Informacji dla Kobiet w Tarnobrzegu we współpracy z Przedstawicielstwem Fundacji Heinricha Boella; 2002, opracowywanie wniosków i studiów wykonalności dla podmiotów gospodarczych sektora MŚP: Fundusz Dotacji Inwestycyjnych -5, kredyty preferencyjne ARiMR na tworzenie miejsc pracy 30 podmiotów, studium wykonalności i wnioski dla podmiotów przetwórstwa rolno-spożywczego w ramach Programu SAPARD 5; 2003 koordynator i realizator Debat Powiatowych dla rolników i mieszkańców obszarów wiejskich realizowanych przez WODR Boguchwała przed referendum akcesyjnym; 2003 trener w projekcie Rozwój Zasobów Ludzkich Wspieranie rozwoju lokalnych porozumień na rzecz zatrudnienia województwo podkarpackie Phare PL aspekty zarządzania projektami; 2003 trener w programie doradczym dla zespołu kluczowych menedżerów firmy CAP GEMINI ERNST & YOUNG; 2003/2004 konsultant przy opracowaniu Strategii zrównoważonego rozwoju Miasta i Gminy Piaseczno, Strategii zrównoważonego rozwoju Miasta Ostrowiec Świętokrzyski, Strategii zrównoważonego rozwoju Powiatu Otwockiego, Strategii rozwoju gminy Zielona Góra, Strategii Zrównoważonego Rozwoju Miasta i Gminy Karczew ; 2003/2004 prowadzący szkolenia i warsztaty powiatowe z zakresu SPO Restrukturyzacja i modernizacja sektora żywnościowego i rozwój obszarów wiejskich oraz Planu Rozwoju Obszarów Wiejskich; trener w projekcie realizowanym przez Marszałka woj. Zachodniopomorskiego Wsparcie techniczne ZPORR moduł dot. przygotowywania projektów finansowanych z EFRR i EFS Koszalin, Płoty; trener i wykładowca w projekcie Zainicjowanie działalności Centrum Wspierania Przedsiębiorczości na obszarach wiejskich realizowanym przez Regionalny Związek Spółdzielni Produkcji Rolnej w Rzeszowie; 22

23 2003/ Studia wykonalności i wnioski dla JST do ZPORR i Phare (kubatura, drogi, kanalizacja, wodociągi): Gmina Lesko - 3, Powiat Brzozowski - 9, gmina Nozdrzec 5, gmina Zarszyn 3, Jasienica Rosielna 2, Chorkówka 3, gmina Ustrzyki Dolne 1, gmina Miasta Sanoka 1, gmina Miejsce Piastowe wykładowca na Kursie Podyplomowym Instrumenty finansowe wspierające rozwój rolnictwa i obszarów wiejskich w Polsce, organizowanym w Państwowej Wyższej Szkole Zawodowej w Sanoku, 2004 opracowanie Planów Rozwoju Lokalnego Gmin: Zarszyn, Solina, Jasienica Rosielna, Lesko, Iwonicz-Zdrój; Chorkówka, Domaradz, Zielona Góra, Piaseczno; 2004 współautor Strategii Rozwoju Rejonu Gorodok (Ukraina); 2005 trener w projekcie Program innowacyjny nowe perspektywy pracy dla absolwentów powiatu gorlickiego Gorlicki Ośrodek Wspierania Przedsiębiorczości (projekt współfinansowany ze środków Phare realizowany pod nadzorem PARP) opracowanie 19 studiów wykonalności wraz z wnioskami dla projektów realizowanych przez JST w ramach ZPORR priorytety I i III, 2005 trener w projekcie Program innowacyjny nowe perspektywy pracy dla absolwentów powiatu gorlickiego realizowanym przez Gorlickie Stowarzyszenie Wspierania Przedsiębiorczości przy wsparciu finansowym z funduszy PHARE. W projekcie przeszkolono absolwentów szkół wyższych z zakresu tematyki funduszy strukturalnych i przygotowywania wniosków aplikacyjnych, 2005 Trener w projekcie "Wsparcie rozwoju lokalnej współpracy partnerskiej w podnoszeniu jakości kształcenia zawodowego" koordynowanym przez IMC Rzeszów. Celem projektu było zawiązanie porozumień na rzecz zatrudnienia i oświaty w wyniku władz lokalnych, partnerów społecznych. Efekt to opracowanie planów modernizacji oferty szkół zawodowych oraz dostosowanie jej do potrzeb rynku pracy trener w projekcie PL 2002/ Przygotowanie do PWW i EFRR. Projekt objął przeszkolenie 4000 pracowników instytucji zaangażowanych w przygotowanie, wdrażanie, monitorowanie i ocenę projektów finansowanych z EFRR. Główny cel: stworzenie trwałej sieci specjalistów EFRR obejmującej cały kraj opracowanie Planu Rozwoju Lokalnego Gminy Miasta Sanoka; wykładowca i moderator podczas Forum Wiejskich Organizacji Podkarpacia realizowanego w ramach projektu p.t. Wsparcie dla rozwoju współpracy wiejskich organizacji pozarządowych w regionie podkarpackim, który został dofinansowany z grantu uzyskanego od Fundacji Karpackiej Polska wykładowca i trener w szkoleniach realizowanych przez Kantor Polska w ramach projektu Utworzenie Krajowej Sieci Leader+ woj. małopolskie, podkarpackie, łódzkie, świętokrzyskie, śląskie wykładowca i trener w szkoleniach, spotkaniach informacyjnych i warsztatach strategicznych dot. opracowania ZSROW w ramach projektu Rolnictwo jutra wykorzystanie potencjału obszarów wiejskich Płaskowyżu Proszowickiego gminy: Koniusza, Pałecznica, Proszowice, Radziemice w powiecie proszowickim, woj. małopolskie w ramach Pilotażowego Programu Leader+. 23

24 trener i moderator na Forum w ramach projektu pt. System Wspierania Gron Przedsiębiorczości, wspófinansowanego z EFS oraz budżetu państwa w ramach ZPORR (działanie 2.6) realizowany przez Instytut Gospodarki Wyższej Szkoły Informatyki i Zarządzania w Rzeszowie oraz Wydział Ekonomii Uniwersytetu Rzeszowskiego. Doświadczenie podmiotu delegującego firmy Res Management s.c. Misją firmy jest pomoc samorządom, instytucjom publicznym i przedsiębiorstwom (szczególnie małym i średnim) w pozyskiwaniu wszelkich środków pomocowych, w tym środków z Funduszy Strukturalnych, a także kreowanie rozwoju obszarów i znajdujących się na ich terenie podmiotów gospodarczych. W okresie ostatnich 3 lat firma pomogła jednostkom samorządu terytorialnego w uzyskaniu dotacji z różnych źródeł na przedsięwzięcia inwestycyjne na łączną kwotę ,00 PLN (w tym m.in. pozytywne decyzje dla 15 projektów w ramach ZPORR), zaś podmiotom gospodarczym na kwotę ,00 PLN. Zakres działania firmy obejmuje: - opracowanie koncepcji projektu; - wybór odpowiedniego programu pomocowego; - opracowanie Studiów Wykonalności według wymogów określonych dla poszczególnych programów; - przygotowanie wniosku aplikacyjnego; - pomoc w zdobywaniu środków finansowych na finansowanie sektora Małych i Średnich Przedsiębiorstw; - doradztwo na wszystkich etapach przygotowania i realizacji projektu. Firma specjalizuje się również w opracowywaniu Planów Rozwoju Lokalnego, Programów Rewitalizacji Obszarów Miejskich, projektów operacyjnych warunkujących ich realizację oraz uaktualnianiu strategii rozwoju. b) kwalifikacje: Uczelnia (daty) Akademia Rolnicza w Krakowie ( ) Akademia Rolnicza w Krakowie (1998) Uzyskany stopień lub dyplom Magister inżynier Dyplom ukończenia Studiów Podyplomowych Ekonomiczne i prawne podstawy integracji europejskiej w aspekcie rozwoju terenów wiejskich - wykształcenie wyższe 24

25 Akademia Rolnicza w Rzeszowie 1988r. mgr inż. zootechnik - Akademia Rolnicza w Krakowie ukończenie Studiów Podyplomowych Ekonomiczne i prawne podstawy integracji europejskiej w aspekcie rozwoju terenów wiejskich - ukończenie szkoleń/kursów z zakresu rolnictwa i/lub rozwoju obszarów wiejskich praktyki zawodowe w Danii (1988, 1989), Szwecji (1990, 1991, 1992), Anglii (1988); szkolenie - wyjazd studyjny do USA z zakresu produkcji owczarskiej i marketingu produktów rolniczych (1992); wyjazd studyjny do Szkocji z zakresu produkcji owczarskiej i marketingu mięsa owczego (1995); szkolenie - wyjazd studyjny z zakresu organizacji i prowadzenia debat lokalnych do Danii (1995); szkolenia z zakresu moderacji wizualnej I i II stopnia, opracowywania strategii rozwoju gminy, zarządzania projektem - Project Management (1996); szkolenie - Wprowadzenie do biznesu (elementy przedsiębiorczości, burza mózgów, bank pomysłów, rola komunikacji interpersonalnej w przezwyciężaniu barier psychicznych, aspekty prawne uruchomienia oraz prowadzenia działalności gospodarczej, księgowość jako narzędzie prowadzenia przedsiębiorstwa, podstawy marketingu i badań marketingowych, zarządzanie finansami przedsiębiorstwa) (1997); szkolenie we Włoszech z zakresu Funduszy Strukturalnych UE, polityki regionalnej i opracowywania strategicznych planów rozwoju regionalnego (1997); kurs polityki rolnej Wspólnoty Europejskiej i integracji w jej strukturach polskiego rolnictwa (1997); szkolenie - Analiza finansowa małych i średnich przedsiębiorstw z wykorzystaniem programu komputerowego Excel (1999); udział w kursie Farm Management Zarządzanie gospodarstwem (Holandia 1999) uczestnictwo w warsztatach Zarządzanie zmianą (2000) RES Consulting Jacek Dębczyński Belsk Duży; Kurs pedagogiczny dla wykładowców i instruktorów form pozaszkolnych (2001); szkolenie dla organizacji pozarządowych z zakresu Sposoby pozyskiwania funduszy i zarządzania projektami (2001); kurs obsługi programu Microsoft Project 2000 PL (2001); szkolenie nt. Podstaw Instytucjonalnych dla rozwoju obszarów wiejskich w zakresie programowania i monitorowania działań horyzontalnych finansowanych z Europejskiego Funduszy Orientacji i Gwarancji dla Rolnictwa (luty marzec 2003); systematyczny udział w konferencjach i seminariach dotyczących zagadnień związanych z integracją Polski z UE, rozwojem lokalnym i regionalnym, zarządzaniem projektami, rozwojem zasobów ludzkich oraz spraw związanych z szeroko pojętą problematyką rolnictwa i obszarów wiejskich. Ponadto: od 1996 roku członek zarządu Stowarzyszenia na Rzecz Wsparcia Przemian w Polskim Rolnictwie Klub Integracji z Wiejską Europą. 25

26 Sekretarz Imię i nazwisko osoby wskazanej: Piotr Tasz Podmiot delegujący: Stowarzyszenie Promocji i Rozwoju Powiatu Brzozowskiego Adres zamieszkania, Malinówka 253 telefon; rrpp@powiatbrzozow.pl Zakres odpowiedzialności w LGD: sekretarz a)doświadczenie: - uczestnictwo w realizacji projektu/projektów na rzecz rozwoju obszarów wiejskich, - co najmniej 1 rok działania w strukturach podmiotu delegującego, Członek podmiotu delegującego od 2002 r. Pracuje w Starostwie Powiatowym w Brzozowie od 04 maja 2000 r. Brał udział jako koordynator ze strony Starosty Brzozowskiego Rozwoju w opracowaniu Strategii Rozwoju Powiatu Brzozowskiego, Planu Lokalnego, Strategii Rozwoju Turystyki oraz Strategii Rozwoju Przedsiębiorczości i Zwalczania Bezrobocia. Jako kierownik realizował projekt Informacja rozświetla drogę do Unii finansowany z program PHARE i projekt Dziedzictwo kulturowe źródłem aktywizacji zawodowej mieszkańców Powiatu Brzozowskiego finansowany przez Fundację Karpacką w Sanoku. W 2005 r. realizował projekt w ramach programu PHARE Unowocześnienie oferty edukacyjnej ZSB w Brzozowie w przygotowaniu absolwentów do zmieniającego się rynku pracy w powiecie brzozowskim i regionie. Wartość projektu ,70 EUR, dotacja EUR. W ramach programu ZPORR przygotowywałem wniosek pt. Przebudowa budynku szkoły Specjalnego Ośrodka Szkolno Wychowawczego w Brzozowie. Uzyskana dotacja PLN. b) kwalifikacje: - wykształcenie wyższe studia uzupełniające magisterskie na Wydziale Historyczno Socjologicznym w Wyższej Szkole Pedagogicznej w Rzeszowie Kierunek socjologia ogólna 26

27 r. studia licencjackie na Wydziale Socjologicznym w Wyższej Szkole Społeczno Gospodarczej w Tyczynie Kierunek socjologia Specjalizacja socjologia gospodarcza - ukończenie szkoleń/kursów z zakresu rolnictwa i/lub rozwoju obszarów wiejskich. 15. Lokalne Porozumienie na Rzecz Zatrudnienia w Powiecie Brzozowskim 16. Wspieranie Rozwoju Lokalnych Porozumień na Rzecz Zatrudnienia 17. Norweski Mechanizm Finansowy oraz Mechanizm Finansowy Europejskiego Obszaru Gospodarczego 18. Włoskie doświadczenia w rozwoju regionalnym i lokalnym: instrumenty wdrażania strategii rozwoju lokalnego organizowane przez Instytut Europejski w Łodzi we współpracy z Luiss Management w Rzymie oraz Urzędem Komitetu Integracji Europejskiej Szkolenie miało charakter praktyczny 1/3 dni szkoleniowych polegała na wizytach studialnych we właściwych instytucjach regionalnych Włoch zajmujących się tworzeniem i wdrażaniem strategii rozwojowych oraz opracowaniem instrumentów stymulowania lokalnych procesów rozwojowych 19. Internetowa Szkoła Funduszy Strukturalnych uzyskany certyfikat Specjalista ds. Funduszy Strukturalnych Unii Europejskiej organizatorzy - Akademia Rolnicza we Wrocławiu, Fundacja Rozwoju Rolnictwa, Wsi i Obszarów Wiejskich - Wrocław 2003 r. 20. Planowanie i realizacja inwestycji na terenach wiejskich- Lem Projekt 2002r.; 21. Rozwój zasobów ludzkich wzmocnienie administracji terenowej i samorządowej w perspektywie; członkostwa w UE realizowane przez Francję, Irlandię, Portugalię oraz UKIE; 22. Jak przygotować wniosek do programu małych grantów; 23. Polityka handlowa Unii Europejskiej możliwości współpracy firm z Podkarpacia z podmiotami gospodarczymi krajów Unii; 24. Pozyskiwanie funduszy i zarządzanie projektami; 25. Przygotowanie wniosków do Funduszu Małych Projektów Phare SPF Polska Granica Wschodnia ; 26. Samorządowa droga do Unii Europejskiej ; 27. Wspieranie Rozwoju Lokalnych Porozumień na Rzecz Zatrudnienia; 28. Możliwości wspierania przedsiębiorczości przez samorządy lokalne; 29. Przygotowanie do podstaw wsparcia wspólnoty i europejskiego funduszu rozwoju regionalnego LRDP Kantor 21 luty - 30 czerwca Zastosowanie warunków kontraktowych FIDIC przy realizacji projektów w ramach ZPORR Kantor Polska 2006 r. Nazwa podmiotu delegującego: Stowarzyszenie Promocji i Rozwoju Powiatu Brzozowskiego Siedziba, telefon: Brzozów, ul. Sienkiewicza 2, rrpp@powiatbrzozow.pl Doświadczenie podmiotu delegującego: 27

28 Stowarzyszenie wspólnie z Powiatem Brzozowskim realizowało projekt dofinansowany przez Fundację Karpacką w Sanoku pn. Dziedzictwo kulturowe źródłem aktywizacji zawodowej mieszkańców powiatu brzozowskiego. W ramach tego projektu przeszkolono w Małopolskim Uniwersytecie Ludowym we Wzdowie 20 kobiet z terenu naszego powiatu w zakresie haftu regionalnego. Zostało przeprowadzone również forum na temat Dziedzictwo kulturowe szansą na rozwój lokalny, a w dalszej części zorganizowany kiermasz rzemiosła i rękodzieła artystycznego. Skarbnik Imię i nazwisko osoby wskazanej: Grażyna Gładysz Podmiot delegujący: Gmina Nozdrzec Adres zamieszkania, Izdebki 339a Telefon; , gladyszgrazyna@op.pl Zakres odpowiedzialności w LGD: skarbnik a)doświadczenie: - uczestnictwo w realizacji projektu/projektów na rzecz rozwoju obszarów wiejskich, - co najmniej 1 rok działania w strukturach podmiotu delegującego, - Kierownik projektu w ramach okresowego zatrudnienia. Projekt zrealizowany ze środków Programu Aktywizacji Obszarów wiejskich. - Opracowanie i realizacja projektu "Spotkania z naturą" finansowanego z Programu Równać szanse Koordynator szkoleń z zakresu Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich dla mieszkańców wsi Izdebki.Szkolenia prowadzono przy współudziale ARiMR b) kwalifikacje: - wykształcenie wyższe - ukończenie szkoleń/kursów z zakresu rolnictwa i/lub rozwoju obszarów wiejskich. 28

29 - Edukacja ekonomiczna i przedsiębiorczość. Cel kursu: nabycie praktycznych umiejętności z zakresu procedur zakładania działalności gospodarczej i sporządzania biznes planów. - Dotacje dla szkół na projekty rozwojowe z ES. Program szkolenia obejmował: Program Rozwoju Zasobów Ludzkich - dotacje dla szkół z obszarów wiejskich, przygotowanie projektu, procedury aplikacyjne. Nazwa podmiotu delegującego: Gmina Nozdrzec Siedziba, telefon: Nozdrzec ugn@nozdrzec.pl Imię i nazwisko osoby wskazanej: Katarzyna Szmyd Podmiot delegujący1: Urząd Gminy Haczów Adres zamieszkania: Haczów 227 Telefon: ughaczow@ks.onet.pl Zakres odpowiedzialności w LGD : członek zarządu a) doświadczenie: od r. Pracownik Urzędu Gminy w Haczowie w referacie Inwestycji Inicjatyw Gospodarczych na stanowisku referent. b) kwalifikacje: wykształcenie wyższe, ukończone kursy i szkolenia w zakresie prowadzonych spraw na stanowisku pracy. Nazwa podmiotu delegującego: Urząd Gminy Haczów Siedziba: Haczów 573 Telefon: ughaczow@ks.onet.pl a) doświadczenie: Urząd Gminy w latach r. realizował zadania inwestycyjne współfinansowane w ramach programu przedakcesyjnego SAPARD. W roku 2005r. realizowane były inwestycje w ramach SPO Rolnictwo, składano 29

30 również wnioski infrastrukturalne w ramach funduszy strukturalnych Unii Europejskiej, które formalnie były poprawne lecz nie uzyskały dofinansowania z powodu szczupłości środków finansowych przeznaczonych na ten cel. 30

31 II. Diagnoza ZSROW Diagnoza obszaru objętego Zintegrowaną Strategią Rozwoju Obszarów Wiejskich ma na celu analizę potencjału społeczno gospodarczego oraz możliwości rozwojowych terenów wiejskich. Diagnoza sporządzona została i wykorzystuje dane zawarte w następujących dokumentach: 1. Plan Strategiczny Rozwoju Powiatu Brzozowskiego Zeszyt II Diagnoza stanu powiatu, Brzozów sierpień grudzień 2000, 2. Plan Rozwoju Lokalnego dla Powiatu Brzozowskiego na lata , Podkarpacka Izba Gospodarcza w Krośnie, Brzozów lipiec 2004 r., 3. Strategia społeczno gospodarczego rozwoju gminy Domaradz, Doradztwo i Ekspertyzy Gospodarcze DEG dr inż. Zdzisław Kryński, czerwiec 1999 r., 4. Plan Rozwoju Lokalnego Gminy Domaradz na lata , RES MANAGEMENT S.C., Domaradz listopad 2004, 5. Strategia Rozwoju Gminy Dydnia , 6. Strategia Rozwoju Gminy Haczów do 2015 r., Fundacja Centrum Edukacji Ekologicznej Wsi w Krośnie, 7. Plan Rozwoju Lokalnego Gminy Haczów na lata , Instytut Karpacki, Stary Sącz kwiecień maj 2004, 8. Raport o stanie społeczno gospodarczym Gminy Jasienica Rosielna, luty 1998, 9. Plan Strategiczny Gminy Jasienica Rosielna, 10. Plan Rozwoju Lokalnego Gminy Jasienica Rosielna na lata , RES MANAGEMENT S.C., wrzesień 2004, 11. Kierunki strategiczne rozwoju Gminy Nozdrzec, 12. Strategia Rozwoju Turystyki dla Powiatu Brzozowskiego, Podkarpacka Izba Gospodarcza w Krośnie, Brzozów wrzesień 2004, 13. Strategia Rozwoju Przedsiębiorczości i Zwalczania Bezrobocia dla Powiatu Brzozowskiego, Podkarpacka Izba Gospodarcza, Brzozów październik 2004, W diagnozie wykorzystane zostały również aktualne dane statystyczne GUS. 31

32 II.1 Charakterystyka obszaru II.1.1 Zasięg terytorialny i uwarunkowania geograficzne Zintegrowana Strategia Rozwoju Obszarów wiejskich obejmuje teren sześciu gmin, dawnego województwa krośnieńskiego, położonych na zachodnim stoku Pogórza Dynowskiego, w środkowym biegu rzeki San, które wchodzą w skład powiatu brzozowskiego. Zgodnie z europejską nomenklaturą jednostek terytorialnych do celów statystycznych (NUTS) Powiat Brzozowski usytuowany jest w podregionie krośnieńsko przemyskim - NUTS 3. Poniższa tabela przedstawia listę gmin, będących podmiotami ZSROW. Tabela 1. Gminy wchodzące w skład powiatu brzozowskiego Lp. Nazwa Gminy Typ gminy Identyfikator jednostki podziału terytorialnego kraju* Miasto i Gmina gmina miejsko wiejska Brzozów Gmina Domaradz Gmina Dydnia Gmina Haczów Gmina Jasienica gmina wiejska gmina wiejska gmina wiejska gmina wiejska Rosielna Gmina Nozdrzec gmina wiejska * Zgodnie z przepisami art. 47 ustawy z dnia 29 czerwca 1995 r. o statystyce publicznej (Dz. U. nr 88, poz. 439 z późn. Zm.) Gminy biorące udział w projekcie charakteryzuje wspólnota wynikająca z położenia (stanowią one zwarty obszar, o takich samych warunkach geograficznych i przyrodniczych), o zbliżonym potencjale gospodarczym, ale przede wszystkim ukształtowanych więziach historycznych i kulturowych. Cechą charakterystyczną obszarów, które objęte zostaną ZSROW jest rolniczy charakter. Powiat brzozowski usytuowany jest w województwie podkarpackim. Powierzchnia województwa wynosi km2 (11. miejsce w kraju). Obszar ten 32

33 zamieszkuje 2 097,8 tys. osób (5,8 % ludności kraju) w 45 miastach (848 tys. mieszkańców), 2166 miejscowościach wiejskich (1 249,8 tys. osób), które tworzą z kolei 1532 sołectwa, 159 gmin i 21 powiatów. Największymi miastami regionu są: Rzeszów (159 tys.), Stalowa Wola (66,5 tys.), Przemyśl (67,8 tys.), Mielec (61,3 tys.), Tarnobrzeg (50 tys.) i Krosno (48 tys.). Podstawowe wskaźniki społeczno - ekonomiczne sytuują województwo podkarpackie w grupie województw słabiej rozwiniętych. Obrazują to, wybrane wskaźniki syntetyczne: Produkt Krajowy Brutto na 1 mieszkańca: zł/per capita (2004 r.), stopa bezrobocia: 17,9% (wrzesień 2005), przeciętna płaca: 2085,91 zł (wrzesień 2005). Biorąc pod uwagę poziom jakości środowiska życia województwo należy do ścisłej czołówki w kraju. Województwo podkarpackie zajmuje, w układzie regionalnym kraju, niską pozycję strategiczną. W grupie województw wschodniej Polski jest to pozycja porównywalna z województwami lubelskim i warmińsko mazurskim, natomiast w obszarze Polski południowej z województwem opolskim. Lokalizacja obszaru objętego ZSROW: Kraj: Polska Województwo: Podkarpackie Powiat: Brzozowski Poniższy rysunek przedstawia położenie powiatu brzozowskiego w województwie podkarpackim. 33

34 Rysunek 1. Województwo podkarpackie Źródło: Województwo podkarpackie 2005, GUS 34

35 Powiat brzozowski leży w środkowej części województwa podkarpackiego, w obrębie Pogórza Dynowskiego, na obszarze pomiędzy rzekami San, Stobnica i Wisłok. Od północy sąsiaduje z powiatami rzeszowskim i strzyżowskim, od wschodu z powiatem przemyskim, od południa z powiatem sanockim, zaś od zachodu z powiatem krośnieńskim. Stolicą powiatu jest miasto Brzozów (liczące ca 8,1 tys. mieszkańców 11,9% populacji), które jest jednocześnie lokalnym ośrodkiem administracyjnym, gospodarczym, kulturalnym i oświatowym. Miasto to znajduje się na trasie wiodącej z centrum kraju w Bieszczady, 50 km na południe od Rzeszowa i 20 km na północ od Sanoka. Powiat brzozowski w obecnym kształcie funkcjonuje od 1 stycznia 1999 r. Stolicą powiatu i siedzibą jego władz jest miasto Brzozów. Obszar powiatu zajmuje powierzchnię 540,46 km² (3,01 % powierzchni województwa podkarpackiego) i jest zamieszkany przez 65,5 tys. ludzi (3,13% populacji województwa). Jego powierzchnia należy w skali województwa do małych i jest porównywalna z powierzchnią powiatów: leżajskiego, łańcuckiego, ropczycko-sędziszowskiego, strzyżowskiego i tarnobrzeskiego. Liczba mieszkańców sytuuje powiat brzozowski w jednej grupie z powiatami: leżajskim i niżańskim. Gęstość zaludnienia, wynosząca 121 osoby na km², jest zbliżona do sytuacji w powiatach: strzyżowskim i leżajskim i jest wyższa od średniej dla województwa, która wynosi 118 osób na km². Administracyjnie powiat brzozowski dzieli się na 5 gmin wiejskich: Domaradz, Dydnia, Haczów, Jasienica Rosielna i Nozdrzec oraz jedną gminę miejsko wiejską Brzozów. Tabela 2. Charakterystyka gmin powiatu brzozowskiego Gmina Powierzchnia Ilość Gęstość W ha mieszkańców Miejscowości zaludnienia (mieszkańców/ 103,18 km km2) 253 Brzozów, Miasto i Gmina Górki, Brzozów Grabownica Starzeńska, Humniska, Przysietnica, 35

36 Stara Wieś, Turze Pole, Gmina 56,72 km Domaradz Zmiennica. Domaradz, Golcowa, 130 km Barycz. Dydnia, Gmina Grabówka, Dydnia Hroszówka, Jabłonica Ruska, Jabłonka, Końskie, Krzemienna, Krzywe, Niebocko, Niewistka, Temeszów, Obarzym, Ulucz, Witryłów, Wydrna, (Hroszówka i Jabłonica Ruska jako wsie opuszczone nie Haczów 72 km są sołectwami) Buków, Haczów, Jabłonica Polska, Jasionów, Malinówka, Trześniów, Wzdów. 36

37 Jasienica 57,55 km Rosielna Blizne, Jasienica Rosielna, Orzechówka, Wola Nozdrzec 121,62 km Jasienicka. Nozdrzec, Hłudno, Wesoła, Wara, Izdebki, Siedliska, Huta Poręby, Wołodź. Źródło: Opracowanie na podstawie danych GUS na dzień r. Rysunek 2. Mapa powiatu brzozowskiego Powiat Brzozowski pod względem fizyczno-geograficznym jest położony na obszarze makroregionu Zewnętrzne Karpaty Zachodnie, w mezoregionie Pogórza Środkowobeskidzkiego. Wśród jednostek Pogórza Środkowobeskidzkiego największe to Pogórze Dynowskie i Pogórze Strzyżowskie. Jest to obszar pogórzy 37

38 niskich z wyniesionymi pasmami niskich gór. Pogórza średnie są tu nieliczne. Składa się on z szerokich, wyrównanych do wysokości m n.p.m. garbów, o kierunku zbliżonym do równoleżnikowego. Jest to typ pogórza średniego, rozwiniętego na średnio odpornych warstwach jednostki skolskiej-inoceramowych, krośnieńskich i innych. Region przecina dolina Sanu, którego dopływy wykorzystują wąskie strefy mało odpornych łupków. Podstawową cechą Karpat jest równoległy przebieg grzbietów i obniżeń (o kierunku NW-SE), który jest wiernym odbiciem budowy geologicznej tego obszaru, tzw. fliszu karpackiego. Pogórze Dynowskie jest największym mezoregionem spośród wszystkich Pogórzy karpackich, zajmuje powierzchnię ok km2, rozciągając się pomiędzy dolinami Sanu i Wisłoka. Krajobraz charakteryzuje się przede wszystkim mozaiką wzniesień o charakterze rusztowym oraz dolin rzek i potoków. Na południu Pogórze Dynowskie sąsiaduje z Kotliną Krośnieńską na terenie której mieszczą się już zachodnie rubieże powiatu brzozowskiego, a mianowicie zachodnia i południowa część Gminy Haczów. Kotlina Jasielsko -Krośnieńska (określana też niekiedy dawną nazwą - Doły Jasielsko - Sanockie), zajmuje ona obszar ok. 400 km2. Powstała w centralnym obniżeniu karpackim, zbudowanym z fałdów, jest wypełniona mało odpornymi na denudacje warstwami krośnieńskimi i stanowi na dobrą sprawę rozległe, pofałdowane obniżenie, którego charakter oddaje dawna nazwa - Doły. Wschodnie rubieże gmin Nozdrzec, Dydnia, położone na prawym brzegu Sanu, zaliczane są do obszaru kolejnej części Pogórza Środkowbeskidzkiego Pogórza Przemyskiego, mniejszej obszarowo ale charakteryzującej się średnio wyższym położeniem n.p.m. Pogórze Przemyskie zajmuje mniejszą powierzchnię (ok. 640 km2). O ile Pogórze Dynowskie pod względem krajobrazu jest nieco mniej urozmaicone, w wielu partiach przyjmuje charakter wyżynny, to Pogórze Przemyskie z kolei jest bardziej "górskie" pod względem rzeźby, nawiązując do gór tzw. rusztowych. Rozdzielająca dwa pogórza dolina Sanu przyjmuje w interesującym nas terenie charakter przełomu strukturalnego - z licznymi zakolami, ostrogami i górami meandrowymi. Zróżnicowanie wysokości nie należy w skali regionu do największych, natomiast jest typowe dla obszarów pogórskich. Najniżej położona część powiatu to obszary Gminy Haczów położone bezpośrednio nad Wisłokiem oraz dolina Sanu pod Nozdrzcem (poniżej 240 m n.p.m.). Najwyższe wzniesienia przekraczają wysokość 38

39 500 m n.p.m. i są zlokalizowane w: południowej i wschodniej części Gminy Dydnia, na granicy z powiatem sanockim i przemyskim najwyższe z nich to Góra Grabówka (527 m n.p.m.) oraz Krztów (533 m n.p.m.), gminie Domaradz - najwyższe wzniesienia występują na terenie Golcowej i wahają się na poziomie m npm (Magierów)., w Baryczy poziomie m. n.p.m. (Podlas), a w Domaradzu na najwyższe wzniesienia sięgają 405 m n.p.m. (góra Hyb). Ukształtowanie powierzchni powiatu jest bardzo urozmaicone i odznacza się pięknymi walorami widokowymi. Ciągnące się pasma wzgórz o typowym układzie rusztowym, są poprzedzielane rzekami i potokami, urozmaicone szachownicą pól, lasami i siedzibami ludzkimi. Istnieje zarazem niemałe zróżnicowanie w położeniu n.p.m. w zakresie wysokości względnych poszczególnych punktów. Czynniki te wpływają korzystnie na ofertę turystyczną powiatu. Rysunek 3. Mapa powiatu brzozowskiego II.1.2 Uwarunkowania przyrodnicze i środowiskowe II Klimat 39

40 Obszar powiatu, należy do umiarkowanie ciepłego piętra klimatycznego Średnia roczna temperatura zależy od wysokości, a przeciętna jej wartość wynosi ca 7,5oC. Najcieplejsze miesiące to czerwiec i lipiec, średnia temperatura waha się od 17 do 18 oc, zimą, w styczniu i lutym, temperatura spada od -3 do -4 oc. Roczne amplitudy temperatur są więc stosunkowo wysokie, wskazując, iż klimat powiatu brzozowskiego wykazuje cechy kontynentalne. Dominujący wpływ na kształtowanie klimatu ma powietrze polarno morskie (zalegające średnio ca 62% roku) oraz powietrze polarno kontynentalne (zalegające średnio ca 32% roku). Spośród sezonowo zmiennych kierunków wiatrów dominują w skali roku wiatry o składowej zachodniej (zachodnie, południowo zachodnie i północno zachodnie), rzadziej występują wiatry z innych kierunków, za wyjątkiem grudnia i stycznia, kiedy częste są wiatry z południowego wschodu. W okresie od października do stycznia nierzadko wieją wiatry o charakterze fenowym (towarzyszy im wzrost temperatury i spadek wilgotności powietrza), znane powszechnie pod określeniem zaczerpniętym z Podhala wiatry halne. Stosunkowo wysoka jest ilość opadów, mająca związek z wysokością n.p.m. Przeciętna roczna ilość opadów waha się między 750 a 800 mm, opady śnieżne pojawiają się średnio przez ok dni w roku, okres trwania pokrywy śnieżnej zamyka się w granicach od 60 do 150 dni, w zależności od wysokości. II Gleby Fundament geologiczny powiatu brzozowskiego stanowią utwory prekambryjskie (skały krystaliczne), na których z kolei spoczywają utwory kompleksu ryfejsko wendyjskiego, na których znajdują się następnie utwory mioceńskie, przykryte płaszczowinami Karpat fliszowych, powstałych w młodszym trzeciorzędzie w czasie alpejskich ruchów górotwórczych, razem m. in. z Alpami i Apeninami. Utwory Karpat fliszowych na terenach Pogórza składają się ze skał, należących do zespołu naprzemianległych warstw łupków ilastych i marglistych, mułowców, piaskowców oraz zlepieńców. Wierzchnie warstwy pochodzą z okresu czwartorzędu i są wynikiem z jednej strony działalności lodowca, z drugiej procesów 40

41 erozyjnych. Na terenie powiatu występuje duże zróżnicowanie pod względem glebowym. Gleby zaliczane są do typowych gleb bielicowych brunatnych i lessowych. Gleby te są stosunkowo żyzne, o właściwych stosunkach wodnych, ale nie są zbyt zasobne w składniki pokarmowe (fosfor, potas), co negatywnie wpływa na ilość i jakość plonów. Niedobory tych pierwiastków wynikają z wielu przyczyn, m.in.: niskiej zawartości naturalnej, przechodzenia w formy przyswajalne w środowisku kwaśnym, niewłaściwego lub minimalnego nawożenia mineralnego. Na podłożu piaszczysto-żwirowym przy współudziale lasów powstały ubogie w składniki pokarmowe gleby piaszczyste luźne. Na glinach lekkich i piaskach podścielonych glinami przy współudziale lasów mieszanych powstały gleby słabo gliniaste, bogatsze w składniki pokarmowe i dobrych właściwościach fizykochemicznych. Najwyższe partie terenu pokrywają gleby powstałe z glin zwałowych, przy współudziale lasów mieszanych z przewagą liściastych. Zaliczane są one do lessów i gleb brunatnych. W dolinach cieków wodnych, na szerokich tarasach, na bazie piasków akumulacyjnych powstały gleby błotne i mułowo - bagienne - mady. Są to gleby ciężkie do uprawy, lecz znacznie żyźniejsze od gleb bielicowych. Zajmują one dość duże powierzchnie gruntów ornych i trwałych użytków zielonych. Niewielkie znaczenie gospodarcze mają gleby torfowe powstałe w zagłębieniach odpływowych i bezodpływowych. Biorąc pod uwagę rolniczą przydatność występujących gleb gruntów ornych stwierdzić należy, że zdecydowana ich większość zaliczana jest do IV a i IV b klas bonitacyjnych, przy bardzo niskim udziale gleb klas o najwyższej produkcyjności (tj. i i II) oraz stosunkowo dużym udziale gleb o najniższej wartości produkcyjnej (tj. V i VI klasy bonitacyjnej). Taka struktura jakościowa klas bonitacyjnych gruntów ornych powoduje, że tworzą one kompleksy glebowe o stosunkowo niskiej przydatności rolniczej. Kompleksy przydatności rolniczej gleb w powiecie: pszenny dobry i wadliwy, żytni dobry i bardzo dobry, zbożowo pastewny mocny, pszenny górski, 41

42 zbożowy górski, owsiano ziemniaczany górski, grunty orne przeznaczone pod użytki zielone. Gleby kwaśne i bardzo kwaśne o odczynie poniżej ph 5,5 zajmują zdecydowanie największą część powierzchni użytków rolnych. Wysokie zakwaszenie gleb jest wynikiem głównie niskiej zawartości wapnia, intensywnej produkcji przy braku wapnowania oraz kwaśnych deszczy. Kwaśna gleba uniemożliwia prawidłową uprawę roślin, co znajduje swoje odzwierciedlenie w relatywnie niższych plonach, zachwianiu stosunków jonowych w roślinach oraz zwiększone ryzyko kumulacji ektotoksyn w biomasie. Zdecydowana większość gleb w powiecie jest średniej i niskiej jakości co nawet przy wysokiej kulturze rolnej cechuje się stosunkowo niewysoką produkcyjnością oraz ogranicza dobór roślin do uprawy i ich plonowanie. W związku z tym w takich warunkach istnieje możliwość uprawy roślin o nie najwyższych wymaganiach glebowych. W strukturze upraw dominują: pszenica, jęczmień, ziemniaki, motylkowe, strączkowe oraz średnio wymagające warzywa, krzewy i drzewa owocowe. II Bogactwa naturalne i środowisko przyrodnicze O atrakcyjności przyrodnicze i turystycznej widokowe, powiatu będące efektem brzozowskiego zróżnicowanej stanowią walory rzeźby terenu, mozaikowatą strukturą krajobrazu, a także bogate zasoby kultury materialnej o znaczeniu europejskim. Powiat charakteryzuje się dużą różnorodnością warunków przyrodniczych. Bogactwo powiatu brzozowskiego stanowią lasy o pięknym, zdrowym i bogatym drzewostanie, bogate w zwierzynę leśną i ruń. Dostarczają one nie tylko surowca do dość dobrze rozwiniętego przetwórstwa drzewnego, ale w znacznym stopniu stanowią atrakcyjność turystyczną powiatu. FLORA 42

43 W lasach powiatu brzozowskiego w bardzo dużych ilościach występują: jodła, sosna i świerk. Innymi występującymi tutaj gatunkami drzew są: buk, brzoza, grab, dąb, jawor, modrzew, topola, olcha. Brzegi rzek w znacznej mierze są porośnięte wierzbami. Poszycie leśne stanowią: maliny, borówki, czernice, poziomki. Na terenie całego podgórzańskiego kompleksu leśnego, w okresie letnim, w małych ilościach występują grzyby. FAUNA W lasach żyją liczne gatunki ptaków: zięba, wróbel, gil jaskółka, wrona, gawron, słowik, szpak, szczygieł, sikora, sroka, trznadel. Rzadsze są sowy, sójki, drozdy, ale występują również jastrzębie, przepiórki i bażanty. Świat zwierzęcy ssaków zamieszkujących powiat brzozowski reprezentują: sarny, jelenie, dziki, lisy, wilki, dziki, zające, borsuki, kuny, gronostaje, wiewiórki, łaski, myszy polne, popielice. Na terenach podmokłych w dolinach rzek żyją żaby moczarowe i śmieszki, a na skalistych zboczach występują, zaskrońce i stosunkowo rzadko spotykane żmije zygzakowate (jedyny gatunek jadowity). Występują również jaszczurki żyworodne i zwinki oraz traszki górskie, traszka karpacka, salamandrę plamista. W rzekach spotkać można: jelce, leszcze, okonie, płotki, szczupaki, ukleje, wierzbówki, węgorze i raki. Bogaty wreszcie jest świat owadów, liczący szczególnie wiele gatunków żeby wymienić tylko mrówki rudnice, chrabąszcza majowego czy guniaka czerwczyka. ZŁOŻA LECZNICZYCH WÓD Na terenie powiatu znajdują się bogate złoża leczniczych wód solankowych. Odbywa się produkcja wód mineralnych magnezowo-wapniowych (BRZOZÓWZDRÓJ PLUS). OBSZARY CHRONIONEGO KRAJOBRAZU Walory przyrodnicze powiatu brzozowskiego doczekały się objęcia prawnymi formami ochrony przyrody i krajobrazu. Zachodnie rubieże weszły w skład utworzonego na Pogórzu Dynowskim Czarnorzecko-Strzyżowskiego Parku Krajobrazowego. Park ten o powierzchni ha, utworzony na pograniczu Pogórza Strzyżowskiego i Dynowskiego, chroni i udostępnia dla turystyki, wypoczynku i nauki unikalną przyrodę. Najwyższe partie Pogórzy wchodzące w skład parku porastają lasy bukowo-jodłowe, należące do regla dolnego - piętra charakterystycznego dla pasm beskidzkich. Najbardziej cenne zbiorowiska buczyny karpackiej objęte zostały ochroną w formie rezerwatów przyrody Góra Chełm 43

44 i Herby. Charakterystycznym elementem krajobrazu oprócz lasów bukowo jodłowych, wychodni piaskowca tworzące grupki skałek o zróżnicowanej wysokości (do kilkunastu metrów) jest mozaika pól uprawnych wynikająca z rolniczo-leśnego charakteru parku i dużego rozdrobnienia gospodarstw. Ogółem na terenie parku obszary leśne zajmują 47,8% obszaru (z reguły wyższe partie), a grunty rolne 48,4%, na co korzystnie wpływa znaczne rozdrobnienie upraw i związane z tym zachowanie tradycyjnych form gospodarowania. Park posiada wiele cennych zabytków: kościołów i cerkwi, zespołów dworskich, miejsc pamięci narodowej. Aktywną formą wypoczynku, połączonego z poznawaniem przyrody a także piękna krajobrazu parku, może być zwiedzanie ścieżek przyrodniczych, tras rowerowych, szlaków turystycznych. Wśród atrakcji przyrodniczych regionu brzozowskiego wyróżnia się: 1. Rezerwat "Cisy w Malinówce", ustanowiony w 1958 roku w paśmie górskim, oddzielającym dolinę rzeki Wisłok od doliny Stobnicy. Na powierzchni 4,02 hektarów we wsi Malinówka rośnie cisów. Drzewostan rezerwatu ma charakter lasu mieszanego. Gatunkami dominującymi są głównie sosny (Pinus silvestris) oraz jodły (Abies alba). Pozostałe gatunki stanowią domieszki do powyżej wymienionych i są to: dąb, buk, grab i jarząb. W runie leśnym wyróżnić można ponad 150 gatunków roślin zielonych oraz 4 gatunki paproci, 2 gatunki skrzypów i 1 gatunek widłaka. Do osobliwości rezerwatu należy występowanie 1000 okazów cisa w różnych klasach wieku. Jest to jeden z bogatszych dobrze zachowanych drzewostanów cisowych w całym kraju. Cisy z Malinówki obficie kwitną i owocują. Na obszarze jest kilka okazałych dębów. Jest to jedno z największych skupisk cisa w Polsce. 2. Rezerwat "Kretówki", położony wśród lasów na północ od miejscowości Jabłonica Polska. Został utworzony w 1959 roku. Na obszarze lasu mieszanego o powierzchni 94,52 hektarów występuje ok. 400 sztuk cisów. Niektóre z nich liczą do 16 metrów wysokości i do 250 lat. W formach pojedynczych występują pomniki przyrody np. pojedyncze drzewa. Do nich należy zaliczyć dęby jesiony, lipy. Z chronionych roślin żyją tu wawrzynek wilcze łyko, występowanie bluszcz pospolity, sałatnicy leśnej, wschodniokarpackiej. 44 widłak jałocowaty. gatunku Osobliwością chronionego dla jest flory

45 Istnienie w obrębie powiatu obszarów prawnie chronionych ma bezpośredni wpływ na kierunki jej rozwoju. Ogranicza to bądź wyklucza możliwości podejmowania inwestycji szkodliwych dla środowiska naturalnego, ogranicza eksploatację kopalin oraz zobowiązuje do szczególnej dbałości o środowisko naturalne. Tabela 3. Ochrona przyrody Wyszczególnienie Rezerwaty przyrody Parki krajobrazowe Obszary chronionego krajobrazu Razem Pomniki przyrody Źródło: Województwo podkarpackie 2005, GUS Ilość (w ha) Struktura 99,3 1782, , ,9 26 0,39% 6,94% 92,67% 100% - Na terenie powiatu brzozowskiego znajdują się złoża kopalin związanych z utworami kredowymi oraz trzeciorzędowo czwartorzędowymi. Kopaliny te należą do następujących grup surowcowych: skały ilaste: gliny lessopodobne, które mogą stanowić surowiec przemysłu ceramiki budowlanej, zaliczane są do chudych i niskoplastycznych odmian surowca, stanowią odmianę surowca łatwego do urabiania, rozdrabniania i nawilżania, skały krzemionkowe luźne (kruszywa naturalne), obejmują kruszywa naturalne wieku czwartorzędowego, jak i rozsypliwe piaskowce i zlepieńce kredy i paleogenu. Największe znaczenie gospodarcze maja żwiry i pospółki budujące współczesne dna dolin rzecznych. Źródłami pozyskiwania kruszywa mogą być również rozsypliwe piaskowce istebniańskie, surowce bitumiczne. Na terenie gminy Jasienica Rosielna znajdują się ropa naftowa i gaz ziemny surowiec energetyczny występujący na terenie wsi Wola Jasienicka. II Lesistość Województwo podkarpackie jest regionem o dużej lesistości i pod tym 45

46 względem zajmuje drugie miejsce w Polsce. Prawie połowa jego powierzchni jest objęta prawną ochroną ze względu na szczególne walory przyrodnicze. Całkowita powierzchnia lasów w powiecie brzozowskim kształtuje się na poziomie ha, przy poziomie lesistości wynoszącym 27,9 (województwo podkarpackie 36,5). Podobne wartości charakteryzują powiaty: dębicki (24,4), leżajski (30,6) i strzyżowski (24,8). Poniższa tabela przedstawia powierzchnię lasów i poziom lesistości w gminach powiatu brzozowskiego. Tabela 4. Powierzchnia lasów (w ha) i poziom lesistości w gminach powiatu brzozowskiego Powierzchnia lasów Wyszczególnienie Lesistość w ha Powiat brzozowski 15205,4 27,9 Gmina Miejsko-Wiejska Brzozów 2467,1 23,6 razem Gmina Wiejska Domaradz 1109,4 19,4 Gmina Wiejska Dydnia 5291,3 40,3 Gmina Wiejska Haczów 1205,8 16,8 Gmina Wiejska Jasienica 1613,1 27,8 Rosielna Gmina Wiejska Nozdrzec 3518,7 28,6 Źródło: Źródło: Województwo podkarpackie 2005, GUS Rodzaj występujących na terenie powiatu brzozowskiego lasów jest zdeterminowana przez warunki glebowe, stosunki klimatyczne oraz wysokość położenia n.p.m. Pod względem szaty roślinnej obszar powiatu zaliczany jest bowiem do piętra pogórskiego. Aktualnie w lasach powiatu brzozowskiego dominują w drzewostanie: jodła, sosna i świerk. Przy czym te ostatnie dwa gatunki to wynik celowej działalności człowieka. Innymi występującymi tutaj gatunkami drzew są: buk, brzoza, grab, dąb, jawor, modrzew, topola, olcha. Brzegi rzek w znacznej mierze są porośnięte zaroślami nadrzecznymi, z dominacją wierzby. Są to lasy ochronne (głównie wodochronne i glebochronne) oraz gospodarcze. Ich podstawową funkcją jest utrzymanie zdolności retencyjnej kompleksów leśnych i ochrona przed erozją. W obrębie powiatu brzozowskiego lasy państwowe znajdują się w zasięgach działania dwóch nadleśnictw: nadleśnictwo Brzozów i nadleśnictwo wchodzących w skład Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w Krośnie. 46 Dukla,

47 II Zasoby wodne Największe rzeki przepływające przez teren powiatu to San, płynący przez wschodnie krańce powiatu (gminy: Dydnia i Nozdrzec) oraz Wisłok (gmina Haczów). San, który swój bieg zaczyna na wysokości ca 900 m n.p.m., na wschodnich stokach szczytu Piniaszkowy, to największa rzeka regionu i szósta pod względem długości rzeka w Polsce, o długości 443 km i powierzchni dorzecza km2 (w tym km2 na terenie Polski). Na odcinku 55 km od źródeł tworzy ona granicę między Polską i Ukrainą. W górnym biegu płynie na północny zachód, przepływa przez Bieszczady, gdzie tworzy malowniczy przełom przez Otryt. Na odcinku bieszczadzkim na Sanie utworzono dwa sztuczne zbiorniki wodne: Jezioro Solińskie i Jezioro Myczkowskie. Następnie w okolicach Sanoka San skręca na północ i przepływa przez Pogórze Środkowobeskidzkie, oddzielając od siebie Pogórze Przemyskie i Pogórze Dynowskie. W okolicach Dynowa skręca na wschód i meandrując dociera do Przemyśla. Na odcinku od źródła do Przemyśla San jest rzeką górską. Aż do tego odcinka rzeka dość gwałtownie reaguje na obfite opady w górach, mające miejsce najczęściej na wiosnę i w lecie. Wysokie wahania stanów Sanu stanowiły przez wieki zagrożenie dla mieszkańców, także osad powiatu brzozowskiego położonych nad Sanem Ulucza, Temeszowa, Krzemiennej, Niewistki, Siedlisk czy Nozdrzca. Pomimo prowadzonych już od XIX w. regulacji Sanu, zagrożenie jego wylewami zmalało dopiero po wybudowaniu zapory solińskiej. Na wschód od Przemyśla, na terenie tzw. Bramy Przemyskiej zatacza łuk na północ i ponownie, tym razem już ostatecznie, przyjmuje kierunek północno-zachodni. Drugą co do wielkości rzeką interesującego nas obszaru jest Wisłok (wraz z dopływami), przepływający przez południowo zachodnie obszary powiatu. Rzeka, licząca 205 km długości i 3528 km2 dorzecza, bierze swój początek w Beskidzie Niskim, na wschodnim zboczu Kanasiówki (823 m n.p.m.). Opuściwszy Beskid Niski, wpływa na Pogórze Bukowskie, gdzie tworzy zaporowe Jezioro Sieniawskie. W okolicy zapory (i przed nią - w Rudawce Rymanowskiej i za nią - w Besku), Wisłok płynie niezwykle malowniczymi jarami, aby przepłynąwszy przez obszar Kotliny Jasielsko Krośnieńskiej w tym i teren gminy Haczów, na Pogórze Strzyżowskie. Leżą nad nim w dalszym biegu - Frysztak, Strzyżów (gdzie uchodzi do niego Stobnica) i Rzeszów, za którym przez utworzoną przez siebie Pradolinę Podkarpacką uchodzi Wisłok do Sanu, w miejscowości Dębno pod Leżajskiem. 47

48 Największym na interesującym nas terenie dopływem Wisłoka, a zarazem niejako osią powiatu jest Stobnica (42 km). Przepływa przez Lalin, Grabownicę, Humniska, Brzozów, Starą Wieś, Blizne, Domaradz, Lutczę, Żyznów. Wpada do Wisłoka pod Strzyżowem. Stobnica jeszcze parę dziesiątków lat temu była rzeką o znacznych wahaniach wód i cechach górskich charakteryzowała się m. in. wrażliwością na wyższą ilość opadów czy wiosenne roztopy śniegu. Powodowało to znaczne zagrożenie powodziowe, a często nie tylko zagrożenie, zwłaszcza dla mieszkańców osad położonych nad samą rzeką. Niebezpieczeństwo powodziowe znacznie zmalało dzięki przeprowadzonej w latach regulacji Stobnicy. Poszerzono wówczas koryto rzeki, zaś większość powierzchni jej doliny zmeliorowano. Aktualnie długość rzeki przekracza 41 km, powierzchnia jej dorzecza zaś wynosi 331 km2. Inne ważniejsze rzeki to: Rosielna licząca 11 km długości oraz Morwawa - mierząca 15 km długości. Na terenie powiatu występują wody podziemne, głównie wody zbiornika czwartorzędowego trzeciorzędnego (dolinnego) występujące w ośrodku porowym oraz (szczelinowe i szczelinowo-porowe). Oba te zbiorniki pozostają często w związku hydrologicznym, tworząc przypowierzchniowy, pierwszy poziom wód gruntowych. Poziom ten bezpośrednio reaguje na istniejące warunki hydrologiczne, a jego wydajność jest bardzo zmienna i uzależniona od wielkości opadów atmosferycznych. Jednocześnie jest to poziom najbardziej narażony na zanieczyszczenia. W związku z tym, obszar ten, uznany został za obszar wymagający najwyższej (ONO) i wysokiej ochrony (OWO)1. Ma to swoje uzasadnienie w fakcie, iż jest to zbiornik płytki, w obrębie utworów czwartorzędowotrzeciorzędowych, słabo lub zupełnie nieizolowany od powierzchni utworami słabo przepuszczalnymi bądź nieprzepuszczalnymi. O konieczności ochrony zbiornika wód podziemnych świadczy fakt, iż nie tylko w przyszłości ale już obecnie stanowi on podstawowe źródło zaopatrzenia w wodę mieszkańców gminy. Na terenie powiatu znajdują się bogate złoża leczniczych wód solankowych. Odbywa się produkcja wód mineralnych magnezowo-wapniowych (BRZOZÓWZDRÓJ PLUS). 1 A.S. Kleczkowski, 1988; Mapa obszarów głównych zbiorników wód podziemnych w Polsce wymagających szczególnej ochrony w skali 1: , Instytu Hydrogeologii i Geologii Inżynierskiej AG-H w Krakowie. 48

49 II Zanieczyszczenie środowiska Na terenie powiatu bierze początek kilka strumyków i potoków. Stan czystości cieków wodnych jest zróżnicowany i pozostawia wiele do życzenia. U źródeł jest dobry, natomiast w miarę nasilenia się terenów zabudowanych wyraźnie się pogarsza. Występują tu duże ilości źródeł i źródełek oraz terenów wodonośnych o dobrej jakości wody. Regulacja tych spraw wymaga dużych nakładów zarówno na oczyszczenie i regulację koryt rzek, potoków i strumyków, rowów melioracyjnych a przede wszystkim na rozpoczętą budowę sieci kanalizacyjnej dla pozostałych miejscowości. Konieczna jest też zmiany mentalności mieszkańców co do potrzeby ochrony źródeł i przepływu wody oraz całego środowiska naturalnego. Potencjalnymi źródłami zanieczyszczenia wód są niekontrolowane zrzuty wód komunalnych, powierzchniowe spływy lub infiltracje wód skażonych bitumitami (pochodne paliw), inne związki chemiczne ze składowisk odpadów lub magazynowanych substancji chemicznych (np. nawozów sztucznych, środków ochrony roślin, farb, akumulatorów, lekarstw itp.) W korytach rzek i potoków często występują dzikie wysypiska śmieci i odpadów gospodarskich. Liczba odpadów wytworzonych i nagromadzonych ogółem w regionie krośnieńsko przemyskim wynosi ogółem 154 tys. ton, z czego: 111,2 poddanych jest odzyskowi - 72,2%, 32,7 unieszkodliwionych 21,1%, 10,1 magazynowanych czasowo 6,6%. Ilość dotychczas nagromadzonych w Regionie odpadów wynosi 270,7 tys. ton. Mało intensywne sposoby gospodarowania w rolnictwie sprzyjają zachowaniu czystości gleb. Gleby w powiecie brzozowskim wymagają jednak znacznych nakładów na obniżenie kwasowości zwiększenie zawartości próchnicy i wyrównania proporcji podstawowych składników odżywczych. Stopień czystości powietrza jest dobry i mieści się poniżej obowiązujących w tym zakresie norm. Pewien wyjątek stanowią obszary położone wzdłuż drogi krajowej nr 9. Biorąc pod uwagę przewagę wiatrów południowych, największe zagrożenie stanowią zakłady przemysłowe położone o kilkadziesiąt kilometrów na południe na terenie Słowacji. Wpływ na stan czystości powietrza w powiecie mają 49

50 również zakłady przemysłowe oraz Brzozowa. Skutki działalności tych zakładów w postaci obniżonego ph deszczu oraz opadu pyłów stwierdzić można szczególnie w okresie zimowym. Spowodowane jest to zmniejszonym w tym okresie działaniem ochronnym lasów Pogórza Środkowobeskidzkiego. Udział zanieczyszczeń zatrzymanych w urządzeniach do redukcji zanieczyszczeń kształtuje się dla regionu krośnieńsko przemyskiego na poziomie 98% dla zanieczyszczeń pyłowych i 15,9% dla zanieczyszczeń gazowych (województwo podkarpackie: pyłowych 98,6%, gazowych 14,5%), co jest wartością porównywalną do średniej wojewódzkiej. II.1.3 Uwarunkowania kulturowe Powiat ma do zaoferowania wiele atrakcji turystycznych, zwłaszcza w dziedzinie turystyki kwalifikowanej. W obrębie Czarnorzecko-Strzyżowskiego Parku Krajobrazowego znajdują się rezerwaty ("Prządki", "Góra Chełm", "Herby"), ścieżki przyrodnicze (CzarnorzekiDział", "Przy zamku Kamieniec", "Zamek Kamieniec - Prządki"), ścieżki rowerowe ( Śladami Zamieszańców, "Wokół Kamieńca i Prządek"). Przez tereny parku przebiegają szlaki turystyczne (zielony, niebieski i czarny), które prowadzą przez najbardziej atrakcyjne miejsca. Do najważniejszych zabytków na terenie parku należą: Zamek Kamieniec w Odrzykoniu, będący w przeszłości w posiadaniu Aleksandra Fredry, cerkwie w Rzepniku, Bonarówce, Węglówce, Krasnej. Park reprezentuje walory wspinaczkowe (okolice zamku Kamieniec) oraz walory speleologiczne (sztolnie na Królewskiej Górze). Wśród elementów kulturowych zwracają uwagę liczne stanowiska archeologiczne - dowody wczesnego osadnictwa. Najciekawsze z nich to osada kultury łużyckiej z początków epoki żelaza na stoku Prządek, cmentarzysko kurchanowe i grodzisko na górze Sokolec oraz widoczne w krajobrazie ruiny jednej z najstarszych średniowiecznych warowni na Podkarpaciu - zamek Kamieniec. Zabytki architektury to cerkwie, kościoły oraz zespoły dworsko pałacowe. Niedaleko do granic parku znajdują się dwa rezerwaty położone na terenie powiatu brzozowskiego a mianowicie Rezerwat Cisy w Malinówce i Kretówki. Rezerwat "Kretówki" położony jest pomiędzy Jabłonicą Polską a Orzechówką, 50

51 zajmuje powierzchnię ok. 95ha. Drzewostan to las mieszany z przewagą sosny, ale licznie występuje tu również buk, jodła, dąb szypułkowy, grab, jarzębina, brzoza brodawkowata i inne. Pojedynczo i grupowo w ilości ok. 450 sztuk występują także cisy, w wieku ok lat. Z chronionych roślin żyją tu wawrzynek wilcze łyko, bluszcz pospolity, widłak jabłocowaty. Osobliwością jest występowanie sałatnicy leśnej, gatunku chronionego dla flory wschodniokarpackiej. Znacznie więcej okazów cisa znajduje się w Rezerwacie "Cisy w Malinówce", o powierzchni ok. 4ha, położonym na wzgórzu opadającym ku wsi, oddzielającym dolinę rzeki Wisłok od doliny Stobnicy. Drzewostan ma charakter mieszany, składa się w głównej mierze z sosny i jodły z domieszką dębu, buka, grabu i jarzębu. Na stosunkowo niewielkiej powierzchni znajdziemy tu 1065 okazów cisa w różnych klasach wieku. Jest to jeden z bogatszych i dobrze zachowanych drzewostanów cisowych w kraju, tym ciekawszy, że cisy z Malinówki kwitną i owocują. Rezerwat utworzono już w 1958 r. Inną formą ochrony przyrody, a ściślej mówiąc jej pojedynczych okazów, jest system pomników przyrody. Występują one także na terenie powiatu brzozowskiego, żeby wspomnieć tu okazy pojedyncznych drzew - jak dęby, jesiony czy lipy wpisane do rejestru przez konserwatorów przyrody. Spotkać je można m.in. w Grabownicy, Domaradzu, i w Nozdrzcu, gdzie znajdują się 4 lipy szerokolistne i 5 dębów szypułkowych oraz miłorząb dwuklonowy. Obok walorów przyrodniczych i bogatej przeszłości powiat brzozowski może poszczycić się również unikatowymi w skali europejskiej zabytkami kultury materialnej. Przebiegający tędy Szlak architektury drewnianej obejmuje budowle niezwykle cenne i rzadkiej urody. Jak wielkie jest bogactwo i różnorodność zabytków znajdujących się na terenie powiatu brzozowskiego obrazuje poniższe zestawienie. Niezbicie z niego wynika, że na stosunkowo niewielkim terenie są zgrupowane bardzo liczne obiekty zabytkowe, w tym budowle należące do czołówki zabytków europejskich. Wymieńmy choćby wspaniałe, gotyckie kościoły w Haczowie i Bliznem, perły architektury drewnianej, oba wpisane na światową listę dziedzictwa zabytków UNESCO. Mało kto również wie, że nie trzeba jechać aż w Bieszczady, żeby zobaczyć architekturę cerkiewną. To właśnie tu, w Uluczu znajduje się najstarsza drewniana cerkiew greckokatolicka w Polsce obiekt unikatowy i godny najwyższej uwagi. Cerkwie, zamienione dziś na kościoły rzymskokatolickie znajdują się również w innych miejscowościach powiatu. Powiat brzozowski kryje w sobie także zabytki 51

52 architektury dworskiej, możemy tu zobaczyć wspaniałe pałace (jak te we Wzdowie czy Nozdrzcu), jak również malownicze, staropolskie dworki, w które obfituje zwłaszcza gmina Dydnia. Z dala od głównych tras, wśród malowniczych i dzikich wzgórz, kryją się niepowtarzalne zabytki. Niektóre z nich już dzisiaj służą turyście, jak choćby pałac w Nozdrzcu, który jest przykładem umiejętnego wykorzystania walorów powiatu i jego turystycznej promocji. Wspaniale usytuowany nad Sanem, starannie odrestaurowany pałac jest oazą piękna i spokoju. Znajduje się tu ośrodek wypoczynkowy, którego reklama brzmi "Wypocznij jak hrabia" i nie ma w tym żadnej przesady. Warto zaznaczyć, że na terenie powiatu są jeszcze obiekty czekające na swego właściciela i być może będą zamienione w przyszłości na pensjonaty czy zajazdy. Poniższa tabela przedstawia zestawienie zabytków powiatu brzozowskiego Tabela 5. Zabytki powiatu brzozowskiego Rodzaj zabytku Charakterystyka Kościół parafialny pw. Zbudowany został w latach 1676 Przemienienia Pańskiego 1686 w stylu barokowym, w fasadzie przykuwają uwagę wysmukłe wieże wzniesione w latach oraz dwie barokowe kaplice po obu stronach korpusu. Wewnątrz barokowy ołtarz główny z obrazem przedstawiającym Ukrzyżowanie Chrystusa. Obok kościoła dzwonnica z około 1745 r. Budynek Towarzystwa Budynek został wzniesiony wg Gimnastycznego Sokół z projektu Jana Sasa Zubrzyckiego 1910 r. Ratusz z XIX wieku W ratuszu znajduje się Muzeum Regionalne im. Adama Fastnachta Pałac Starzeńskich Pałac został gruntownie przebudowany w XIX stuleciu i nabrał cech charakterystycznych dla eklektyzmu. Przed dawnym podjazdem króluje, jak za dawnych czasów, czterofilarowy portyk, dźwigający potężny, reprezentacyjny taras na piętrze. Zwraca też na siebie uwagę charakterystyczny, ozdobny dach przykrywający środkową część pałacu. Kościół neogotycki Kościół neogotycki wzniesiony został w latach , 52 Lokalizacja Brzozów Brzozów Brzozów Grabownica Starzeńska Grabownica Starzeńska

53 z wyposażeniem barokowym i cennymi obrazami św. Mikołaja z 1633 roku i św. Piotra z 1720 roku. Kościół drewniany pw. Św. Kościół drewniany pw. Św. Stanisława Biskupa Stanisława Biskupa Męczennika Męczennika z 1556 roku, rozbudowany pod koniec XIX stulecia (dodano kaplicę południową i północną, przebudowano zakrystię, przedłużono nawę). Wewnątrz na uwagę zasługuje barokowe wyposażenie ołtarz główny przeniesiony z kościoła Kapucynów w Bliznem, krucyfiks z XVII wieku, podobnie datowana chrzcielnica kamienna. Dwór drewniany Klasycystyczny dwór drewniany z XVIII wieku, na podmurówce kamiennej, przebudowany w 1921 roku. Sanktuarium Maryjne Jedno z ważniejszych Sanktuariów Maryjnych z cudownym obrazem Zaśnięcia i Wniebowzięcia Matki Bożej czczonym od XVI wieku. Obecny kościół i przylegający do niego klasztor zaczęli wznosić w 1728 roku sprowadzeni do Starej Wsi Paulini. Kościół pod wezwaniem Wniebowzięcia NMP został konsekrowany w 1760 roku przez biskupa przemyskiego Wacława Sierakowskiego, jednocześnie przeniesiono do niego cudowny obraz, natomiast stary drewniany kościółek wkrótce rozebrano. Zespół klasztorny należy do najcenniejszych zabytków regionu. Potężny, późnobarokowy kościół z dwuwieżową fasadą króluje nad okolicą. Wewnątrz, w okazałym barokowym ołtarzu, znajduje się kopia zniszczonego przez pożar w 1968 roku, łaskami słynącego obrazu Matki Bożej. Do świątyni przylega podobnie datowany klasztor (obecnie siedziba księży jezuitów), rozbudowany w I połowie XIX wieku. W klasztornej bibliotece przechowywane są cenne starodruki, niektóre nawet z XVI wieku. 53 Humniska Humniska Stara Wieś

54 Drewniany kościół Drewniany kościół z I połowy XIX wieku przeniesiony z Jasionowa wraz z cenną, XVI wieczną płytą nagrobną Wadowskiego. Spichlerz z I połowy XIX w. Zmiennica Park podworski z kapliczką Maryjną z 1850 r. Gotycki kościół drewniany Gotycki kościół drewniany pw. Św. Mikołaja Biskupa, wzniesiony prawdopodobnie w XV stuleciu; wewnątrz znajduje się łaskami słynący obraz Matki Bożej Nieustannej Pomocy z XVIII wieku, z pierwotnego wyposażenia zachowała się późnogotycka chrzcielnica kamienna; obok kościoła drewniana dzwonnica z XVI wiecznym dzwonem. Gotycki kościół drewniany Drewniany, gotycki kościół z końca XV wieku, wielokrotnie przebudowywany; wewnątrz barokowy ołtarz główny z obrazem Matki Bożej ze świętymi Anną i Joachimem z 1628 roku w XVIII wieku należała do biskupa Dwór, park, spichlerz przemyskiego Wacława Sierakowskiego, w następnym stuleciu władali nią Dydyńscy i Pohoreccy. Po dawnych właścicielach zachował się mocno zniszczony i niechlujnie remontowany w latach 50 dwór, pozbawiony obecnie swoich klasycystycznych cech. Wewnątrz czytelny jest jeszcze dawny układ wnętrz, a w sieni można znaleźć miejsce po kominku. Stosunkowo dobrze zachowany jest stary park krajobrazowy, w którym rośnie kilka pomnikowych lip i wiązów. Obok dworu, zwraca uwagę oryginalny, drewniany spichlerz. Kościół pw. Św. Michałą Kościół neogotycki z 1822 roku, Archanioła z zachowanym wewnątrz barokowym wyposażeniem pochodzącym z rozebranego w XVIII stuleciu kościoła. Kościółek drewniany Z 1921 roku kościółek drewniany wzniesiony w I połowie XVII wieku Zmiennica Spichlerz Park 54 Zmiennica Domaradz Golcowa Dydnia Dydnia Grabówka

55 Cerkiew Dworek Pański dom Drewniany kościół Dwór Drewniana cerkiew Dwór przez Hieronima Nagórskiego. opuszczona murowana cerkiew greckokatolicka z połowy XIX wieku. Klasycystyczny dworek, poprzedzony wspaniałym, rozległym parkiem krajobrazowy z przełomu XVIII i XIX stulecia, pnącymi się łagodnymi terasami przed jego fronton. Dawna siedziba Słoneckich, Jaruntowskich i Kraińskich. Wzniesiony pod koniec XVIII wieku reprezentuje styl wczesnoklasycystyczny, choć widoczne są też zmiany dokonane podczas jego przebudowy w 1914 roku.. Elegancki w swej klasycznej formie, ozdobiony symetrycznie rozplanowanymi oknami i poprzedzony smukłymi kolumnami Drewniany kościół pw. Matki Bożej Częstochowskiej, wybudowany w latach , wzorowany na kościółkach podhalańskich. Klasycystyczny dwór powstały na przełomie XVIII i XIX stulecia, należący ongiś do Korczyńskich i Reitzensteinów; parterowy, zbudowany na planie wydłużonego prostokąta, z symetrycznie rozmieszczonymi oknami, ozdobiony skromnym, czterofilarowym portykiem z trójkątnym przyczółkiem; całość przykrywa czterospadowy dach z lukarnami; obok dworu usytuowana jest podobnie datowana, murowana oficyna, ze szkarpami w narożnikach; szlachetną prostotę i klasyczne piękno dworku podkreśla XVIII wieczny park ze stawami. Wybudowana w 1927 roku, zamieniona po 1947 roku na kościół rzymskokatolicki; wewnątrz zwraca uwagę późnobarokowy ołtarz główny, pochodzący z cerkwi w Kluczu. Dwór z początku XIX wieku należący do Bobczyńskich i Dydyńskich; usytuowany przy głównej drodze, poprzedzony jest zarośniętym stawem i zaniedbanym parkiem; 55 Grabówka Jabłonka Jabłonka Jabłonka Końskie Końskie Krzemienna

56 Cerkiew Cerkiew Rządcówka Dworek, park Cerkiew Cerkiew obszerna, piętrowa budowla, skromna w detale architektoniczne, z wyróżniającym się we frontonie portykiem należy do typowych dworów XIX stulecia. Dawna cerkiew greckokatolicka z 1867 roku z cennym obrazem Pokłonu Trzech Króli z II połowy XVI wieku Krzemienna Dawna cerkiew greckokatlicka pw. Zaśnięcia Matki Bożerj z 1759 roku, przebudowana nieudolnie w 1971 roku, zatraciła swe cechy stylowe. Murowana rządcówka folwarku Dydyńskich z 1868 roku Krzywe przepiękny park w typie krajobrazowym, usytuowany na malowniczym wzniesieniu; wśród wiekowych dębów i lip kryje się opuszczony i niszczejący dworek z końca XIX wieku, własność Wiktorów i Kraińskich; w tym miejscu stał wcześniejszy dwór z XVIII wieku, o czym świadczą zachowane piwnice, sklepione kolebkowo, na których wzniesiono dzisiejszy dwór. Drewniana greckokatolicka cerkiew pw. Przemienienia Pańskiego wzniesiona w 1828 roku dzięki fundacji Tekli z Bogdańskich Podhoreckiej. Drewniana cerkiew greckokatolicka, o cechach obronnych pw. Wniebowstąpienia Pańskiego; zbudowana w latach jest najstarszą zachowaną cerkwią w Polsce; obiekt o randze międzynarodowej, szczególnie wart uwagi; wewnątrz zachowała się polichromia z XVII wieku przedstawiająca sceny z życia Chrystusa oraz ikonostas z 1682 roku; cerkiew w okresie staropolskim wchodziła w skład klasztoru bazylianów, najprawdopodobniej również drewnianego, otoczonego podwójnym kamiennym murem rozdzielonym fosą; w umocnienia Niebocko 56 Krzywe Obarzym Ulucz

57 Zespół dworski Dwór Drewniany kościół obronne wkomponowane były dwie baszty drewniane (od wschodu i zachodu). Resztki XIX-wiecznego zespołu dworskiego - piwnica z 1827 roku i pozostałości XIX-wiecznego parku krajobrazowego z aleją kasztanową i pomnikowymi dębami. Murowany dwór Sękowskich z 1845 roku, przebudowany w 1920 roku; parterowy, na planie prostokąta, z mieszkalnym poddaszem, z facjatami; na osi ganek z czterema kolumnami, dźwigającymi balkon. Gotycki, drewniany kościół z końca XIV wieku, najstarszy i największy tego typu zabytek w Polsce (wpisany na listę światowego dziedzictwa UNESCO), kryjący w swym wnętrzu piękną gotycką Pietę z ok roku; tradycja od dawna wiązała budowę tego drewnianego kościoła w Haczowie z królową Jadwigą żoną Władysława Jagiełły. Ostatnie badania historyków sztuki potwierdziły tezę, iż istniejący do dzisiaj kościół haczowski to pierwsza świątynia w tej miejscowości, wzniesiona pod koniec XIV wieku. Służył on kultowi religijnemu przez prawie sześć wieków, kiedy to w roku 1948 nabożeństwa ze starego kościoła zostały przeniesione do nowego postawionego przed II wojną światową. Kościół został przejęty przez państwo a po wielu perypetiach nie pozostających bez wpływu na stan zabytku, w roku 1980 na fali "Solidarności" ponownie przejęty przez parafię rzymskokatolicką w Haczowie. Szczególnie ważnym odkryciem było odsłonięcie XV-wiecznej gotyckiej polichromii wewnątrz kościoła, którą zakonserwowano. Po wieloletnich staraniach zabytkowy kościół w Haczowie wraz z pięcioma innymi kościołami drewnianymi Polski południowo - wschodniej został 3 lipca 2003r. wpisany na Listę 57 Witryłów Wydrna Haczów

58 Zespół dworski Kościół Cerkiew Kamienna figura Zespół zabudowań podworskich Pałac Kościół drewniany Światowego Dziedzictwa Kultury UNESCO. W starym drewnianym kościele w Haczowie od roku 2000 odprawiane są nabożeństwa na które przychodzą i przyjeżdżają liczni wierni i turyści, którzy chcą zobaczyć ten piękny, unikatowy w skali światowej zabytek. Zespół zabudowań podworskich z XVIII wieku; w otoczeniu starego parku - zespół dworski, zniszczony po 1944 r.: murowana oficyna z końca XVIII w., kaplica z 1820 r, oranżeria z II połowy XIX wieku oraz dwór barokowo klasycystyczny Urbańskich z XVII w., później przebudowany i częściowo rozebrany obecnie w odbudowie. Kościół rzymskokatolicki z XIX w., zaprojektowany przez Jana Sasa Zaburzyckiego Dawna cerkiew greckokatolicka pw. św. Kosmy i św. Damiana, wzniesiona w 1761 r.; murowana z kamienia, potynkowana; otoczona murem z kamienia; dach i wieża w 2004r. przebudowane. Kamienna figura przydrożna w kształcie słupa, zwieńczona latarnią, z 1856 r. Zespół zabudowań podworskich z XIX wieku w otoczeniu krajobrazowego parku z pierwszej połowy XIX wieku, składający się z parterowego, klasycystycznego dworu Truskolaskich i Dzieduszyckich oraz spichlerza zi połowy XIX wieku. Zabytkowy pałac Ostaszewskich wzniesiony ok roku, gruntownie przebudowany w XIX wieku przez Adama Ostaszewskiego, usytuowany w rozległym parku o charakterze krajobrazowym. Obecnie znajduje się tu siedziba Uniwersytetu Ludowego, kształcącego animatorów kultury w dziedzinie rękodzieła artystycznego. Gotycki kościół drewniany pw. 58 Haczów Trześniowa Jabłonica Buków Jasionów Wzdów Blizne

59 Wikarówka Kaplica pw. św. Michała Drewniany kościół Zespół dworski Wszystkich Świętych powstały pomiędzy 1407 a 1470 r. Wpisany na listę światowego dziedzictwa zabytków UNESCO w lipcu 2003 r., przede wszystkim ze względu na unikatową polichromię pokrywającą całe niemal wnętrze świątyni. Polichromia w kościele w Bliznem wykonywana była na przestrzeni kilku stuleci - od XVI do XVIII wieku Polichromia przedstawia tzw. "liber pauperum" (księgę ubogich), czyli obrazkowy przekaz biblijny dla ludzi nie wykształconych. W bocznym ołtarzu znajduje się cudowna figura Matki Boskiej Łaski Pełnej z drewna lipowego nieznanego autorstwa (ok. 1500r.). W ołtarzu głównym XVIIwieczny obraz z kręgu Tomasza Dolabelli Zwiastowania NMP. Kościół malowniczo otoczony zespołem plebańskim. W drewnianej wikarówce, zbudowanej przed 1699 r., znajduje się muzeum parafialne z cennymi przedmiotami, pochodzącymi z kościoła. XIX wieczna kaplica usytuowana na wzgórzu Michałek wybudowana została w miejscu klasztoru kapucynów (XVII w.) i jeszcze wcześniejszej kaplicy (XVII w.), stanowiącej wotum dziękczynne po najeździe Tatarów. Drewniany Kościół pod wezwaniem Wszystkich Świętych w Bliznem, wzniesiony w połowie XV w., zbudowany jest w stylu późnogotyckim, o konstrukcji zrębowej, na kamiennym podmurowaniu. Najcenniejszym walorem tego zabytku jest wnętrze, a przede wszystkim polichromia pokrywająca ściany wykonana na przestrzeni kilku stuleci (XVI - XVIII wiek). W bocznym ołtarzu cudowna figura Matki Bożej Łaski Pełnej, wyrzeźbiona przez nieznanego artystę ok roku. Dwór usytuowany wśród resztek 59 Blizne Blizne Blizne Jasienica

60 Drewniany kościół Pomnik Dwór Zespół pałacowy Kościół parku o charakterze krajobrazowym, własność Wysockich z XVIII wieku (fragment portyku kolumnowego), rządcówka z XIX wieku, 2 spichlerze i stajnie z XIX wieku. Drewniany, barokowy kościół pw. Niepokalanego Poczęcia NPM z 1770 r., fundacji Ignacego Załuskiego.; w dzwonnicy XVwieczny dzwon; do ogrodzenia kościoła przylega murowana kaplica wzniesiona w 1891 roku. Pomnik (płyta) ku pamięci zagłady 800 Żydów w 1942 r. Położony na niewielkim wzgórzu w otoczeniu parkowym dawny dwór Bukowskich i Potockich pełni obecnie rolę Środowiskowego Domu Samopomocy Anna. Wzniesiony został na miejscu starszego dworu w drugiej połowie XIX stulecia i utrzymany w stylu eklektyzmu. Zbudowany na planie czworoboku, piętrowy i podpiwniczony. Od frontu ozdabia go portyk wgłębny na parterze, zwieńczony loggią na piętrze. Ciekawy, wysoki dach tworzy po bokach frontu dwie pseudowieże nadając pałacowi charakter myśliwskiego zameczku. Późnoklasycystyczny zespół pałacowy z I połowy XIX wieku z 1843 roku. Powstał według projektu Seweryna Fredry, brata znanego komediopisarza Aleksandra dla ówczesnego właściciela Nozdrzca Ludwika Skrzyńskiego. Zachowały się resztki pałacowego parku utrzymanego w stylu angielskim a w nim stare lipy, miłorzęby, dęby szypułkowe, graby, jesiony i brzozy. Po 1920 roku pałac został odbudowany ze zniszczeń wojennych, a obecnie mieści się tu ośrodek wypoczynkowy; jeden z najpiękniejszych zabytków powiatu. Barokowy kościół parafialny pw. Św. Stanisława Biskupa z 1746 roku. 60 Rosielna Jasienica Rosielna Jasienica Rosielna Izdebki Nozdrzec Nozdrzec

61 Kościół Cerkiew Zespół parkowy Ogrody Zespół parkowy Kościół drewniany (była cerkiew greckokatolicka) z 1860 r.; wewnątrz cenne sprzęty i księgi liturgiczne Drewniana cerkiew greckokatolicka pw. Podwyższenia Krzyża Św.; zbudowana w 1889 r., W 1946 r. zamieniona została na kościół filialny. Obok dzwonnica z kamienia, wzniesiona w XIX w. W niej dzwon datowany na rok Niewielki park miejski, rozplanowany na rzucie kwadratu. Drogi promieniście rozchodzące się do naroży parku i zbieżne w jednym centralnym punkcie. Starodrzew pochodzi z I połowy XX w. W samej Zmiennicy, ze starego układu historycznego pozostał na dużych powierzchniach starodrzew lipowodębowy. W zbiorowiskach roślinnych, zwłaszcza na ich obrzeżach, jak również nad stawem i kanałem wodnym, występują zwarte nasadzenia z lipy szerokolistnej i drobnolistnej. Za kościołem, w górnej części, stanowią one zwartą kulisę lipową na odcinku 250 m. Dość liczny jest modrzew europejski, zwłaszcza w nowych nasadzeniach, sosna wejmutka i sosna pospolita. W runie roślin zielonych na dużych powierzchniach notuje się śnieżycę wiosenną. Polany pokryte są na dużych powierzchniach przez rdest sachaliński. Siedliska Osiemnastowieczne ogrody rozplanowane na rzucie zbliżonym do kwadratu z dużą polana z grupą sosny czarnej i modrzewia europejskiego. W parku dworskim ze starodrzewia ocalały pozostałości naturalnych zbiorowisk z wiązem górskim, klonem polnym, klonem zwyczajnym. Dominującym gatunkiem w zbiorowiskach parkowych jest grab pospolity, lipa drobnolistna i szerokolistna, dąb szypułkowy i wiąz górski. Notuje się także duże Humniska 61 Wara Brzozów Haczów

62 Ogrody Ogrody Ogrody skupienie derenia jadalnego. Ogrody rozplanowane zostały na skłonie wierzchowiny i pośród pól ornych. Starodrzew jest wyraźnie dominującym elementem w bezleśnym krajobrazie wsi. W rozplanowaniu ogrodów wyróżnić można dwie fazy. Na folwarku w otoczeniu starego parterowego dworu oraz drewnianego spichlerza zachowane są z I połowy XIX w. naturalnego pochodzenia zbiorowiska roślinne z pomnikowymi drzewami: topoli białej, jesionu wyniosłego i lipy szerokolistnej. W otoczeniu pałacu, pochodzącego z początku XX w. jest założenie ogrodu, rozplanowane na rzucie kwadratu. Krajobrazowe ogrody z przełomu XIX i XX w. O świetności ogrodów świadczą nie tylko rozległe naturalne zbiorowiska leśno-parkowe, szerokie i długie aleje dębowe z główną drogą dojazdową wysadzoną dębami, zwarte kulisy zewnętrzne, ale także zachowany pałac Ostaszewskich. Ostatnią fazę budowy ogrodów datować można na drugą połowę XIX w. W fazie tej dominuje układ wielopromienisty Wdowie asymetryczny, aczkolwiek w najbliższym otoczeniu pałacu od elewacji ogrodowej występuje układ symetryczny pięciopromienisty. W otoczeniu kopca wyraźnie przeważa układ gwieździście symetryczny. Ogrody krajobrazowe, rozplanowane w dolinie potoku. Centralna część ogrodów wraz z rozległym parterem wodnym zajmuje całą szerokość doliny. Na osi bocznej, tj. wzdłuż potoku i pod wysokimi skarpami liczne meandry wraz ze starodrzewem stanowią malownicze i naturalne uroczysko. Nad całym założeniem góruje wysoka, zalesiona skarpa nad potokiem oraz niecka i koryto potoku z licznymi starymi 62 Jasionów Wzdów Jasienica Rosilena

63 Ogrody Ogrody olchami czarnymi. Główne zbiorowiska roślinne o charakterze półnaturalnym skupione są na dolnym tarasie, na obrzeżu stawu na groblach i nad potokiem. W otoczeniu górnego folwarku zachowały się resztki dąbrowy, głównie na jego obrzeżu. Ogrody krajobrazowe rozplanowane zostały w XVIII stuleciu. Usytuowane są nad potokiem Dydyńskim, na średniej i górnej terasie doliny oraz wysokich skarpach zbocza. Ogrody wkomponowane są w naturalny krajobraz leśny. Las zachowany jest jeszcze na dużych powierzchniach z udziałem: dębu, grabu, jesionu oraz buka i olszyny szarej. W parku rośnie wiele pojedynczych starych jesionów, dębów szypułkowych i topól czarnych. Ogrody w Dydni, poprzez znaczne zróżnicowanie i rzeźbę terenu, położone są w jednym z najciekawszych miejsc w kraju. Ogromne wrażenie wywołuje stroma i długa skarpa, pokryta lasem gradowym i duża polana leżąca u jej stóp z meandrami potoku. Osiemnastowieczny ogród tarasami opadający ku północy. Z tarasów otwierają się szerokie osie widokowe w kierunku potoku oraz na przeciwległe wzniesienia. W starodrzewie, w obrębie naturalnego pochodzenia grup drzew, widoczne są późniejsze nawarstwienia komponowanych nasadzeń. Ogrody w Jabłonce należą do ciekawszych rozplanowań na Podkarpaciu. Atrakcyjność rozplanowań podkreśla eksponowane stanowisko dworu i ogrodu usytuowanego na skarpie, jak również szerokie osie widokowe. Pierwotnie w dolinie potoku, tj. na osi widokowej od dworu rozplanowane były stawy gospodarcze i parter wodny. W składzie florystycznym zanotowano ponad 60 gatunków 63 Dydnia Jabłonka

64 Park dworski wraz z zabudowaniami roślin drzewiastych oraz krzewów. Park dworski z II poł. VIII w. Stojacy tam modrzewiowy dworek (1860r.) częściowo spalony (1996r.), jest obecnie odrestaurowany. Ponadto zachowały się zabudowania dworskie: oficyna murowana z II poł. IX w., drewniany, spichlerz, murowana rzadcówka oraz murowana owczarnia. 64 Trześniowa

65 II.1.4 Uwarunkowania historyczne Na terenie powiatu brzozowskie zlokalizowanych jest wiele obiektów architektonicznych o dużym znaczeniu historycznym. Do najważniejszych można zaliczyć: 1. Kościół parafialny pw. Przemienienia Pańskiego w Brzozowie. Zbudowany został w latach a konsekrowany w 1688 r. Wieże wzniesione zostały w latach Świątynia ma charakter barokowy, orientowany, murowana jest z cegły i kamienia, potynkowana. W Świątyni znajduje się Trójnawowa, bazylikowo - emporowa, z dwuwieżową fasadą oraz parą późnobarokowych kaplic po obu stronach korpusu: Matki Bożej Ognistej św. Wincentego a Paulo. Prezbiterium jest jednoprzęsłowe, zamknięte półkolistą absydą. Po jego bokach znajdują się dwie symetryczne przybudówki, mieszczące od północy zakrystię, od południa dawny skarbiec. Ołtarz główny wykonano w latach , w stylu barokowym. Jest on jednokondygnacyjny, z sześcioma uskokowo ustawionymi kolumnami na wysokim cokole i ze zwieńczeniem ujętym pilastrami. 2. Drewniana cerkiew greckokatolicka pw. Wniebowstąpienia Pańskiego Perłą w koronie zabytków architektury sakralnej jest Ulucz. Na górującym nad wsią wzgórzu Dębnik, otoczona starodrzewem, stoi, najstarsza w Polsce cerkiew. Według tradycji wzniesiona w latach , przekształcona w drugiej połowie XVII i w XIX wieku. Wewnątrz polichromia z XVII w., zachowana na północnej ścianie nawy, ze scenami z życia Chrystusa. Niekompletny ikonostas datowany jest na rok Jego autorami są Stefan Dżengatowycz i Michał Wiszecki. Cerkiew w okresie staropolskim wchodziła w skład klasztoru bazylianów, najprawdopodobniej również drewnianego, otoczonego podwójnym kamiennym murem rozdzielonym fosą. W umocnienia obronne wkomponowane były dwie baszty drewniane (od wschodu i zachodu). W klasztorze tym prowadzono szkołę rzeźbiarzy cerkiewnych wyrabiających m.in. ikonastasy. Ulucka cerkiew ma konstrukcję zrębową, z podwaliną na kamiennym podmurowaniu, trójdzielną. Prezbiterium zamknięte trójbocznie, nakryte pięciopołaciowym dachem. Wydatny okap dachu babińca wsparty od zachodu ośmioma słupami z mieczami. 65

66 Wewnątrz polichromia z XVII w., zachowana na północnej ścianie nawy, ze scenami z życia Chrystusa. 3. Kościół pw. NMP oraz klasztor w Starej Wsi, z drugiej połowy XVII wieku, W kościele znajdował się drewniany kościół posiadający trzy ołtarze. Zapewne zostały one przeniesione do wzniesionego w jego miejsce w 1698 r. nowego pw. NMP. W inwentarzu tego kościoła z roku 1729 wymieniony jest cudowny obraz Zaśnięcia i Wniebowzięcia Matki Bożej, który już wówczas znajdował się w głównym ołtarzu i był przedmiotem kultu. Był to właśnie obraz Pani Starowiejskiej. Na podstawie badań historyków sztuki można przyjąć, że starowiejski cudowny obraz wykonany został na deskach lipowych i jodłowych na początku XVI stulecia. Należał do dzieł malarskich z przełomu stylów: późnogotyckiego i wczesnorenesansowego. Po przybyciu do Starej Wsi Paulini podjęli się dzieła budowy murowanego kościoła i klasztoru. Przy budowie, zwłaszcza świątyni, działali najprawdopodobniej artyści sprowadzeni z zagranicy. Późnobarokową bryłę kościoła zdobią wewnątrz bogate podziały architektoniczne, a jego dwuwieżowa fasada była porównywana z fasadą kościoła w Spital am Phyrn w Austrii, będącą dziełem architekta J.M. Prunnera. Sam budynek klasztorny zatracił podczas późniejszych przeróbek wiele ze swego pierwotnego wyglądu. 2 VII 1760 r. nowy kościół pod wezwaniem Wniebowzięcia NMP został konsekrowany przez biskupa przemyskiego, Wacława Hieronima Sierakowskiego. W dniu tym cudowny obraz Zaśnięcia i Wniebowzięcia Matki Bożej został uroczyście przeniesiony do obecnej świątyni. Kilkanaście lat później dawny drewniany kościół starowiejski został rozebrany. Późnobarokowy kościół oraz klasztor w Starej Wsi są cennymi zabytkami Pogórza Dynowskiego. Murowany, trzynawowy, bazylikowy z transeptem i dwuwieżową fasadą, na planie prostokąta - został zbudowany w latach Fasada kościoła jest trójdzielna, rozczłonkowana zdwojonymi pilastrami jońskimi. Ponad belkowaniem posiada dwie kondygnacje wież. Drugą kondygnację wież nadbudowano w latach , wg projektu o. Macieja Czyhira. Hełmy wież spaliły się podczas pożaru w 1886 r. a zostały odbudowane na początku ostatniego dziesięciolecia XIX wieku. Centralnym punktem kościoła jest ołtarz główny, znajdujący się w prezbiterium. Ołtarz jest murowany, pokryty dekoracją ze stiuku i sztucznego marmuru, w stylu późnego baroku, wzniesiony w latach Jest wzorowany na ołtarzu głównym Wniebowzięcia Matki Bożej kościoła paulinów na 66

67 Jasnej Górze. W polu głównym ołtarza znajduje się kopia spalonego w 1968 r. wczesno-renesansowego cudownego obrazu z pierwszych lat XVI stulecia, przedstawiającego Zaśnięcie i Wniebowzięcie Matki Bożej. Ołtarz główny po częściowym spaleniu w roku 1968, został w latach odnowiony. Po prawej stronie ołtarza głównego znajduje się późnobarokowy portal z 1760 r., zwieńczony przerwanym półkolistym przyczółkiem, w którym jest portret fundatora kościoła i klasztoru, biskupa A. Fredry ( ) herbu Bończa. Portal prowadzi do kaplicy św. Andrzeja Boboli, przebudowanej wg projektu Stanisława Krzyżanowskiego w 1909 r. W XVIII wieku był tutaj skarbiec pauliński. Przy ścianie wschodniej prawego ramienia nawy poprzecznej znajduje się ołtarz św. Michała Archanioła. Bliźniaczy ołtarz jest przy ścianie wschodniej lewego ramienia transeptu. Te dwa ołtarze są najokazalsze po ołtarzu głównym posiadają wysokie cokoły, na nich wsparte parami kolumny i filary. Wykonane ok r. w stylu późnobarokowym, ze złoconymi ornamentami rokokowymi. Nad zakrystią jest kaplica domowa, zwana nowicjacką. Przebudowana w stylu neorenesansowym w latach , wg projektu architekta Stanisława Krzyżanowskiego. Kaplica znana jest z pięknie wykonanego drewnianego stropu z rozetami w kasetonach. Ołtarz w kaplicy jest drewniany, neorenesansowy z 1897 r. Tabernakulum zawiera XVII-wieczną statuetkę Matki Boskiej Loretańskiej. Po lewej stronie ołtarza jest relikwiarz na żebro św. Stanisława Kostki, wykonany w 1926 roku. Przy świątyni, wzniesiony współcześnie z kościołem, obecnie siedziba księży jezuitów - klasztor, powiększony w pierwszej połowie XIX wieku. Późnobarokowy. Murowany, dwupiętrowy, na piwnicach sklepionych kolebkowo. W bibliotece klasztornej kilkaset starodruków, m.in. z XVI wieku (np. wydane w 1595r. kazania P. Skargi). 4. Stary modrzewiowy gotycki kościół w Haczowie. Kościół jest najstarszym tego rodzaju zabytkiem w Polsce. Według Ryszarda Brykowskiego i Mariana Korneckiego został zbudowany już u schyłku XIV stulecia, krótko po utworzeniu tutaj parafii. Orientowany, konstrukcji zrębowej, z podwaliną na kamiennej podmurówce. Wewnątrz zachowała się polichromia z XV wieku. W ciągu wieków świątynia haczowska musiała ulegać różnego rodzaju przeobrażeniom. Okazała, co do wysokiego dachu mało proporcjonalna, wieża powstała w roku Także XVII-wieczną historię mają obiegające budowlę 67

68 soboty. W następnym stuleciu od strony północnej dobudowano kaplicę. Pod kościołem w trakcie badań archeolodzy odkryli pochówki z końca XIV lub początku XV w. Jest tutaj także słynna haczowska "Pieta", rzeźba gotycka powstała ok r. Obok starego kościoła jest drewniany szpital ubogich, wzniesiony w XIX wieku. W zdewastowanym starym parku - resztki zespołu dworskiego, zniszczonego po 1944 r.: oficyna murowana z końca XVIII w. i kaplica z 1820 r. Dwór z XVII w., później przebudowany i częściowo rozebrany. Na miejscowym cmentarzu są klasycystyczne nagrobki kamienne podkomorzego Adama Rosnowskiego z roku 1849 (w kształcie obelisku na cokole) i jego żony z Urbańskich Rosnowskiej (zm r.), w kształcie słupa dwukondygnacyjnego, zwieńczonego urną. 5. Zespół pałacowy w Nozdrzcu. W stylu późnoklasycystycznym, obejmujący oficynę, kaplicę oraz pałac z 1843 r., wzniesiony z inicjatywy Ludwika Skrzyńskiego, najprawdopodobniej według projektu Aleksandra Fredry. Pałac w Nozdrzcu jest budowlą o niejednolitym stylu architektonicznym i łączy w jedną całość elementy późnoklasycystyczne z neogotyckimi i romantycznymi. Zbudowany został na brzegu skarpy opadającej ku rzece San, dlatego też jego bryła od strony podjazdu była znacznie niższa niż od tyłu. Resztki pałacowego parku utrzymanego w stylu angielskim i wplecione są nadrzeczny krajobraz. 6. Drewniany kościół pw. Wszystkich Świętych w Bliznem Kościół wzniesiony - jak podaje wywodzący się z tej miejscowości historyk sztuki Mariusz Czuba - w połowie XV wieku (na niewielkim wzniesieniu opadającym w kierunku Stobnicy). Zbudowany w stylu późnogotyckim, w wieku XVII był okolony ziemnymi wałami obronnymi. Największym walorem tego zabytku jest wnętrze, a przede wszystkim polichromia pokrywająca ściany od podłogi aż po malowany strop. Polichromia w kościele w Bliznem wykonywana była na przestrzeni kilku stuleci - od XVI do XVIII wieku. W bocznym ołtarzu znajduje się cudowna figura Matki Bożej Łaski Pełnej, wyrzeźbiona w drewnie lipowym ok.1500 roku (szkoła W. Stwosza). Pierwotnie stanowiła część tryptyku ołtarza. Kiedy w XVII wieku wymieniano wystrój kościoła - usunięto stary ołtarz, a na jego miejsce wstawiono nowy z obrazem Zwiastowania. W drewnianej wikarówce zbudowanej przed 1699 r. - umieszczone jest niezwykle cenne muzeum parafialne, posiadające w swoich zbiorach przedmioty pochodzące z kościoła. 68

69 Znajduje się tam ponadto rękopis "Willa Blizne episcopalis visitatia 1745" - odpis wizytacji biskupa W. H. Sierakowskiego. W obejściu plebańskim zachował się budynek gospodarczy wzniesiony około połowy XIX wieku. Drewniany, konstrukcji sumikowo-łątkowej, kryty słomą. W części północnej wozownia. Ciekawymi przykładami drewnianego budownictwa są także: szpital dla ubogich z połowy XIX wieku oraz wybudowana w 1866 r. szkoła parafialna. Na miejscu dawnego klasztoru w roku 1877 miejscowy proboszcz, ks. Józef Januszkiewicz, zbudował z cegły i kamienia kaplicę, także pod wezwaniem św. Michała, która przetrwała do czasów współczesnych. 7. Kolekcja kamiennych i krzemiennych wyrobów Hłudno znane jest na archeologicznej mapie Polski dzięki działalności nieżyjącego już kolekcjonera - zbieracza Stanisława Oleszki. Pośród wielu kamiennych i krzemiennych wyrobów, najcenniejszymi z jego kolekcji są dwa miedziane topory pochodzące z Hłudna, należące do najstarszych przedmiotów metalowych na ziemiach polskich. Datowane są na późną, zwaną eneolitem, fazę młodszej epoki kamienia ( p.n.e.). Wywodzą się one z ośrodków produkcyjnych na Bałkanach i w Kotlinie Karpackiej. Uratowane dla nauki przez Stanisława Oleszkę miedziane topory z Hłudna znajdują się obecnie w zbiorach Muzeum Okręgowego w Rzeszowie. 8. Zamek Kamieniec Dzieje i losy zamczyska odzwierciedlają wzloty i upadki Rzeczypospolitej. Zamek został wybudowany w okresie panowania Kazimierza Wielkiego, w połowie XIV w., w celu ochrony południowej granicy, przed napadami z Rusi i z Węgier. Na mocy darowizny Króla Władysława Jagiełły przeszedł w posiadanie Klemensa Moskorzewskiego, herbu Pilawa, którego potomkowie przyjęli nazwisko Kamienieccy. Pod koniec XVIIw., po najeździe księcia siedmiogrodzkiego Jerzego II Rakoczego, zamek popadł w ruinę. Od połowy XVIIIw. jest opuszczony i niezamieszkany. W ostatnim czasie teren wokół zamku został uporządkowany i oświetlony. We wnętrzu jednej z baszt Kamieńca utworzono skromne muzeum. 69

70 II.2 Potencjał demograficzny i gospodarczy II.2.1 Charakterystyka ludności zamieszkującej obszar objęty ZSROW II Demografia Ludność powiatu brzozowskiego liczy według danych z dnia r osób, z czego 11,8% mieszka w mieście Brzozów. Kobiety stanowią 50,67% ludności ( tys. Osób). Osoby młode w wieku lat liczą osób, co stanowi 17,7% populacji. Dzieci I młodzież do lat 18 liczą tys. Poniższa tabela przedstawia strukturę ludności powiatu. Tabela 6. Struktura ludności powiatu brzozowskiego wg płci. Wyszczególnienie Powiat brzozowski Gmina Miejsko-Wiejska Brzozów razem Gmina Wiejska Domaradz Gmina Wiejska Dydnia Gmina Wiejska Haczów Gmina Wiejska Jasienica Rosielna Gmina Wiejska Nozdrzec Mężczyźni Kobiety Ogółem Źródło: Źródło: Województwo podkarpackie 2005, GUS Ludność w wieku przedprodukcyjnym stanowi 25,8% (16894 tys.), w wieku produkcyjnym 58,7% (18249 tys.), w wieku poprodukcyjnym 15,5% (6670 tys.) osób. Ludność w wieku nieprodukcyjnym na 100 osób w wieku produkcyjnym kształtuje się na poziomie 70,2. Jest to o wartość wyższa od średniej wojewódzkiej, która wynosi 62,9, przy czym najwyższym poziomem wskaźnika charakteryzuje się gmina Jasienica Rosielna (75,3), a najniższym gmina Haczów (68,8). Region charakteryzuje się bardzo nikim stopniem urbanizacji - 11,9% ludności mieszka w mieście (Brzozowie), a pozostałe 88,1% na obszarach wiejskich. Województwo podkarpackie jest najmniej zurbanizowanym województwem w Polsce, 70

71 w miastach zamieszkuje 40,45% ogółu ludności. Analogiczny wskaźnik dla kraju wynosi 61,8%. Powiat brzozowski nie wyróżnia się pod tym względem na tle sąsiedniego powiatu bieszczadzkiego czy też krośnieńskiego. Jednak już w powiecie sanockim mieszkańcy obszarów wiejskich stanowią znacznie mniejszą część, blisko 53%. Średnia gęstość zaludnienia wynosi 121 osoby na 1 km². Wskaźnik ten wskazuje na znaczne zróżnicowanie przestrzenne w powiecie od najwyższego w Mieście i Gminie Brzozów, gdzie na 1 km² przypada 253 osób, do najniższego w gminie Dydnia, 64 osoby na 1 km². Sąsiednie powiaty: krośnieński, sanocki oraz przemyski charakteryzują się niższym wskaźnikiem gęstości zaludnienia. Powiat charakteryzuje ujemne saldo migracji, które wynosi - 2,0 na 1000 mieszkańców i jest porównywalne z sytuacją w powiecie leskim (-2,0), jarosławskim (-1,9) i sanockim (-1,9). Średnia wojewódzka wynosi - 1,0. Tabela 7 przedstawia dane statystyczne dotyczące migracji ludności (wewnętrznych i zagranicznych). Ogólnie w województwie zauważa się wciąż rosnącą migracje z terenów miejskich. Natomiast na wsi wręcz przeciwnie pojawia się niewielki oraz stabilny wskaźnik dodatni. Można dokonać dwojakiej interpretacji tego faktu jako niskiej mobilności zawodowej ludności wiejskiej w połączeniu z napływem mieszkańców miast niezadowolonych z rosnącego zanieczyszczenia środowiska, lub jako wpływu walorów przyrodniczych terenów wiejskich regionu na osadnictwo. Biorąc pod uwagę strukturę wykształcenia (duży odsetek ludności z wykształceniem podstawowym i zasadniczym zawodowym) oraz strukturę agrarną (duże rozdrobnienie gospodarstw), ważniejszy jest wpływ niskiej mobilności. Ruchliwość społeczeństwa wykazuje ścisły związek ze stopniem wykształcenia ludności. Częściej bowiem na zmianę miejsca pobytu decydują się osoby z wykształceniem wyższym. Jest to efekt rosnących wymagań wobec pracodawcy, skierowanych na wyższą płacę w zamian za wysokie kwalifikacje zawodowe. Tabela 7. Migracje wewnętrzne i zagraniczne ludności w 2004 r. 71

72 Lp Gmina Napływ Odpływ Saldo migracji Powiat Miasto i Gmina Brzozów Domaradz Dydnia Haczów Jasienica Rosielna Nozdrzec Źródło: Województwo podkarpackie 2005, GUS Stałe zmniejszanie się liczby ludności w wieku przedprodukcyjnym jest niekorzystną tendencją, a w perspektywie długiego okresu czasu problem ten stanowi istotny problem. Z upływem czasu bowiem roczniki kolejnych wyży demograficznych osiągać będą wiek poprodukcyjny, natomiast wpływy na utrzymanie tej grupy pochodzić będą od stale zmniejszającej się liczby pracujących. Tabela 8. Struktura wiekowa mieszkańców powiatu Lp. Struktura wiekowa I więcej 13. SUMA Wartość Struktura ,41% ,95% ,68% ,28% ,25% ,82% ,89% ,23% ,51% ,85% ,62% ,50% 100,00% Źródło: Województwo podkarpackie 2005, GUS 72

73 II Rynek pracy i bezrobocie Istotnym problemem na terenie powiatu jest wysoka stopa bezrobocia. Brak dużych zakładów, oraz załamanie się koniunktury na produkty okolicznych dużych przedsiębiorstw spowodowały, że całe województwo jest obszarem wysokiego bezrobocia strukturalnego. Według stanu na r. w powiecie brzozowskim zarejestrowanych było 6989 bezrobotnych, z czego 3925 stanowiły kobiety (56%), 6032 to liczba osób bez prawa do zasiłku (86%), 1905 stanowią osoby dotychczas niepracujące (27,25%). Stopa bezrobocia jest, obok powiatu bieszczadzkiego (26,8%), najwyższa w województwie i wynosi 26,6% (stan w dniu r.). i porównywalna z powiatem leskim 24%, W województwie stopa bezrobocia wynosi 17,9%. Zdecydowana większość bezrobotnych nie ma prawa do zasiłku, zasiłkobiorcami jest jedynie 14% bezrobotnych. Problem braku pracy w większym stopniu dotyczy kobiet, które stanowią 56% ogółu zarejestrowanych (wg danych na r.) i osoby młode. Osoby, które nie ukończyły 35 roku życia stanowią ponad 56,8% zarejestrowanych bezrobotnych. Struktura bezrobotnych wg wieku: osoby do 25 roku życia: 1645 (23,5%). osoby w wieku lat: 2331 (33,3%). osoby w wieku lat: 1685 (24,1%). osoby w wieku lat:1161 (16,6%). osoby powyżej 55 roku życia: 167 (2,5%). Zaobserwować można pewne zróżnicowanie regionalne bezrobocia w powiecie. Największa część bezrobotnych, stanowiąca blisko 39%, zamieszkuje na terenie miasta i gminy Brzozów, około 15% w gminie Dydnia, 14% w gminie Nozdrzec, 11,5% w gminie Haczów i 10,4% w gminie Domaradz. Tabela 9. Struktura zarejestrowanych bezrobotnych z podziałem na gminy na dzień r. Wyszczególnienie Liczba 73

74 Miasto i Gmina bezrobotnych 2906 mężczyźni 1362 kobiety 1544 Struktura 38,69% ,40% 15,22% 11,48% 10,41% 13,81% Brzozów Gmina Domaradz Gmina Dydnia Gmina Haczów Gmina Jasienica Gmina Nozdrzec Źródło: Województwo podkarpackie 2005, GUS Mieszkańcy powiatu charakteryzują się niskim poziomem wykształcenia. Dominują osoby, które ukończyły edukację na poziomie szkoły zasadniczej zawodowej ca 40% (2746), 27% populacji charakteryzuje się wykształceniem gimnazjalnym i niższym, 25% ukończyło szkoły średnie zawodowe. Najmniejszą grupę stanowią osoby o najwyższym poziomie edukacji (264 osób z wykształceniem wyższym). Poniższa tabela przedstawia strukturę bezrobotnych wg wykształcenia. Tabela 10. Struktura bezrobotnych wg wykształcenia i płci Liczba Wyszczególnienie Wyższe Średnie zawodowe Średnie ogólne Zasadnicze bezrobotnych Struktura 3,78% 25,21% 4,62% 39,29% zawodowe Gimnazjalnym i niższym ,10% Ogółem % Źródło: Wybrane dane o podregionach i powiatach w okresie I IX 2005 r. Dane dotyczące bezrobocia obrazują alarmujący poziom kryzysu społecznego i skalę wykluczenia społecznego. Najnowsze wskaźniki dotyczące bezrobotnych w powiecie brzozowskim wg wieku i wykształcenia nie odbiegają od sytuacji w województwie. Przyczyna tak istotnej różnicy w stopie bezrobocia, nie leży w wieku ani wykształceniu populacji. W powiecie brzozowskim na dzień r. zatrudnionych było 6989 osób, z czego 56% stanowiły kobiety. Najwięcej osób pracujących pochodziło z gminy i miasta Brzozów (ca 67%) oraz gminy Dydnia i Jasienica Rosielna (po ca 8%). Ponad 70% osób zatrudnionych jest w usługach rynkowych (ca 20%) i nierynkowych (ca 50%). W przemyśle i budownictwie zatrudnionych jest ca 28% ludności. W województwie podkarpackim ca 41% zatrudnionych jest w przemyśle 74

75 i budownictwie, a ca 58% pracuje w usługach rynkowych i nierynkowych. Średnie wynagrodzenie na koniec 2004 r. wynosiło w powiecie brzozowskim 1807,55 zł, przy czym w sektorze publicznym (2049,57 zł) było o ca 40% wyższe niż w sektorze prywatnym (1464,99 zł). Średnie wynagrodzenie w przemyśle wynosiło 1487,51 zł, w usługach rynkowych 1529,98 zł i w usługach nierynkowych 2089,29 zł. Tabela 11. Pracujący wg rodzajów działalności Gmina Rolnictwo, Przemysł i Usługi Usługi Ogółem Łowiectwo, budownictwo rynkowe nierynkowe Powiat brzozowski Gmina i Miasto Leśnictwo Brzozów Gmina Domaradz Gmina Dydnia Gmina Haczów Gmina Jasienica Rosielna Gmina Nozdrzec 54 Źródło: Województwo podkarpackie 2005 r., GUS Rysunek 4. 75

76 76

77 II.2.2. Gospodarka II Sektor przedsiębiorstw Na terenie powiatu brzozowskiego brak jest większych zakładów przemysłowych. Dominującą rolę odgrywa rolnictwo i drobne zakłady produkcyjno usługowo - handlowe. Liczba podmiotów gospodarczych zarejestrowanych w rejestrze REGON w powiecie brzozowskim wynosi 3186, z czego 8 to podmioty z udziałem kapitału zagranicznego. Tabela 12. Podmioty gospodarcze zarejestrowane w rejestrze REGON w 2004 r. Gmina Ogółem Sektor Sektor Spółki Spółki Spółdzielnie publiczny prywatny handlowe cywilne Osoby fizyczne (z udziałem kapitału zagranicz.) Powiat (8) brzozowski Gmina i (3) Brzozów Gmina (-) Domaradz Gmina (-) Dydnia Gmina (1) Haczów Gmina (3) (1) Miasto Jasienica Rosielna Gmina Nozdrzec Źródło: Województwo podkarpackie 2005 r., GUS Do najważniejszych firm działających na terenie powiatu należy największy w Europie producent koronek klockowych KORONKI S.A. z Brzozowa. Liczną grupę 77

78 stanowią zakłady prowadzące działalność w zakresie inżynierii i budownictwa, do których należą: WAFRO S.A., PBI WAFRO, DROGBUD, ELEO BUDMAX, KRUSZBUD, ALGEO, Produkcyjno-Usługowe-Handlowe AGROMASZ w Domaradzu oraz firmy branży chemicznej (tworzywa sztuczne - ARTGOS, szkło gospodarcze KAMA), spożywczej (mleczarstwo - OSM Jasienica Rosielna, wyroby cukiernicze GRAN-PIK), handlowej (ALTA, Zakład Usługowo-Handlowy Elektrobud z Golcowej) oraz drzewnej (GRABO, POLIKAT Pracownia Stolarska - Zakład w Orzechówce Zakład Produkcyjno - Handlowy Wola ). Duże znaczenie dla funkcjonowania gospodarki powiatu odgrywa działalność Nadleśnictwa Brzozów - głównego organizatora giełd bardzo wysokiej jakości drewna, z udziałem przedstawicieli wielu państw Europy. Do znaczących przedsiębiorstw należą również: Firma HandlowoUsługowo-Produkcyjno-Transportowa KWIATONEK - właścicielem jest Adam Bocek, Usługi tartaczne Wiesława i Bogdan Pleśniar Golcowa, Centrum Handlowe WOGER&ANDREW, Okręgowa Spółdzielnia Mleczarska w Jasienicy Rosielnej, PPHU Floro - Hum. Firma Drobeko Firma SKARPOL Zakład Produkcyjno Handlowy Barwapol, Gminna Spółdzielnia SCh w Jasienicy Rosielnej, Firma BUMET - Ślusarstwo Produkcyjno Usługowe. Według stanu na dzień r. w powiecie brzozowskim było zarejestrowanych 3186 podmiotów gospodarczych ogółem. Wśród nich było 54 spółek handlowych, w tym 8 z udziałem kapitału zagranicznego. W powiecie leżajskim liczba ta wynosiła 10, w przemyskim - 11, w leskim Dane te świadczą o mniejszej atrakcyjności inwestycyjnej i zarazem słabszej konkurencyjności powiatu brzozowskiego w stosunku do wymienionych. Brak dużych zakładów przemysłowych z jednej strony chroni środowisko naturalne przed degradacją, natomiast z drugiej strony jest przyczyną istnienia dużych luk na rynku pracy. Wysoki udział zakładów osób fizycznych w ogólnej liczbie przedsiębiorstw zarejestrowanych oznacza rosnącą mobilność zawodowa ludności w kierunku samozatrudnienia oraz tworzenia nowych miejsc pracy. 94,8% przedsiębiorstw stanowią mikroprzedsiębiorstwa (do 9 osób zatrudnionych ), 4,5% udział mają przedsiębiorstwa zatrudniające osób (142) Wśród podmiotów gospodarczych prowadzących działalność gospodarczą najwięcej zajmowało się handlem i naprawami (27,7%), w budownictwie działalność prowadziło 20,5% podmiotów, a w przemyśle 12%. Poniższa tabela przedstawia szczegółowe zestawienie liczby podmiotów gospodarczych wg sekcji w podziale na 78

79 gminy. Tabela 13. Podmioty gospodarcze zarejestrowane w rejestrze REGON wg sekcji w 2004 r. Gmina Rolnictwo, Przemysł Budowni Handel i Hotele i Łowiectwo naprawy restaura t, cje łączność ctwo Leśnictwo Transpor Pośrednic Obsługa, gosp. two nieruch finansow omości i e firm magazyn owa Powiat Brzozów Gmina Domaradz Gmina Dydnia Gmina Haczów Gmina brzozows ki Gmina i Miasto Jasienica Rosielna Gmina Nozdrzec Źródło: Województwo podkarpackie 2005 r., GUS 79

80 II Rolnictwo Z uwagi na warunki społeczno-gospodarcze występujące w przeszłości, rolnictwo województwa podkarpackiego posiada własną specyfikę wyróżniającą się przede wszystkim dużym rozdrobnieniem agrarnym, nadmiarem zasobów siły roboczej oraz niską towarowością produkcji rolnej. Powierzchnia użytków rolnych w województwie wynosi 807,9 tys. ha, z czego około 70% stanowią grunty orne. Około 91 % powierzchni rolniczej znajduje się we władaniu rolników indywidualnych. Największą grupę w ogólnej liczbie gospodarstw stanowią gospodarstwa o powierzchni 0-3 ha UR. Stanowią one 74,2% ogółu gospodarstw (w 1996 r. 71,1%). Średnia powierzchnia użytków rolnych w gospodarstwie rolnym wynosi 2,59 ha, zaś w Polsce 5,76 ha. Negatywny wpływ na kształt obecnej struktury obszarowej gospodarstw wywiera także gospodarstwo składa się z niekorzystny rozłóg gospodarstw przeciętne kilku do kilkunastu działek, których wielkość nie przekracza 0,35 ha. Utrzymująca się słaba koniunktura w rolnictwie, a także trudne warunki ekonomiczne produkcji odbijają się niekorzystnie na poziomie rolnictwa. Sytuacja ta w pełnym zakresie charakteryzuje również powiat brzozowski. Powiat brzozowski należy do obszarów rolniczo-przemysłowych. Wskaźnik udziału użytków rolnych w powierzchni ogółem sytuuje powiat na jednym z czołowych miejsc w województwie, wynosząc 86,8%, podobnie jak w powiatach: jarosławskim, mieleckim i ropczycko-sędziszowskim. Tabela 14. Wykorzystanie powierzchni powiatu w ha Wyszczególnieni Powierzchnia Użytki Grunty Sady Łąki Pastwiska ogółem rolne orne , razem Gmina Wiejska Domaradz Gmina Wiejska e Powiat brzozowski Gmina MiejskoWiejska Brzozów 80

81 Dydnia Gmina Wiejska Haczów Gmina Wiejska Jasienica Rosielna Gmina Wiejska Nozdrzec Źródło: Źródło: Województwo podkarpackie 2005, GUS Lasy zajmują , co stanowi 27,87% obszaru. Przeciętna powierzchnia użytków rolnych w gospodarstwie indywidualnym wynosi 2,03 ha. Gospodarstwa rolne są rozdrobnione, podobnie jak w całym województwie. Najwięcej jest tych poniżej 1 ha 36%. Powyżej 10 ha jest 69 gospodarstw, co stanowi 0,49%. Tabela 15. Liczba gospodarstw rolnych Wyszczególnienie Liczba Liczba gospodarstw gospodarstw ogółem powyżej 1 ha Powiat brzozowski Gmina Miejsko-Wiejska Brzozów razem Gmina Wiejska Domaradz Gmina Wiejska Dydnia Gmina Wiejska Haczów Gmina Wiejska Jasienica Rosielna Gmina Wiejska Nozdrzec Źródło: Źródło: Województwo podkarpackie 2005, GUS Zbyt duże rozdrobnienie agrarne wpływa na niską efektywność gospodarowania w rolnictwie, co przy istniejącym bezrobociu ukrytym na wsi sprowadza w znacznej części uzyskanej produkcji do zakresu samozaopatrzenia. W większości gospodarstw produkcja ma wciąż wszechstronny i niewyspecjalizowany charakter, a jej struktura nie odbiega zbytnio od przeciętnej w skali kraju i województwie. 81

82 W województwie podkarpackim obecnie najważniejszym kierunkiem produkcji w gospodarstwach rolnych jest produkcja roślinna (55% ogólnej liczby gospodarstw indywidualnych), natomiast mniejsze znaczenie w stosunku do innych województw ma produkcja zwierzęca (13%). W powiecie brzozowskim najwięcej uprawia się zbóż podstawowych 53,3% powierzchni uprawnej. W 2002 r. hodowano na terenie powiatu brzozowskiego ponad 8 tys. sztuk bydła i prawie 5 tys. sztuk trzody chlewnej. Na tle innych powiatów województwa podkarpackiego zasobność i potencjał rolnictwa powiatu brzozowskiego wypadają słabo i chociaż powiat ten broni się jeszcze w zestawieniu z powiatem leżajskim i sąsiednim strzyżowskim, to już ropczycko- sędziszowski, a przede wszystkim sąsiedni sanocki, są bardziej konkurencyjne. Tabela 16. Dane podkarpackiego. Powiat statystyczne w Grunty orne wybranych powiatach Powierzchnia województwa Pogłowie bydła zasiewów Brzozowski Leżajski ropczycko ha ha ha pszenicy 3683 ha 3529 ha 5757 ha 8374 sztuk 7350 sztuk sztuk sędziszowski Strzyżowski Sanocki ha ha 4908 ha 4314 ha 8179 sztuk sztuk Źródło: Rocznik statystyczny województwa podkarpackiego 2003, dane za rok Dla porównania struktura zasiewów głównych upraw w województwie podkarpackim i kraju przedstawia się następująco: zboża 70,0 % (kraj 77,1 %) ziemniaki 17,5 % (kraj 7,5 %) buraki cukrowe 5,3 % (kraj 2,8 %) pozostałe 3,4 % (kraj 8,5 %) Średnia obsada zwierząt w sztukach na jedno gospodarstwo dla województwa podkarpackiego i kraju przedstawia się następująco: Do 5 ha użytków rolnych: bydło 0,4 (kraj 0,3) trzoda chlewna 0,5 (kraj 0,7) 82

83 owce 0,0 (kraj 0,0) konie 0,1 (kraj 0,1) od 5 do 10 ha: bydło 2,1 (kraj 2,5) trzoda chlewna 4,9 (kraj 7,6) owce 0,1 (kraj 0,1) konie 0,3 (kraj 0,2) od 10 ha i więcej: bydło 4,9 (kraj 9,8) trzoda chlewna 19,9 (kraj 36,1) owce 1,7 (kraj 0,5) konie 0,5 (kraj 0,3) Charakterystyczną cechą regionu jest duża liczba koni. Stanowią one przeszło 12% stada koni w Polsce. II Infrastruktura turystyczna Podkarpacie, w tym obszary powiatu brzozowskiego, należą do najczystszych ekologicznie regionów Polski, co stwarza dobre warunki do wypoczynku oraz rozwoju turystyki. Województwo zaliczane jest do ścisłej czołówki w kraju ze względu na występowanie terenów o wysokich walorach przyrodniczych, turystycznych i krajobrazowych oraz posiada wiele cennych obiektów i miejsc dziedzictwa kulturowego. Obszar powiatu brzozowskiego charakteryzuje się dużą atrakcyjnością turystyczną. Środowisko naturalne stwarza możliwości turystyki pieszej, rowerowej (trasy rowerowe) i konnej (ośrodki jeździeckie, stadniny koni) oraz sportów zimowych. Liczne walory i atrakcje turystyczne skłaniają turystów do odwiedzenia powiatu brzozowskiego, pomimo zróżnicowanej standardem, często niewystarczającej infrastruktury turystycznej. Znaczną wartość dla kultury materialnej regionu stanowi tradycyjne budownictwo drewniane, obejmujące zabytkowe obiekty sakralne (kościoły i cerkwie), zespoły dworskie i coraz rzadsze zagrody mieszkalne, miejsca pamięci narodowej. Aktywną formą 83 wypoczynku - połączonego

84 z poznawaniem przyrody a także piękna krajobrazu parku, może być zwiedzanie ścieżek przyrodniczych, tras rowerowych, szlaków turystycznych. Wykorzystanie zasobów wodnych (stawów, rzek San i Wisłok, potoki pstrągowe) do rozwoju turystyki pozostawia ogromnie wiele do życzenia. Pierwsze próby zagospodarowania tego terenu dla potrzeb turystyki czynione są jedynie w okolicach Krzemiennej i Temeszowa, miejsca budowy domków kempingowych. Lasy pełnią funkcje klimatyczne oraz turystyczno-wypoczynkowe. Stanowią one doskonałą bazę do organizowania czynnego wypoczynku i rekreacji w oparciu o gospodarstwa agroturystyczne. Powiat brzozowski w porównaniu sanockim, krośnieńskim, jasielskim, z powiatami: bieszczadzkim, leskim, posiada słabo rozwiniętą infrastrukturę turystyczną. Na jej terenie znajduje się niewiele obiektów noclegowych i gastronomicznych. Również informacja i promocja turystyczna, monitoring ruchu turystycznego, jak również ilość i jakość ofert turystycznych są na niezadowalającym poziomie. Rozwój turystyki wymaga dobrze rozwiniętej bazy gastronomiczno noclegowej. W przeciwnym wypadku tereny powiatu będą odwiedzane jedynie tranzytowo, przez turystów udających się m. in. w Bieszczady. Równie ważna jest estetyka pomieszczeń, komfort noclegu i jakość obsługi gości. Dużą popularnością cieszą pobyty kwaterach agroturystycznych, oraz w pensjonatach umieszczonych w dawnych pałacach i zamkach. Według danych uzyskanych ze sprawozdawczości GUS w dniu 31 lipca 2004 r. w województwie podkarpackim czynne były 294 turystyczne obiekty zbiorowego zakwaterowania, w tym 46 hoteli, 4 motele, 7 pensjonatów, 47 szkolnych schronisk młodzieżowych, 20 ośrodków wczasowych i 23 ośrodki szkoleniowo-wypoczynkowe. Miejsca noclegowe w hotelach stanowiły 18,1% ogólnej liczby miejsc, w ośrodkach szkoleniowo-wypoczynkowych 12,7%, w ośrodkach wczasowych. 11,6%, a w szkolnych schroniskach młodzieżowych 10,9%. Najbardziej atrakcyjnym regionem województwa są Bieszczady. W powiatach bieszczadzkim, krośnieńskim, leskim i sanockim zlokalizowanych jest ponad 30% wszystkich turystycznych obiektów zbiorowego zakwaterowania. Rysunek 5. 84

85 Źródło: Turystyka w województwie podkarpackim w 2004 r., Urząd Statystyczny w Rzeszowie, Rzeszów Bazę noclegową powiatu stanowią głównie kwatery agroturystyczne, hotele oraz ośrodki wypoczynkowe. Tabela 17. Turystyczne brzozowskim obiekty zbiorowego zakwaterowania w powiecie Wyszczególnienie Turystyczne obiekty zbiorowego zakwaterowania Miejsca noclegowe w turystycznych obiektach zbiorowego zakwaterowania Korzystający z turystycznych obiektów zbiorowego zakwaterowania Źródło: Turystyka w województwie w Rzeszowie, Rzeszów podkarpackim 85 w 2004 r., Urząd Statystyczny