V. WAZOWIE GUSTAW I (S. 129) ERYK XIV (S. 137) JAN III (S. 141) ZYGMUNT (S. 145) KAROL IX (S. 153) GUSTAW II ADOLF (S. 157) KRYSTYNA (S.

Transkrypt

1 V. WAZOWIE GUSTAW I (S. 129) ERYK XIV (S. 137) JAN III (S. 141) ZYGMUNT (S. 145) KAROL IX (S. 153) GUSTAW II ADOLF (S. 157) KRYSTYNA (S. 161) 127

2 TABLICA KRÓLEWSKIE II. RÓD RODY WAZÓW SZWECJI (VASA) Nils Kettilson Vasa ( po 1378) Krystyna Jonsdotter ( po 1378) Kristiern (Krystyn), pan Björnö członek riksradu (* ok ) 1. p.1399 Małgorzata córka Jana Moltke ( 1413) /28 Małgorzata córka Eryka Krummedige ( 1451) Ramborga wzmiankowana 1376/1439 Thord Röriksson Bonde (zob. także s. 104 w biogr. Karola II Knutssona) Ingeborga, klaryska w Sztokholmie 1) Karol, pan Norby, członek riksradu ( 1440) Ebba Eriksdotter Krummedige 2) Krystyna Benedykt ( Bengt) Oxenstierna członek riksradu regent Szwecji od 1448 r. * * * 2) Nils, pan Djursholm ( 1464) Rachela Brygida Oxenstierna 2) Jan, pan Rydboholmu (* ok ) 1. p Brygida Sture (szczegóły zob. s. 105 w biogr. Karola II Knutssona) 2. p Brygida, córka Thorda Rörikssona Bonde (* ok po 1520) 2) Brygida 1. Thure Thuresson Bielke 2. Klaus Marquadsson Rönnow Krystyn i Karin ( oboje przed 1475) Kettil, biskup Linköping 1460 (* ok ) * * * Jan ( 1461) Eryk, pan Norby, członek riksradu ( 1491) 1. po 1466 Iliana córka Nilsa Oxenstierny ( po 1478) Anna Karlsdotter ( 1522) Beata ( po 1461) 1454 Bo Nilsson Grip ( 1463/64) * * * Małgorzata mniszka w Vadstenie ( 1460) Krystyn, członek riksradu, wójt zamku w Kalmarze ( 1497) Dorota, córka Kanuta Bánera ( po 1527) Eryk, ojciec Gustawa I (zob. s. 129) * * * Katarzyna (* 1472) Małgorzata (* 1472) * * * Anna ( 1506) przed 1498 Thure Jönsson Tre rosnor ( 1532) Karol, Kettil i Jan ( młodo) Małgorzata ( 1525/44) 1. przed 1515 Eryk Knutsson Tre rosor ( 1520) Berend von Melen czlonek riksradu ( 1561) Ebba ( 1549) 1512 Eryk Abrahamsson Leijonhufvud ( 1520) Gustaw (1504/13) Brygida (1526/66) 1. przed 1525 Diedryk, mincerz sztokholmski ( 1527) 2. po 1531 Mats Persson ( ok. 1553) Marta ( po 1562) przed 1514 Gudmund Persson ( po 1543) Małgorzata Leijonhufvud druga żona Gustawa I (zob. s. 132) 128

3 WAZOWIE GUSTAW I O J C I E C: Eryk Johansson Był on synem Jana (Johanna) Kristiernssona z rodu Wazów (zob. Tablica II, s. 128) i jego pierwszej żony Brygidy, córki Gustawa Anundssona Sture, siostry regenta Stena Sture Starszego (zob. s. 105 w biogr. Karola II Knutssona). Urodził się zapewne pod koniec lat 60. XV w. (ok r.) i po śmierci ojca 12 IV 1477 r. objął we władanie Rydboholm. W latach 90. pełnił urząd przewodniczącego sądu niższej instancji w Danderyd i Rydboholmie, a 26 XI 1497 r. w trakcie koronacji Jana II w Sztokholmie został pasowany na rycerza (riddare). Był zwolennikiem swoich krewnych z rodu Sture i za ich rządów zasiadał w szwedzkiej Radzie Państwa (Riksradzie). Podczas uroczystości koronacyjnych Chrystiana II w listopadzie 1520 r. w Sztokholmie został uwięziony z rozkazu króla wraz z wieloma przedstawicielami wielkich rodów szwedzkich, związanych z obalonym regentem Stenem Sture Młodszym (por. s. 109 w biogr. Karola II Knutssona); Eryka stracono 8 XI (egzekucje trwały jeszcze w dniu następnym, razem stracono ok. setki osób) na Wielkim Placu (Stortorget) w Sztokholmie wydarzenie to nosi w szwedzkiej historii miano krwawej łaźni sztokholmskiej Zwłoki straconych osób wraz z wydobytymi z grobu szczątkami regenta spalono na stosie, wzniesionym na Wielkim Placu. Żoną Eryka Johanssona została z początkiem lat 90. XV w. (po 1492 r., zaręczyny w 1488 r.) Cecylia Månsdotter. M A T K A: Cecylia Månsdotter Jej ojcem był Måns Karlsson Eka, członek Riksradu, a matką Sygryda, córka Eskila Isakssona Banéra, która w swoim drugim małżeństwie poślubiła Nilsa (Mikołaja) Erikssona Gyllenstiernę, syna Krystyny Karlsdotter Bonde i wnuka króla Karola II Knutssona (zob. s. 107 w jego biogr.). Urodziła się ok r. w siedzibie rodowej w Eka (Ekätten, być może dzisiejsze szwedzkie Öre- 129

4 KRÓLEWSKIE RODY SZWECJI bro). Podczas sztokholmskiej krwawej łaźni 8 XI 1520 r. wraz z siostrą Krystyną oraz córkami Małgorzatą, Martą i Emerencją dostała się w duńską niewolę i po przewiezieniu do Kopenhagi została osadzona w Niebieskiej Wieży (Blåtårn) w zamku Christiansborg. Zmarła tam podczas epidemii dżumy w 1523 r. R O DZ E Ń S T WO {1 7}: N 1 Małgorzata Urodziła się w 1497/98 r. Pierwszym jej mężem został 30 III 1516 r. na zamku w Sztokholmie Joachim Pedersson Brahe z Sörmlandu, pan na Tärna, członek Rady Państwa (stracony podczas krwawej łaźni sztokholmskiej 8 XI 1520), syn Piotra (Pedera, Pera) Magnussona Brahe i Öllegårdy Thuresdotter. Ich dziećmi byli: 1 Brygida (Britta). 2 Öllegårda (zm. 1527); żona Birgera Nilssona Gripa. 3 Piotr (Peder, Per) Starszy, hrabia Brahe, członek Riksradu, drots (ur. 1520, zm. 1590); w 1549 r. poślubił Beatę Gustavsdotter Stenbock (ur. 1533, zm. 1583), starszą siostrę królowej Katarzyny, trzeciej żony Gustawa I (s. 136), i miał z nią potomstwo. 4 Maurycy. Późną jesienią 1520 r. podczas krwawej łaźni sztokholmskiej Małgorzata wraz z matką i rodzeństwem została uwięziona w zamku Christiansborg, jednak w przeciwieństwie do bliskich przeżyła niewolę i po wstąpieniu brata na szwedzki tron powróciła do ojczyzny (1524). Drugim jej mężem został 15 I 1525 r. Jan, hrabia Hoya (poległ pod Öxnebjerg 11 VI 1535), z którym miała dwoje dzieci: 1 Jodok. 2 Jan, hrabia Hoya, biskup Monastyru i Osnabrück (ur. 1530, zm. 1574). Małgorzata Eriksdotter zmarła 31 XII 1536 r. w Rewlu (obecnie Tallinn w Estonii) i została pochowana w kościele św. Olafa tamże. 2 Jan Urodził się w 1499 r. i zmarł wkrótce po narodzinach. 3 Magnus Urodził się w 1501 r. Odziedziczył włości rodowe w Rydboholmie. Zmarł podczas epidemii dżumy w 1529 r. Nie założył rodziny. 4 Anna Urodziła się w 1503 r. Była mniszką w Vadstenie (Östergötland) i zmarła w 1545 r. w swoim klasztorze, gdzie zapewne także spoczęła. 5 Brygida Urodziła się w 1505 r. i zmarła krótko po urodzeniu. 6 Marta Urodziła się w 1507 r. Jesienią 1520 r. podczas sztokholmskiej krwawej łaźni w trakcie uroczystości koronacyjnych Chrystiana II wraz z matką 130

5 WAZOWIE i siostrami dostała się do duńskiej niewoli. Przetrzymywane w Niebieskiej Wieży (Blåtårn) na zamku Christiansborg w Kopenhadze, matka i siostry Gustawa I zmarły w 1523 r. podczas epidemii dżumy. 7 Emerencja Urodziła się w 1507 r. Od 1520 r. więziona w Niebieskiej Wieży na zamku Christiansborg w Kopenhadze, w 1523 r. podzieliła los matki i starszej siostry, stając się kolejną ofiarą szlalejącej czarnej śmierci. GUSTAW I Urodził się przypuszczalnie 12 V 1496 r., albo w zamku Rydboholm, albo też w Lindholmen (Uppland). W latach z rozkazu Chrystiana II był przetrzymywany jako zakładnik w Danii, skąd zdołał jednak zbiec. Po krwawej łaźni sztokholmskiej w listopadzie 1520 r. i straceniu m.in. jego ojca oraz szwagra zbiegł do północno-zachodniej prowincji Dalarna. Tam zgromadził niewielką początkowo armię i stanął na czele buntu przeciwko rządom Oldenburga, który ogarnął niebawem większą część szwedzkich prowincji. 24 VIII 1521 r. w Vadstenie (Östergötland) został wybrany regentem Szwecji, a następnie przez okres dwóch lat wierne mu oddziały zdołały wyprzeć z kraju Duńczyków. 7 VI 1523 r. w Strängnäs zgromadzenie stanów szwedzkich (riksdag) obrało go królem zrywając ostatecznie Unię Kalmarską (por. s. 97), a 21 VI elekt wkroczył do Sztokholmu. Na riksdagu zwołanym przez króla w czerwcu 1527 r. do Västerås (Västmanland) ogłoszono równouprawnienie wyznania luterańskiego w Szwecji oraz sekularyzację majątków kościelnych, co uczyniło Wazę największym posiadaczem ziemskim w państwie. 21 I 1528 r. w katedrze w Uppsali miała miejsce koronacja Gustawa I, której dokonał arcybiskup Laurencjusz Petri. 13 I 1544 r. riksdag zebrany w Västerås uchwalił przekształcenie Szwecji w monarchię dziedziczną. Pierwszą żoną Gustawa I została w dniu 24 IX 1531 r. w sztokholmskim kościele św. Mikołaja, tzw. Wielkim Kościele (Storkyrkan): Katarzyna Była ona córką Magnusa I, księcia saskiego na Lauenburgu, potomka dynastii askańskiej, oraz jego żony Katarzyny, córki Henryka I Starszego, księcia brunszwickiego na Wolfenbüttel, siostrą królowej duńskiej Doroty, małżonki Chrystiana III (zob. s. 114 w biogr. Chrystiana I). Urodziła się 24 IX 1513 r. na zamku w Ratzeburgu. Jej koronacja na królową-małżonkę miała miejsce w dniu zaślubin w kościele św. Mikołaja (Wielkim Kościele, Storkyrkan) w Sztokhol- 131

6 KRÓLEWSKIE RODY SZWECJI mie, a dopełnił jej arcybiskup uppsalski Laurencjusz Petri. Zmarła nagle 23 IX 1535 r. w zamku sztokholmskim i została pochowana w Storkyrkan. W grudniu 1560 r. w trakcie pogrzebu Gustawa I szczątki Katarzyny zostały z rozkazu Eryka XIV przeniesione do Uppsali, gdzie spoczęły u boku małżonka. Syn: 1 ERYK XIV (zob. s. 137). Drugą żoną Gustawa I została 1 X 1536 r. w katedrze w Uppsali: Małgorzata Była ona córką Eryka Abrahamssona Leijonhufvuda, rycerza oraz członka Rady Państwa (Riksradu), pana na Ekbergu i Loholmen, straconego podczas sztokholmskiej krwawej łaźni w 1520 r., i jego żony Ebby Eriksdotter Waza (zob. Tablica II, s. 128). Urodziła się 1 I 1514 r. w Ekebergu lub też w zamku Lo w Gräfsnäs (Västergötland). Jej koronacja na królową-małżonkę Szwecji, której dokonał arcybiskup uppsalski Laurencjusz Petri, miała miejsce tydzień po zaślubinach z Gustawem I. Zmarła po krótkiej chorobie 26 VIII 1551 r. w zamku Tynnelsö nad jeziorem Melar (Mälaren) i została pochowana w chórze za ołtarzem katedry w Uppsali. Po śmierci Gustawa I (1560) szczątki królowej złożono w jego grobowcu. Potomstwo {1 10}: 1 JAN III (zob. s. 141). 2 Katarzyna Urodziła się 6 VI 1539 r. na zamku w Sztokholmie, gdzie 1 X 1559 r. poślubiła Edzarda II, hrabiego Fryzji Wschodniej (Ostfrieslandii) od 1540 r. (ur. 24 VI 1532, zm. 1 IX 1599), syna hrabiego Enno II, potomka dynastii Cirksenów, i jego żony Anny, córki Jana VI, hrabiego Oldenburga. Miała z nim następujące potomstwo: 1 Małgorzata (ur. 1560, zm. 1588). 2 Anna (ur. 1562, zm. 1621); w 1583 r. wyszła za mąż za Ludwika VI, elektora Palatynatu Reńskiego (ur. 1539, zm. 1583), po jego rychłej śmierci poślubiła w 1585 r. Ernesta Fryderyka, margrabiego Badenii na Durlach (ur. 1560, zm. 1604), a w 1617 r. została żoną Juliusza Henryka, księcia saskiego na Lauenburgu (ur. 1586, zm. 1665). 3 Enno III, hrabia Fryzji Wschodniej (ur. 1563, zm. 1625); pierwszą jego żoną została w 1581 r. Walburga (ur. ok. 1556, zm. 1586), córka i dziedziczka Jana II, hrabiego Rietberg, z którą miał potomstwo. Po raz drugi ożenił się w r

7 WAZOWIE z Anną (ur. 1575, zm. 1625), córką Adolfa, księcia holsztyńskiego na Gottorp, młodszą siostrą Krystyny, drugiej żony Karola IX, i miał z nią potomstwo. 4 Jan III, hrabia Rietberg z imienia żony (maritali nomine) (ur. 1566, zm. 1625); w 1601 r. poślubił swoją bratanicę Sabinę Katarzynę, hrabinę Rietberg (ur. 1582, zm. 1618), córkę Enno III, hrabiego Fryzji Wschodniej (zob. powyżej), i miał z nią potomstwo. 5 Krzysztof, hiszpański gubernator Luksemburga (ur. 1569, zm. 1636); w 1613 r. poślubił Lambertynę (ur. 1593, zm. 1651), córkę Lamorala, księcia de Ligne. 6 Edzard (ur. ok. 1571, zm. 1572). 7 Elżbieta (ur. ok. 1572, zm. 1573). 8 Zofia (ur. 1574, zm. 1630). 9 Karol Otto (ur. 1577, zm. 1603). 10 Maria (ur. 1582, zm. 1616); w 1614 r. wyszła za mąż za Juliusza Ernesta, księcia brunszwickigo na Wolfenbüttel (ur. 1571, zm. 1636), i miała z nim potomstwo. Po śmierci hrabiego Edzarda II Katarzyna sprawowała w imieniu synów regencję we Fryzji Wschodniej (Ostfrieslandii). Zmarła 21 XII 1610 r. w Breum i spoczęła u boku małżonka w mauzoleum rodzinnym w Aurich. 3 Cecylia Urodziła się 6 XI 1540 r. na zamku w Sztokholmie. W 1559 r. była główną bohaterką wielkiego skandalu na dworze szwedzkim, kiedy to została przyłapana in flagranti ze swoim szwagrem Janem z Ostfrieslandii (ur. 1538, zm. 1591), który wobec odmówienia poślubienia księżniczki został uwięziony, a później ponoć także wykastrowany. Ostatecznie 18 VI 1564 r. w Sztokholmie Cecylia wyszła za mąż za Krzysztofa II, margrabiego Badenii na Baden od urodzenia do abdykacji w 1556 r. (ur. Baden 26 II 1537, zm. Rodemachern 2 VIII 1575), syna Bernarda III, margrabiego Badenii na Baden, potomka dynastii Zähringen, i Franciszki Luksemburskiej, dziedziczki Roussy oraz Pittingen; mieli razem następujące potomstwo: 1 Edward Fortunat, margrabia Badenii na Baden (ur. 1565, zm. 1600); w 1591 r. poślubił Marię von Eicken (zm. 1636) i miał z nią potomstwo. 2 Krzysztof Gustaw (ur. 1566, zm. 1609). 3 Filip (ur. 1567, zm. 1620). 133

8 KRÓLEWSKIE RODY SZWECJI 4 Karol (ur. 1569, zm. 1590). 5 Bernard (ur. 1570, zm. 1571). 6 Jan Karol, Kawaler Maltański (ur. 1572, zm. 1599). Cecylia zmarła 27 I 1627 r. w Brukseli i została pochowana pod posadzką kościoła w Rodemachern (Rodemarck). 4 Magnus Urodził się 25 VII 1542 r. na zamku w Sztokholmie. Umysłowo chory, przez większość życia przebywał w odosobnieniu na zamku w Vadstenie. Po śmierci ojca (1560) został z jego woli ustanowiony dziedzicznym księciem Västanstångu (zachodnia część Östergötlandu) oraz hrabią Dalslandii i Vadsbo. Zmarł 21 VI 1595 r. w rezydencji Kungsbro nieopodal Linköping i został pochowany w klasztorze brygidek w Vadstenie (Östergötland). Książę Magnus pozostawił potomstwo naturalne {1 3}: z Walburgą Eriksdotter: 1 Lukrecja Magnusdotter (ur. 1560, zm. 1624); od 1586 r. żona Krzysztofa von Warnstedt (ur. 1560/62, zm. 1627) (z nim potomstwo). 2 Wirginia Magnusdotter (ur. po 1560, zm. w wieku 12 lat). z Anną von Haubitz: 3 Helena Magnusdotter (ur. przed 1572, zm. po 1630); żona Wolmara Uexkulla (zm. 1627). 5 Karol Urodził się i zmarł w 1544 r. w Linköping (Östergötland). Został pochowany w katedrze w Linköping. 6 Anna Maria Urodziła się 9 VI 1545 r. na zamku w Sztokholmie, gdzie też 20 X 1562 r. poślubiła Jerzego Jana I, palatyna Veldenz na Guttenbergu od 1553 r. i na Lützelstein (w Alzacji) od 1566 r. (ur. 11 IV 1543, zm. Lützelstein 18 IV 1592), syna Ruprechta, palatyna Veldenz z palatyńskiej linii dynastii Wittelsbachów, i jego żony Urszuli, córki Jana VI, hrabiego (Wild- und Rheingraf) zu Salm-Kyrburg. Mieli razem następujące potomstwo: 1 Jerzy Gustaw, palatyn Veldenz (ur. 1564, zm. 1634); pierwszą jego żoną została w 1586 r. Elżbieta (ur. 1548, zm. 1592), córka Krzysztofa, księcia Wirtembergii, a po jej śmierci ożenił się on w 1601 r. z swoją daleką kuzynką Marią Elżbietą (ur. 1581, zm. 1637), córką Jana I, palatyna Zweibrücken, z którą miał potomstwo. 2 Anna Małgorzata (ur. 1565, zm. 1566). 3 Jan Ruprecht (ur. 1566, zm. 1567). 134

9 WAZOWIE 4 Anna Małgorzata (ur. 1571, zm. 1621); w 1589 r. wyszła ona za mąż za dalekiego kuzyna, Ryszarda, palatyna Simmern na Sponheim (ur. 1521, zm. 1598). 5 Urszula (ur. 1572, zm. 1635); w 1585 r. poślubiła Ludwika Pobożnego, księcia Wirtembergii (ur. 1554, zm. 1593), będąc jego drugą żoną. 6 Joanna Elżbieta (ur. 1573, zm. 1601). 7 Jan August, palatyn Veldenz na Lützelstein (ur. 1575, zm. 1611); od 1599 r. mąż Anny Elżbiety (ur. 1549, zm. 1609), córki Fryderyka III Pobożnego, elektora Palatynatu. 8 Ludwik Filip, palatyn Veldenz na Guttenbergu (ur. 1577, zm. 1601). 9 Maria Anna (ur. i zm. 1579). 10 Jerzy Jan II, palatyn Veldenz na Guttenbergu i Lützelstein po śmierci starszych braci (ur. 1586, zm. 1654); w 1613 r. ożenił się z Zuzanną (ur. 1591, zm. 1661), córką Ottona Henryka, palatyna Sulzbach, i miał z nią potomstwo. Anna Maria zmarła 3 III 1610 r. i została pochowana w kościele klasztornym w Remigiusbergu (Palatynat). 7 Sten Urodził się w 1546 r. na zamku w Sztokholmie, a zmarł w 1549 r. w Linköping (Östergötland) i został pochowany w tamtejszej katedrze. 8 Zofia Urodziła się 29 X 1549 r. na zamku w Sztokholmie, gdzie 4 VII 1568 r. poślubiła Magnusa II, księcia saskiego na Lauenburgu od 1581 r. (ur. 1543, zm. Ratzeburg 14 V 1603), syna Franciszka I, księcia saskiego na Lauenburgu z dynastii askańskiej (rodzonego brata królowej Katarzyny, pierwszej żony Gustawa I), i jego żony Sybilli, córki Henryka V Pobożnego, księcia saskiego. Mieli razem dwoje dzieci: 1 Syn (imię nieznane) (ur. 1569/70, zm. 1573). 2 Gustaw, gubernator Kalmaru (ur. 1570, zm. 1597); pozostawił potomstwo naturalne. Małżeństwo Zofii nie było szczęśliwe; książę Magnus II popadł w alkoholizm i znęcał się nad żoną psychicznie oraz fizycznie, wskutek czego Zofia popadła w chorobę umysłową. W 1578 r. interweniował w tej sprawie brat Zofii, Jan III, który zmusił szwagra do opuszczenia Szwecji, a młodszej siostrze podarował w dożywocie dobra Ekolsund i Vänngarn, w 1597 r. dołączając 135

10 KRÓLEWSKIE RODY SZWECJI do nich ponadto Lagundę oraz Håbo. Zofia zmarła w nocy z 16 na 17 III 1611 r. w swoim zamku w Ekolsund i została pochowana w katedrze w Strängnäs (Södermanland). 9 Elżbieta Urodzona 4 IV 1549 r. w Kungsör (Södermanland), 14 V 1581 r. na zamku sztokholmskim wyszła za mąż za Krzysztofa, biskupa Ratzeburga od 1554 r. oraz koadiutora arcybiskupa ryskiego w latach (ur. Augsburg 30 VI 1537, zm. Tempzin 4 III 1592), syna Albrechta VII Pięknego, księcia meklemburskiego, oraz Anny, córki Joachima II Hektora, elektora brandenburskiego, wdowca po księżniczce duńskiej Dorocie. Było to jedno z bardziej udanych małżeństw zawartych z racji politycznych i Elżbieta jest powszechnie postrzegana jako najszczęśliwsze z dzieci króla Gustawa Wazy, co stoi w jaskrawej sprzeczności z losami jej starszej siostry Zofii. Elżbieta i Krzysztof mieli razem jedną córkę: 1 Małgorzata Elżbieta (ur. 1584, zm. 1616); w 1608 r. wyszła ona za mąż za Jana Albrechta II, księcia meklemburskiego na Güstrowie (ur. 1590, zm. 1636), i miała z nim potomstwo. Po śmierci męża Elżbieta powróciła do ojczyzny. Zmarła nagle 20 XI 1597 r. na zamku w Sztokholmie, podczas rozmów prowadzonych w sprawie jej ponownego zamążpójścia. Została pochowana w nekropolii królewskiej w katedrze w Uppsali. 10 KAROL IX (zob. s. 153). Trzecią żoną Gustawa I została 22 VIII 1552 r. na zamku w Vadstenie (Östergötland): Katarzyna Była ona córką Gustawa Olofssona Stenbocka, rycerza (riddare), barona na Tropa oraz członka Rady Państwa (Riksradu), i jego żony Brygidy (Britty) Eriksdotter Leijonhufvud, rodzonej siostry królowej Małgorzaty, drugiej żony Gustawa I. Urodziła się 22 VII 1536 r. w Torpa (Västergötland) i dzień po ślubie z królem (23 VIII 1552) została w Vadstenie (Östergötland) koronowana na królową-małżonkę. Po śmierci męża (1560) jako pierwsza w historii szwedzka monarchini otrzymała tytuł królowej-wdowy (Riksänkedrottning). Bezdzietna, po owdowieniu nie wstąpiła ponownie w związki małżeńskie. Po detronizacji Eryka XIV w 1568 r. wraz z najmłodszą pasierbicą Elżbietą opuściła Sztokholm. Zmarła 13 XII 1621 r. w zamku Strömsholm (Västmanland) i została pochowana w katedrze w Uppsali. 136

11 WAZOWIE GUSTAW I Zmarł po dłuższej chorobie nad ranem 29 IX 1560 r. w zamku sztokholmskim i w grudniu tego roku spoczął wraz z dwiema pierwszymi małżonkami w chórze katedry w Uppsali. Tron szwedzki odziedziczył jego najstarszy syn Eryk. Literatura L.O. Larsson: Gustaw Waza. Ojciec państwa szwedzkiego czy tyran? (Warszawa 2009). ERYK XIV O J C I E C: Gustaw I (zob. s. 129). M A T K A: Katarzyna saska (zob. s. 131 w biogr. Gustawa I). R O DZ E Ń S T WO: Eryk XIV miał jedynie rodzeństwo przyrodnie. ERYK XIV Urodził się 13 XII 1533 r. w zamku sztokholmskim. W 1557 r. otrzymał od Gustawa I w zarząd Kalmar z Kronobergiem oraz wyspę Olandię (Öland) i posługiwał się odtąd tytułem wybranego króla Szwecji. Po śmierci ojca 29 IX 1560 r. odziedziczył koronę; imię Eryka XIV, jakie przybrał, nawiązywało do dzieła arcybiskupa Uppsali i historyka Johannesa Magnusa (Historia de omnibus gothorum svenumque regibus Historia om göternas och svearnas konungar), wedle którego młodego Wazę poprzedzało na szwedzkim tronie trzynastu władców o jego imieniu. W istocie żaden z dotąd panujących Eryków nie posługiwał się numeracją, a ich liczba ogranicza się do siedmiu/dziewięciu władców (por. ss. 13, 18, 27, 45, 58, 62, 84, 99 w niniejszym opracowaniu). Koronacja nowego monarchy, dokonana przez arcybiskupa Laurencjusza Petri, miała miejsce 29 VI 1561 r. w katedrze w Uppsali. Żoną Eryka XIV została poślubiona w sekrecie w lipcu 1567 r. i oficjalnie 4 VII 1568 r. w kościele św. Mikołaja (Wielkim Kościele, Storkyrkan) w Sztokholmie: 137

12 KRÓLEWSKIE RODY SZWECJI Katarzyna (Karin) Była ona córką Månsa Månssona, który był przypuszczalnie żołnierzem wojsk szwedzkich, i jego żony Ingrydy Jakobsdotter. Urodziła się 6 X lub 6 XI 1550 r. w Upplandzie (dokładne miejsce nieznane). Na początku 1565 r. trafiła na dwór księżniczki Elżbiety, najmłodszej córki Gustawa I, i jeszcze w tym samym roku została kochanką Eryka. W grudniu 1567 r. Rada Państwa (Riksrad) wyraziła zgodę na ślub króla z Karin, a dzień po ślubie (5 VII 1568) w sztokholmskim Storkyrkan została ona ukoronowana przez arcybiskupa Uppsali Laurencjusza Petri na królową-małżonkę Szwecji. Po detronizacji męża w 1568 r. Karin Månsdotter była początkowo więziona wraz z nim, później jednak rozłączono ją z Erykiem i dziećmi. Po śmierci męża (1577) otrzymała od Jana III zamek Liuksiala w Kangasali (zachodnia Finlandia), gdzie zmarła 13 IX 1612 r. Została pochowana w katedrze w Åbo (obecnie Turku w Finlandii). Potomstwo {1 4}: 1 Gustaw Urodził się na zamku w Nyköping 28 I 1566 r., a nie jak przyjmuje większość opracowań w 1568 r., co czyni go najstarszym dzieckiem Eryka XIV i jego ówczesnej nałożnicy Karin Månsdotter. W lipcu 1568 r. Eryk poślubił kochankę i doprowadził do jej koronacji, co uczyniło Gustawa legalnym potomkiem królewskim. Po detronizacji ojca w 1568 r. wraz z rodziną dostał się do niewoli. W 1575 r. został przez królową Katarzynę Jagiellonkę wysłany do Polski, co miało na celu uchronienie księcia przed wrogimi zamiarami Jana III, na którego rozkaz dwa lata później zgładzono jego ojca. W 1600 r. przybył do Moskwy, gdzie wkrótce został wysoką figurą na dworze Borysa Godunowa. Car zaproponował mu przyjęcie prawosławia oraz rękę swojej córki Ksenii, lecz wobec odmowy Gustawa pozbawił go wszelkich przywilejów i zesłał do Uglicza, a później do Kaszyna (obecnie w obwodzie twerskim). Gustaw zmarł tam w osamotnieniu 22 II 1607 r. i został pochowany w brzozowym gaju na brzegu rzeki Kaszynka. Nigdy się nie ożenił i nie pozostawił potomków. 2 Sygryda Na świat przyszła 15 X 1566 lub 1568 r. w zamku Svartsjö, położonym na wyspie Färingsö na jeziorze Melar (Mälaren). Po ślubie rodziców Sygryda i jej starszy brat Gustaw zostali uznani za prawowitych potomków królewskich, jednak jeszcze w tym samym roku cała rodzina zdetronizowanego Eryka XIV została na roz- 138

13 WAZOWIE kaz Jana III osadzona w więzieniu. W 1597 r. mężem Sygrydy został Henryk Claesson Thott (Tott), gubernator Österbotten (zm. 1602/03), syn Claesa Åkessona Thotta i jego drugiej żony Krystyny Henriksdotter Horn af Kanckas. Ich dziećmi byli: 1 Åke (ur. 1598, zm. 1640); pierwszą jego żoną została w 1628 r. Sygryda (ur. 1607, zm. 1634), córka Nilsa, barona Bielke, z którą miał potomstwo. Po raz drugi ożenił się w 1638 r. z Krystyną (ur. 1609, zm. 1681), córką Abrahama, hrabiego Brahe. 2 Eryk (zm. młodo). 3 Maria (zm. młodo). 4 Jan (zm. młodo). Drugim mężem Sygrydy został 10 IX 1609 r. na zamku w Sztokholmie Nils Nilsson Natt och Dag (ur. 1554, zm. 12 IV 1613), syn Nilsa Månssona, potomka arystokratycznego rodu Natt och Dag, i jego żony Karin Görandotter Gyllenstierna. Był on uprzednio żonaty z Anną (zm. 1603), córką Benedykta (Bengta) Bengtssona Gylta i Ingeborgi Jakobsdotter Krumme, z którą miał liczne potomstwo obojga płci. Sygryda zmarła 24 IV 1633 r. w zamku Liuksiala w Kangasali (zachodnia Finlandia). Została pochowana w katedrze w Åbo (obecnie Turku w Finlandii). 3 Henryk Urodził się 24 I 1570 r. na zamku w Åbo (Turku, Finlandia), gdzie zmarł 11 I/7 VI 1574 r. 4 Arnold Urodził się 1/2 II 1572 r. na zamku Gripsholm w Mariefred nad jeziorem Melar, a zmarł w zamku Västerås po czerwcu 1573 r. Eryk XIV pozostawił także potomstwo naturalne {1 5}: z Agdą Persdotter zwaną Charitas (zm. po 1565), córką Piotra (Pedera, Pera) Klementssona, zamożnego kupca z portu św. Mikołaja w Sztokholmie, od 1561 r. żoną szlachcica Joachima Fleminga (zm. 1563) i właścicielką dóbr Eknaholm nieopodal Växjö, następnie małżonką Krzysztofa Olssona Stråle af Sjöared: 1 Wirginia Eriksdotter Urodziła się 1 I 1559 r. na zamku w Kalmarze, gdzie 1585/86 r. odbył się jej ślub z Haakonem Knutssonem Hand (zm. 1595/96), synem Kanuta Haakonssona Hand. Mieli razem córkę: 1 Elżbieta (ur. 1598, zm. 1651); została żoną porucznika Pera Joenssona Gyllensvärda (zm. 1664), z którym miała córkę. Wirginia Eriksdotter zmarła w 1633 r. w Odensjö. 139

14 KRÓLEWSKIE RODY SZWECJI 2 Konstancja Eriksdotter Urodziła się 13 VI 1560 r. na zamku w Sztokholmie. Ok. 13 I 1594 r. poślubiła Henryka Frankelina, szlachcica z Anglii, kamerjunkra księcia Karola (późniejszego króla Szwecji Karola IX) (zm. 4 V 1610), i miała z nim następujące potomstwo: 1 Karol, major armii szwedzkiej (ur. ok. 1596, poległ 1631); poślubił Elżbietę (zm. 1657), córkę Amandusa Polanusa, i miał z nią córkę. 2 Jan (ur. ok. 1598, zm. młodo). 3 Maria Katarzyna (ur. ok. 1600, zm. 1661); poślubiła Andrzeja Koskulla (ur. 1594, zm. 1665/76) i miała z nim potomstwo. 4 Elżbieta (ur. ok. 1602, zm. 1655), żona Chrystiana Frosta (zm. 1631). Po śmierci męża Konstancja osiadła w Odenfors, w pobliżu dawnego opactwa cysterskiego Vreta, gdzie zmarła 24 I 1649 r. Latem 1650 r. szczątki Konstancji przewieziono do Udenäs (Västergötland) i złożono w tamtejszym kościele. 3 Lukrecja Eriksdotter Urodziła się 4 I 1564 r. w Sönderköping i zmarła w bliżej nieznanym czasie po 1574 r. Być może wyszła za mąż za niejakiego Daniela Zelowa i zmarła ok r., jednak informacje te nie są potwierdzone źródłowo. z Karin Jakobsdotter : 4 Dziecko Jego płeć nie jest znana. Zmarło w kwietniu 1565 r. z nieznaną bliżej kobietą: 5 (?) Małgorzata Eriksdotter Dawniej zakładano, że przyszła na świat w 1558 r. jako najstarsza córka księcia Eryka wówczas jeszcze następcy tronu oraz jego kochanki Agdy Persdotter (zob. s. 134), obecnie jednak kwestionuje się jej królewskie pochodzenie. W 1592 r. poślubiła Olaviusa Simonssona, wikarego z Horn (zm. 8 X 1639). Zmarła 11 XI 1618 r. w Horn. ERYK XIV 29 IX 1568 r. został zmuszony wydać Sztokholm w ręce zbuntowanych braci, sam zaś dostał się do niewoli. W styczniu 1569 r. riksdag (sejm) uchwalił detronizację Eryka i powierzył koronę jego przyrodniemu bratu Janowi. Więziony początkowo w stolicy, w lipcu 1570 r. został przeniesiony do zamku Åbo (Turku) w Finlandii. Następnie przetrzymywano go w zamku Kastelholms (późne lato/jesień 1571), w Gripsholmie (od listopada 1571), w zamku Västerås (od czerwca 1573), wreszcie od 1574 r. w zamku Örbyhus w Upplandzie. Tam też 26 II 1577 r. został otruty na polecenie Jana III. Ciało Eryka znalazło spoczynek w katedrze w Västerås (Västmanland). 140

15 WAZOWIE Literatura K. Carlqvist: Eryk XIV Waza. Król ludu (Gdańsk 2010); Na temat najstarszego syna Eryka zob. Z. Boras: Gustaw Eryksson Waza i jego żywot tułaczy (Poznań 1985), gdzie znajdzie Czytelnik wiele informacji także o samym królu i jego rodzinie. JAN III O J C I E C: Gustaw I (zob. s. 129). M A T K A: Małgorzata Leijonhufvud (zob. s. 132 w biogr. Gustawa I). R O DZ E Ń S T WO: zob. s. 132 w biogr. Gustawa I. JAN III Urodził się 20 lub 21 XII 1537 r. w zamku Stegeborg (Östergötland). Na podstawie przywilejów Gustawa I z 27 VI 1556 r. oraz 7 VI 1557 r. otrzymał w lenno Finlandię i odtąd tytułował się jej księciem. 12 VIII 1563 r. poddał się oblegającemu go w zamku Åbo (obecnie Turku) królowi Erykowi XIV i wraz z żoną dostał się do niewoli. Jana i Katarzynę Jagiellonkę osadzono w pobliżu Sztokholmu w zamku Gripsholm w Mariefred nad jeziorem Melar. Za sprawą Riksradu, sprawującego tymczasowo rządy w imieniu niepoczytalnego króla, w październiku 1567 r. odzyskali wolność. Po ponownym objęciu władzy przez Eryka XIV, Jan wraz z młodszym bratem Karolem stanęli wspólnie na czele opozycji szlacheckiej i 29 IX 1568 r. doprowadzili do uwięzienia króla. W styczniu 1569 r. riksdag uchwalił detronizację Eryka XIV i powołał na tron Jana, który jako Jan III został koronowany 10 VII w katedrze w Uppsali przez arcybiskupa Laurencjusza Petri. Ok. r Jan przyjął tytuł wielkiego księcia Finlandii. Pierwszą żoną Jana III została 4 X 1562 r. w katedrze śś. Stanisława i Władysława w Wilnie: 141

16 KRÓLEWSKIE RODY SZWECJI Katarzyna Była ona córką Zygmunta I zwanego Starym, króla Polski i wielkiego księcia litewskiego, wywodzącego się z dynastii Jagiellonów (bocznej linii Giedyminowiczów, zwanych także Pukuwerowiczami), oraz jego drugiej żony Bony Marii, córki Jana Galeazza (Giangaleazza) Marii Sforzy, księcia mediolańskiego. Na świat przyszła 1 IX 1526 r. w zamku na Wawelu w Krakowie. Po wstąpieniu małżonka na tron Szwecji, 10 VII 1569 r. w katedrze w Uppsali została wspólnie z nim ukoronowana przez Laurencjusza Petri na królowąmałżonkę. Zmarła po długiej chorobie 16 IX 1583 r. na zamku w Sztokholmie, w 1584 r. jej ciało spoczęło w katedrze w Uppsali. Potomstwo (linia polska) {1 3}: 1 Izabela Urodziła się latem 1564 r. w twierdzy Gripsholm w Mariefred nad jeziorem Melar, gdzie przetrzymywana była podówczas rodzina Jana, i tam także zmarła 18 I 1566 r. wskutek ciężkich warunków życiowych. Spoczęła w katedrze w Strängnäs (Södermanland). 2 ZYGMUNT (zob. s. 145). 3 Anna Urodziła się 17 lub 31 V 1568 r. na zamku w Eskilstunie (Södermanland). Po wstąpieniu brata na tron polski w 1587 r. przyjechała wraz z nim do Rzeczypospolitej, jednak jako gorliwa luteranka spotkała się z niechęcią szlachty i w 1589 r. powróciła do ojczyzny. Od 1598 r. mieszkała na stałe w Polsce, lecz z powodu wyznania nie mogła przebywać na dworze królewskim. W 1604 r. otrzymała od brata starostwo brodnickie, a w 1611 r. golubowskie. Zmarła 6 II 1625 r. na zamku w Brodnicy na skutek przewlekłego schorzenia zwanego wgnieceniem podstawy czaszki. Zwłoki Wazówny złożono w brodnickiej kaplicy zamkowej, skąd w 1636 r. przewieziono je do Torunia i pochowano w kościele luterańskim (obecnie katolicki kościół NMP). Drugą żoną Jana III została 21 II 1585 r. na zamku w Västerås (Västmanland): Gunilla Była ona córką Jana Axelssona Bielke, pana Härresäter, rycerza, członka Rady Państwa (Riksradu) oraz namiestnika Östergötlandu, i jego żony Małgorzaty Posse. Urodziła się 25 VI 1568 r. Jej koronacja na królową-małżonkę Szwecji miała miejsce w dniu zaślubin z Janem, a dokonał jej arcybiskup Uppsali Andrzej Laurencjusz 142

17 WAZOWIE Björnram. Po śmierci króla (1592) pozostała na zamku sztokholmskim i odmówiła opuszczenia go do czasu zabezpieczenia przez jej Zygmunta nadanych przez męża posiadłości oraz praw dziedzicznych jedynego syna. Zmarła 19 VII 1597 r. w zamku Bråborg (Östergötland) i w 1598 r. została pochowana w katedrze w Uppsali. Była ostatnią królową wywodzącą się z rodzimej arystokracji. Syn: 1 Jan Urodził się 18 IV 1589 r. na zamku w Uppsali i w pierwszym roku życia otrzymał tytuły wielkiego księca Finlandii, hrabiego Ålandu i Bråborgu. Po detronizacji przyrodniego brata Zygmunta (1599) został następnym w kolejności do tronu Szwecji, jednak faktyczną władzę w kraju przejął jako regent najstarszy żyjący przedstawiciel dynastii Karol, książę Södermanlandu (Sudermanii). Na riksdagu zebranym w Norrköping 6 III 1604 r. Jan dobrowolnie zrzekł się praw dziedzicznych w zamian za Läckö i Dalsland oraz część Östergötlandu, a stany przyznały koronę Szwecji Karolowi oraz jego potomkom. Podczas nieobecności Karola IX w 1605 r. wspólnie z królową Krystyną Holsztyńską zasiadał w Radzie Królestwa. W 1606 r. należące doń Wielkie Księstwo Finlandii zostało zamienione na Östergötland, zaś w 1609 r. Läckö i Dalsland wymieniono na Stegeborg. Po śmierci Karola IX i wstąpieniu na tron młodego Gustawa Adolfa, 16 XII 1611 r. podczas riksdagu zwołanego do Nyköpingu Jan dokonał ponownej rezygnacji z praw sukcesyjnych, jak również z u- czestnictwa w planowanej regencji, otrzymując w zamian kilka prowincji w Västergötlandzie. Zmarł 5 III 1618 r. w zamku Bråborg (Östergötand) i spoczął w katedrze w Linköping. Żoną Jana 29 XI 1612 r. w zamku Trzy Korony (Tre Kronor) w Sztokholmie: Maria Elżbieta Była ona córką Karola IX oraz jego drugiej żony Krystyny Holsztyńskiej (zob. s. 155). Urodziła się 10 III 1596 r. w zamku Örebrö (prowincja Närke). Po ślubie z Janem współrządziła w Östergötlandzie. Zmarła 7 VIII 1618 r. w zamku Bråborg (Östergötland) i spoczęła u boku małżonka w katedrze w Linköping. Małżeństwo to pozostało bezdzietne. Książę Jan pozostawił naturalnego syna: z Kerstin Månsdotter : 1 Jan (Hans) Johansson (zm. bezżennie w Niemczech). 143

18 KRÓLEWSKIE RODY SZWECJI Jan III pozostawił następujące potomstwo naturalne {1 4}: z Katarzyną (Karin) Hansdotter (ur. 1532, zm. 1596), córką Jana (Hansa) Claessona Kökkenmästera, byłego mnicha, pastora w Sztokholmie, i jego żony Ingeborgi Åkesdotter, również byłej mniszki, nieślubnej córki szlachcica; od 1561 r. władała ona majątkiem Wääksy w Kangasali (zachodnia Finlandia), dwukrotnie zamężna: z Claesem Anderssonem Westgöte, zamordowanym przez Eryka XIV w 1563 r. (z nim córka), a następnię z Larsem Henriksonem Hordeelem, uszlachconym w 1576 r. (zm. 1591, z nim także dochowała się córki). Potomkowie Karin i Jana III nosili nazwisko Gyllnhielm: 1 Zofia Urodziła się w 1556 r. i 4 II 1580 r. na zamku w Vadstena wyszła za mąż za Pontusa de la Gardie, żołnierza w służbie szwedzkiej od 1565 r., barona Ekholmen od 1571 r. (ur. zamek Russol ok. 1520, utonął nieopodal Narwy 5 XI 1585), syna Jakuba d Escouperie, seniora Russol de la Gardie, i jego żony Katarzyny de Sainte-Colombe. Ich dziećmi byli: 1 Brygida (Brita) (ur. 1581, zm. 1645); pierwszym jej mężem został w r Jesper Mattsson Cruus (Kruus) af Edeby, komornik królewski (riksskattmästare) i członek Riksradu (ur. 1576/77, poległ 1622), z którym miała potomstwo. Drugim mężem Brity został w 1631 r. baron Gabriel Gustafsson Oxenstierna, justycjariusz (riksdrots) Szwecji (ur. 1587, zm. 1640). 2 Jan, baron Ekholmen, pan na Kjulaholmen, Rasik i Kareholm, członek Riksradu (ur. 1582, zm. 1640); w 1609 r. ożenił się z Katarzyną (zm. 1625), córką barona Kristera (Krystyna) Gabrielssona Oxenstierny i miał z nią potomstwo. Drugą jego żoną została w 1635 r. Görvel (ur. 1600, zm. ok. 1669), córka barona Arvida Lagessona Posse, z którą miał potomstwo. 3 Jakub, baron Ekholmen, pan na Hapsal, Dagö, Kolck, Kida, Trogelow, Fellin, Tarwast, Udenkull, Sonnenburg Pa, Ozylii (Ösel), Persöre, Nykarleby, Lappo i Ilmola, 1. hrabia de la Gardie, landmarszałek i członek Riksradu (ur. 1583, zm. 1652); w 1618 r. poślubił Ebbę (ur. 1596, zm. 1674), córkę Magnusa Perssona, hrabiego Brahe, i miał z nią liczne potomstwo. Zofia zmarła podczas porodu 20 VI 1583 r. na zamku w Rewlu (obecnie Tallinn w Estonii) i została pochowana w tamtejszej katedrze. 2 August Urodził się w 1557 lub 1560 r., a zmarł w 1560 r. 3 Juliusz Urodzony 23 III 1559 (lub 1560) r., był gubernatorem zamku Åbo (Turku, Finlandia), gdzie zmarł w styczniu 1581 r. Bezżenny i bezpotomny. 144

19 WAZOWIE 4 Lukrecja Urodziła się ok r., a zmarła niezamężnie 5 I 1585 r. JAN III Zmarł 17 XI 1592 r. na zamku w Sztokholmie. W styczniu 1594 r. zwłoki królewskie pochowano uroczyście w katedrze w Uppsali. Tron Szwecji objął jego najstarszy syn, król Polski Zygmunt III. Literatura L. Ericson Wolke: Jan III Waza. Władca renesansowy (Gdańsk 2011). Biogramy Katarzyny Jagiellonki znajdują się w Polskim Słowniku Biograficznym oraz w monografii autorstwa M. Duczmal: Jagiellonowie. Leksykon biograficzny (Poznań-Kraków 1996). Spośród dzieci Jana III, oprócz Zygmunta III Wazy (poniżej), osobną biografią w języku polskim poszczycić się może jego córka Anna, pióra A. Saar-Kozłowskiej: Infantka Szwecji i Polski Anna Wazówna Legenda i rzeczywistość (Toruń 1995). ZYGMUNT O J C I E C: Jan III (zob. s. 141). M A T K A: Katarzyna Jagiellonka (zob. s. 142 w biogr. Jana III). R O DZ E Ń S T WO: zob. s. 142 w biogr. Jana III. ZYGMUNT Urodził się 20 VI 1566 r. w zamku Gripsholm w Mariefred nad jeziorem Melar (Mälaren), gdzie przebywała podówczas rodzina uwięzionego księcia Jana, późniejszego Jana III. Popierany przez swoją ciotkę Annę, ostatnią z Jagiellonów, oraz kanclerza Jana Zamoyskiego był po śmierci Stefana Batorego jednym z najpoważniejszych kandydatów do tronu Rzeczypospolitej. Podczas wolnej elekcji 19 VIII 1587 r. został obwołany królem Polski oraz wielkim księciem litewskim i jako taki przyjął imię Zygmunta III ; koronacja miała miej- 145

20 KRÓLEWSKIE RODY SZWECJI sce 27 XII 1587 r. w wawelskiej katedrze śś. Stanisława i Wacława, a dokonał jej arcybiskup gnieźnieński, prymas Stanisław Karnkowski. 17 XI 1592 r. zmarł Jan III i Zygmunt odziedziczył po nim tron Szwecji. Po przybyciu do ojczyzny i zagwarantowaniu swobody wyznania luterańskiego w tym kraju (tzw. konwencja uppsalska) został koronowany 9 [19] II 1594 r. w katedrze w Uppsali przez arcybiskupa Abrahama Andrzeja Angermannusa. Następnie powrócił do Polski, ustanawiając regentem Szwecji swojego stryja Karola, księcia Södermanlandu. Ten jednak stanął wkrótce na czele opozycji i po zadaniu wojskom Zygmunta klęski pod Linköping (25 IX 1598) doprowadził do odebrania mu tronu 24 VII 1599 r. podczas riksadgu w Sztokhomie. Koronę zaproponowano następnie królewiczowi Władysławowi Zygmuntowi, pod warunkiem jednak wysłania go do Szwecji i wychowania w wierze luterańskiej. Wobec milczącej odmowy Zygmunta, zwołany do Linköping riksdag 24 II 1600 r. odsunął od szwedzkiej korony polską linię Wazów. Pierwszą żoną Zygmunta została poślubiona per procura 3 V 1592 r. w kościele augustianów w Wiedniu i osobiście 31 V tego roku w katedrze śś. Stanisława i Wacława na Wawelu: Anna Była ona córką Karola, arcyksięcia austriackiego, księcia Styrii, Karyntii i Krainy, hrabiego Gorycji oraz margrabiego Istrii i Triestu, potomka dynastii Habsburgów, i jego żony Marii, córki Albrechta V, księcia Bawarii. Urodziła się 16 VIII 1573 r. na zamku w Grazu (Styria). Jej koronacja na królową-małżonkę Polski, której dokonał biskup kujawski Hieronim Rozrażewski, miała miejsce 31 V 1592 r. w katedrze śś. Stanisława i Wacława na Wawelu, a 9 [19] II 1594 r. w katedrze w Uppsali została przez arcybiskupa Abrahama Andrzeja Angermannusa wspólnie z Zygmuntem ukoronowana na królową-małżonkę Szwecji. Zmarła na skutek zatrucia ciążowego 10 II 1598 r. na zamku królewskim w Warszawie. Pochowano ją w krypcie Zygmuntowskiej w podziemiach katedry wawelskiej. Potomstwo {1 5}: 1 Anna Maria Urodziła się 23 V 1593 r. na zamku w Warszawie, gdzie zmarła 9 II 1600 r. Została pochowana w katedrze na Wawelu. 2 Katarzyna Urodziła się 19 IV 1594 r. na zamku w Sztokholmie, gdzie również zmarła 15 V 1594 r. Jej ciało przewieziono do Krakowa i pochowano w podziemiach katedry wawelskiej. 146

21 WAZOWIE 3 Władysław IV Urodził się 9 VI 1595 r. w pałacu w Łobzowie pod Krakowem i na chrzcie otrzymał imiona Władysław Zygmunt. W 1610 r. został przez bojarów moskiewskich obrany carem (wielkim księciem). 27 VIII tego roku podpisano oficjalny układ o objęciu przez niego moskiewskiego tronu, lecz podjęte dwukrotnie (w 1612 oraz na przełomie 1617 i 1618) wyprawy po Czapkę Monomacha zakończyły się fiaskiem. Po śmierci ojca 30 IV 1632 r. przyjął tytuł dziedzicznego króla Szwecji, a 8 XI na sejmie elekcyjnym został jednogłośnie wybrany królem Polski i wielkim księciem litewskim (koronowany 6 II 1633 r. w katedrze wawelskiej przez arcybiskupa gnieźnieńskiego, prymasa Jana Wężyka). Zmarł wskutek powikłań nieleczonej kiły, na zapalenie nerek, w nocy z 19 na 20 V 1648 r. w Mereczu na Litwie. Zwłoki sprowadzono do Krakowa, gdzie spoczęły w podziemiach katedry wawelskiej, natomiast serce i wnętrzności króla złożono w kaplicy św. Kazimierza w katedrze śś. Stanisława i Władysława w Wilnie. Pierwszą żoną Władysława IV została poślubiona per procura 15 VIII 1637 r. w kościele augustianów w Wiedniu i osobiście 12 IX w kolegiacie (obecnie katedrze) św. Jana w Warszawie: Cecylia Renata Była ona córką Ferdynanda II, cesarza rzymsko-niemieckiego oraz króla Czech i Węgier z dynastii Habsburgów, i jego pierwszej żony Marii Anny, córki Wilhelma V, księcia Bawarii. Urodziła się 16 VII 1611 r. na zamku w Grazu (Styria) i w dzień po zaślubinach z Władysławem (13 IX 1637) została ukoronowana w kolegiacie warszawskiej na królową-małżonkę Polski i Szwecji przez arcybiskupa Jana Wężyka. Zmarła w połogu nad ranem 24 III 1644 r. w zamku wileńskim. Zwłoki złożono tradycyjnie w podziemiach katedry śś. Stanisława i Wacława na Wawelu. Potomstwo {(i) (iii)}: (i) Zygmunt Kazimierz Urodził się 1 IV 1640 r. na zamku w Warszawie, gdzie także zmarł 9 VIII 1647 r. wskutek krwawej biegunki. Został pochowany w kryptach królewskich w podziemiach katedry wawelskiej w Krakowie. (ii) Maria Anna Izabela Urodziła się 8 I 1642 r. na zamku w Warszawie, gdzie zmarła niespełna miesiąc później 7 II. Spoczęła w podziemiach katedry śś. Stanisława i Wacława na Wawelu. 147

22 KRÓLEWSKIE RODY SZWECJI (iii) Martwa córka W dniu 24 III 1644 r. na zamku w Wilnie królowa Cecylia Renata wydała na świat martwy od kilku dni płód płci żeńskiej; poród ten przypłaciła życiem. Drugą żoną Władysława IV została poślubiona per procura 5 XI 1645 r. w pałacu Fontainebleau-sur-Loire (Ile-de-France) i osobiście 10 III 1646 r. w warszawskiej farze: Ludwika Była córką Karola I Gonzagi, księcia Nevers i Mantui, oraz Katarzyny, córki Karola, księcia Mayenne z rodu książąt Gwizjuszy (de Guise). Urodziła się 18 VIII 1611 r. w Nevers lub w Paryżu jako Maria Ludwika, jednak po ślubie z Władysławem pozostała przy imieniu Ludwika, jako że w Rzeczypospolitej imię Marii zarezerwowane było dla Matki Boskiej, posługiwała się także zestawem Ludwika Maria. W 1645 r. osierocona księżniczka została adoptowana przez króla Francji Ludwika XIV. Po przybyciu do Polski, 15 VII 1646 r. w katedrze śś. Stanisława i Wacława na Wawelu została koronowana na królową-małżonkę Polski i Szwecji przez arcybiskupa gnieźnieńskiego, prymasa Macieja Łubieńskiego. Po śmierci Władysława IV poślubiła jego przyrodniego brata Jana II Kazimierza (dalsze szczegóły zob. s. 149). Władysław IV pozostawił także potomstwo naturalne {1 2}: z nieznaną kobietą: 1 (?) Aleksander z Sztemberku Kostka zwany także Napierskim. Urodził się ok r. (w Sztemberku). Oficer wojsk polskich, później kapitan w służbie szwedzkiej. Przywódca powstania chłopstwa podgórskiego w województwie krakowskim w 1651 r. Po pojmaniu zeznał, że jest nieślubnym synem Władysława IV i naprawdę nazywa się Szymon Bzowski, jednak brak na to potwierdzenia. Został powieszony 28 VI 1651 r. w Krakowie. z Jadwigą Łuszkowską (Jadwiżką ze Lwowa, Łuszkowczanką vel Grocholską), od 1637 r. żoną Jana Wypyskiego herbu Grabie, chorążego nurskiego, starosty mostowskiego i mereckiego: 2 Władysław Konstanty. Urodził się zapewne ok r. (w Warszawie) i otrzymał od ojca nazwisko rodowe Waza. Wkrótce po śmierci Władysława IV wyjechał na stałe z Polski; przebywał następnie w Anglii i w Hiszpanii, a później osiadł we Francji pod nazwiskiem hrabiego de Wasenau (Vasenau). Francję opuścił po śmierci stryja, Jana Kazimierza, w 1672 r. i przeniósł się do Rzymu, gdzie został przyjęty przez królową Krystynę, która uznała go za krewnego i mianowała kapitanem 148

23 WAZOWIE swojej gwardii. Ponadto Aleksander VIII mianował go szambelanem papieskim, co potwierdził jego następca Innocenty XII. Władysław Konstanty zmarł 19 III 1698 r. w Rzymie, gdzie spoczął w kościele San Francesco delle Stimmate. Nie był żonaty i nie pozostawił dzieci. 4 Katarzyna Urodziła się we wrześniu 1596 r. (na zamku w Warszawie), a zmarła 2 VI 1597 r. na zamku warszawskim. Została pochowana w podziemiach katedry śś. Stanisława i Wacława na Wawelu. 5 Krzysztof Został wydobyty martwy z łona matki już po jej śmierci, co miało miejsce w dniu 10 II 1598 r. na zamku w Warszawie. Pochowany w podziemiach katedry wawelskiej w Krakowie. Drugą żoną Zygmunta została poślubiona per procura 23 X 1605 r. w Grazu (Styria) i osobiście 11 XII tego roku w katedrze śś. Stanisława i Wacława na Wawelu: Konstancja Była ona rodzoną siostrą Anny, pierwszej żony Zygmunta Wazy (por. s. 146). Urodziła się 24 XII 1588 r. na zamku w Grazu (Styria). 11 XII 1605 r. w katedrze wawelskiej została koronowana przez biskupa kujawskiego Piotra Tylickiego na królową-małżonkę Polski i Szwecji. Zmarła na udar mózgu nad ranem 10 VII 1631 r. na zamku w Warszawie. Została pochowana wraz z mężem w lutym 1633 r. w krypcie Wazów w podziemiach katedry wawelskiej w Krakowie. Potomstwo {1 7}: 1 Jan Kazimierz Urodził się 26 XII 1607 r. w zamku na Wawelu w Krakowie, gdzie zmarł 9 I następnego roku. Został pochowany w podziemiach katedry wawelskiej. 2 Jan II Kazimierz Urodził się 22 III 1609 r. na zamku wawelskim w Krakowie. Początkowo obrał karierę duchowną i 23 (24) IX 1643 r. wstąpił do nowicjatu zakonu jezuitów w Loreto. 28 V 1646 r. został mianowany przez papieża Innocentego X kardynałem-diakonem, którą to godność złożył w listopadzie 1647 r. po śmierci bratanka, Zygmunta Kazimierza, będąc odtąd tytularnym następcą tronu szwedzkiego i przypuszczalnym spadkobiercą tronu polskiego. Po śmierci Władysława IV 19/20 V 1648 r. przyjął tytuł dziedzicznego króla Szwecji, a podczas wolnej elekcji pokonał młodszego brata Karola Ferdynanda i 20 (wedle Z. Wdowiszewskiego 17) XI 1648 r. został wybrany królem Polski i wielkim 149

24 KRÓLEWSKIE RODY SZWECJI księciem litewskim (koronowany 17 I 1649 r. w katedrze wawelskiej przez prymasa Macieja Łubieńskiego). 16 IX 1668 r. abdykował, a 30 IV następnego roku wyjechał do Francji. 24 XI 1669 r. został świeckim opatem benedyktynów w podparyskim Saint- Germain-des-Prés. Zmarł na zapalenie płuc (opracowania podają także jako przyczynę jego zgonu atak apopleksji) wieczorem 16 XII 1672 r. w Nevers. Serce króla złożono w opactwie Saint- Germain, zwłoki zaś sprowadzono do Krakowa i w styczniu 1676 r. pochowano u boku żony oraz dzieci w krypcie Wazów w katedrze śś. Stanisława i Wacława na Wawelu. Żoną Jana II Kazimierza została 31 V 1649 r. w katedrze śś. Stanisława i Wacława na Wawelu: Ludwika Maria Gonzaga Była ona wdową po jego przyrodnim bracie Władysławie IV (jej wcześniejsze losy zob. s. 148). Aktem z 6 VII 1655 r. Jan Kazimierz zrzekł się na jej rzecz księstw opolskiego i raciborskiego, które dzierżyła do ich wykupu przez cesarza Leopolda I w 1666 r. Zmarła nad ranem 10 V 1667 r. w zamku warszawskim. Została pochowana w krypcie Wazów w podziemiach katedry śś. Stanisława i Wacława na Wawelu, a jej serce złożono w klasztorze sióstr wizytek w Warszawie. Potomstwo {(i) (ii)}: (i) Maria Anna Teresa Urodziła się 1 VII 1650 r. na zamku w Warszawie, gdzie także zmarła 1 VIII 1651 r. Została pochowana w habicie karmelitanki w kościele św. Teresy w Warszawie. (ii) Jan Zygmunt Urodził się 6 I 1652 r. na zamku w Warszawie i zmarł 20 II tego roku. Został pochowany w krypcie Wazów w podziemiach katedry wawelskiej. Być może drugą żoną Jana II Kazimierza została 14 IX (XII?) 1672 r. w Paryżu (związek morganatyczny): Klaudyna Franciszka Była ona córką kupca Imberta Mignot i jego żony Heleny Simonet. Urodziła się krótko przed 19 I 1624 r. (data chrztu) w Meylan koło Grenoble. Pierwszym jej mężem był od 29 XII 1640 r. Piotr des Portes, pan d'amblérieux, radca parlamentu z Delfinatu (ur. ok. 1590, zm. po 6 III 1650), syn Klaudiusza des Portes i Ludwiki Coste, a drugim, poślubiony 25 VIII 1653 r. Franciszek de l'hôpital (L'Hospital), pan na Hallier i Beynes od 1630 r., mar- 150

25 WAZOWIE szałek Francji od 1643 r. i książę de Rosnay od 1651 r. (ur. 1583, zm. Paryż 20 IV 1660), młodszy syn Ludwika de l'hôpital oraz Franciszki de Brichanteau, z którym miała zmarłego w dzieciństwie syna. Pod koniec życia Klaudyna Franciszka wstąpiła do klasztoru karmelitanek w Paryżu, gdzie zmarła 30 XI 1711 r. Córka: (i) Maria Katarzyna Urodziła się po 1669 r. (w Paryżu). Brak jest bezpośrednich dowodów na ojcostwo Jana Kazimierza, niemniej w swoim testamencie z 12 XII 1672 r. król zapisał jej pewną sumę, aby mogła wstąpić do klasztoru wizytek. Dalsze losy Marii Katarzyny nie są znane. 3 Jan Olbracht (Albrecht, Albert) Urodził się 25 V 1612 r. na zamku w Warszawie. 13 VIII 1621 r. został biskupem warmińskim, jednak nominację tą zatwierdził sejm Rzeczypospolitej dopiero w 1631 r. W 1632 r. uzyskał godność biskupa krakowskiego, co zatwierdził sejm w roku następnym, a 4 III 1634 r. oficjalnie objął ów urząd. W dniu 6 II 1633 r. został z nominacji papieskiej kardynałem diakonem tytułu NMP in Aquiro. Zmarł 29 XII 1634 r. w Padwie najprawdopodobniej na ospę lub wskutek nieleczonej kiły. Jego ciało przewieziono do Krakowa i pochowano w krypcie Wazów w podziemiach katedry śś. Stanisława i Wacława na Wawelu. 4 Karol Ferdynand Urodził się 13 X 1613 r. na zamku w Warszawie. 20 XII 1624 r. uzyskał nominację na koadiutora biskupa wrocławskiego, swojego wuja arcyksięcia Karola Habsburga. Po śmierci Karola, 3 V 1625 r. został biskupem wrocławskim, a 1 X 1625 r. elekcję tę zatwierdził papież Urban VIII. W 1633 r. objął godność opata kanoników laterańskich w Czerwińsku, w 1635 r. został opatem w Tyńcu, a w 1641 r. biskupem płockim (kosekrowany 1 I 1645). Od 1650 r. sprawował ponadto godność opata w podkrakowskiej Mogile. 5 XI 1648 r. w zamian za wycofanie się z elekcji o tron Polski otrzymał od Jana II Kazimierza księstwa opolskie i raciborskie na Górnym Śląsku, co zatwierdził cesarz Ferdynand III dyplomem z dnia 30 I 1652 r. Zmarł 9 V 1655 r. w Wyszkowie. Jego zwłoki sprowadzono do Warszawy i złożono w kościele jezuitów Niepokalanego Poczęcia NMP. 5 Aleksander Karol Urodził się 14 XI 1614 r. na zamku w Warszawie, a zmarł na ospę 19 XI 1634 r. w folwarku Wielkie koło Warszawy. Jego cia- 151

26 KRÓLEWSKIE RODY SZWECJI ło przewieziono do Krakowa i w lutym 1635 r. pochowano w podziemiach katedry śś. Stanisława i Wacława na Wawelu, gdzie spoczywa w krypcie Zygmuntowskiej. 6 Anna Konstancja Urodziła się 20 I, a zmarła 24 V 1616 r. i została pochowana w kryptach królewskich w katedrze śś. Stanisława i Wacława na Wawelu. 7 Anna Katarzyna Konstancja Urodziła się 7 VIII 1619 r. na zamku w Warszawie. 16 III 1642 r. została zaręczona, a 8 VI w kolegiacie (obecnej archikatedrze) św. Jana w Warszawie poślubiła Filipa Wilhelma, księcia Neuburga od 1653 r., księcia Bergu i Juliaku od 1666 r., elektora Palatynatu Reńskiego od 1685 r. (ur. Neuburg 27 XI 1615, zm. Wiedeń 12 IX 1690), syna Wolfganga Wilhelma, palatyna Neuburga z palatyńskiej linii Wittelsbachów, i jego pierwszej żony Magdaleny, córki Wilhelma V, księcia Bawarii; mieli urodzonego martwo syna (Neuburg 18 VII 1645). Anna Katarzyna Konstancja zmarła 8 X 1651 r. w Kolonii i została pochowana w grobach książęcych w kościele jezuitów w Düsseldorfie. Po jej śmierci Filip Wilhelm poślubił Elżbietę Amalię (zm. 1709), córkę Jerzego II, landgrafa heskiego na Darmstadcie, i miał z nią potomstwo. ZYGMUNT Zmarł na udar mózgu o świcie 30 IV 1632 r. na zamku w Warszawie i w lutym 1633 r. został pochowany w krypcie Wazów w podziemiach krakowskiej katedry śś. Stanisława i Wacława na Wawelu. Władzę w Polsce i na Litwie objął jego najstarszy syn Władysław Zygmunt jako Władysław IV, podczas gdy Szwecją od jego detronizacji władał formalnie Karol, książę Södermanlandu, od 1604 r. jako król Karol IX najmłodszy spośród synów Gustawa I. Literatura H. Wisner: Zygmunt III Waza (Wrocław 1984, 1991, 2006). O rodzinie Zygmunta i panowaniu Wazów w Polsce: W. Czapliński: Władysław IV i jego czasy (Warszawa 1976); B. Fabiani: Warszawski dwór Ludwiki Marii (Warszawa 1976); tejże: Życie codzienne na zamku królewskim w epoce Wazów (Warszawa 1996). Z. Libiszowska: Żona dwóch Wazów (Warszawa 1963). L. Podhorodecki: Wazowie w Polsce (Warszawa 1985). 152